تركيه و نقش دو بعدي و ميانجي گري در فلسطين

 فرزاد رمضاني بونش

مركز بين المللي مطالعات صلح – IPSC

بيان رخداد:

چندي پيش منابع خبری ترکیه ای اعلام کردند این کشور نمایندگی سیاسی خود را در نزد تشکیلات خودگردان فلسطین تا سطح سفیر ارتقا می دهد و تلاش مي كند نخستين کشور خارجی باشد که در فلسطین سفارتخانه ایجاد می کند. در ادامه اين رويكرد نيز شاهد میزبانی عبدالله گل رئیس جمهوری ترکیه از محمود عباس رئیس تشکیلات خودگردان فلسطین بودیم که بنا به اخبار و تحلیل های غیر رسمی محور اصلی دیدار مذکور و مذاکرات انجام شده حول مساله آشتی و گسترش روابط میان دو گروه فتح و حماس بوده است. همچنین از سوی دیگر برخی از گزارشها از سفر قریب الوقوع رجب طیب اردوغان به غزه خبر می دهند تمامی این مسائل حاکی از توجه جدی دولت ترکیه به وضعیت فلسطین و بهره برداری از آن به عنوان ابزاری جهت گسترش نفوذ و حضور خود در خاورمیانه است.  در اين حال در اين نوشتار تلاش ميشود تا رويكرد نوين و گام هايي اردوغان و تركيه در مورد فلسطين مورد بررسي قرار گرفته و اهداف و چشم انداز رويكرد تركيه در فلسطين مورد ارزيابي قرار گيرد.

واژگان كليدي: تلاش تركيه برای ارتقای بازیگری در خاورمیانه، نقش دو بعدي و ميانجي گري تركيه در فلسطين، نقش تركيه در خاورمیانه، نقش تركيه در فلسطين، تركيه و ميانجي گري در فلسطين

 تحليل رخداد:

در چند سال گذشته خاورميانه شاهد افزايش نقش ترکیه در عرصه منطقه‌ بوده است و این نقش آفرینی همچنین در مسئله فلسطین و نگاه به حماس و دولت خودگردان نیز جلوه‌گر شده است. رهبران ترك بر اساس استراتژی خارجی ترکیه و دیدگاه احمد داود اوغلو نگاهي نوين به مسئله فلسطین داشته و تلاش كرده اند جايگاه فلسطين را در سياست خارجي خود افزايش دهند. در اين بين ترك ها اكنون با دو هدف «نگاه به منافع ملي تركيه» و «رويكرد ايدئولوژیك حزب عدالت و توسعه» نگاهي جدي تر به مسئله فلسطين داشته و تلاش مي كنند با توجه به شرايط نوين منطقه اي و رخداد هاي دو سال گذشته حضور پررنگ تري در مساله فسطين داشته باشند. اكنون نيز ترك ها با درك فضاي نوين منطقه اي خود اهداف سياسي اي از حضور پرنگ تر در مساله فلسطين دنبال مي كنند.

اهداف سياسي و ژئوپلتيك:

در واقع ترك ها با درك فضاي نوين رقابت ها و بحران هاي منطقه اي در انديشه حضور رو به افزايش در مساله  فلسطين هستند. در اين حال از يك سو با توجه به پيوندهاي فكري حماس با حزب عدالت و توسعه که هر دو داراي ساختار و مباني مشترك فراواني با ديگر گروههاي اخواني در منطقه بوده و ريشه ها و ساختاهاي آن به گرايش كلي اخوان در منطقه نزديك است. همچنین باید گفت هر دو حزب تقريبا بخشي از از گروه بزرگ اخوان الملسمين در كشورهاي اسلامي هستند. اين بنيادها و ساختارهاي مشترك حماس و حزب عدالت و توسعه در يك سال گذشته و همزمان با گسترش بحران در سوريه و همچنين بروز چالش هايي بين تركيه با سوريه و ايران و نیز میان حماس با ايران و سوريه موجب گسترش همفكري ها و همكاري هاي حماس با تركيه و رهبران حزب عدالت و توسعه شده است. از سوي ديگر نيز پيوندهاي سياسي حماس با حزب عدالت و توسعه افزايش يافته است. يعني در دو سال گذشته و با انقلابهاي جهان عرب نوعي همسويي سياسي بين اخوان المسلمین سوریه، حماس و حزب عدالت و توسعه شكل گرفته است. در اين چارچوب با قدرت گيري منطقه ای جریان اخوان و پيدايش اختلاف نظرهاي میان حماس با سوريه و ايران، کشورهای تركيه، قطر و عربستان عملاً امتيازهاي مالي و سياسي ويژه اي را در اختيار حماس گذاشتند كه به نوعي نيز به همكاري بيشتر حماس با تركيه كمك كرده است به طوري كه رهبران حماس حضور بيشتري در تركيه يافتند.

توجه تركيه به ميانجي گري دو بعدي در فلسطين

1.ميانجي گري و رفع اختلاف بين حماس و تشكيلات خودگردان: در سال هاي گذشته چالش هاي بسياري بين گروه های فلسطینی خصوصا میان فتح و حماس ایجاد شده بود. اين اختلافات هم در چارچوب گفتگوهاي فلسطيني- فلسطيني بوده و هم در نوع نگرش به صلح با اسرائيل. در اين حال مجموعه تحولات منطقه و فاصله گرفتن حماس از سوریه و ایران و نزدیک شدن به مصر، ترکیه و قطر موجب شده است از سويي دامنه شكاف بين فتح و حماس در روند گفتگوهاي فلسطيني كاهش يابد و از سوي دیگری نيز اميداوري تركيه و متحدان غربی و نیز منطقه ای اش در وارد كردن حماس به گفتگوهاي جدي تر و اساسي با فتح و سپس در ميان مدت با اسرائيل بيشتر گردد. در اين حال افزايش روابط میان تركيه و حماس، سفرهاي مقامات حماس به تركيه و نگرش حماس به نقش تركيه (قبلا خالد مشعل رییس سیاسی نهضت حماس طی گفتگویی تلفنی، از اردوغان به خاطر ایفای نقش ارزنده در فرایند صلح از وي قدردانی کرده بود) در ترغيب تركيه به ايفاي نقش ميانجي گرانه نقش داشته است. به علاوه با توجه به اينكه قبلاً عباس به دنبال شناسایی موقعیت دولت فلسطین به عنوان ناظر غیر عضو در سازمان ملل متحد، نخستين سفرش را به عنوان رییس دولت فلسطین به ترکیه انجام داد، در چهاردهم ماه آوریل، سرکنسول ترکیه در قدس استوارنامه خود را تقدیم محمود عباس کرد شرايط ميانجيگري تركيه فراهم تر گشت. اكنون نيز با انتصاب نخستين سفير تركيه در فلسطين و همچنين سفر اخير عباس به تركيه آنكارا اميدوار است با نفوذ متناسب خود در بين فتح، تشكيلات خودگردان و حماس زمينه هاي آشتي و همگرايي بين دو جنبش عمده فلسطين را  هموار كند.

2.ميانجي گري و رفع اختلاف بين فلسطين و اسرائيل: جنگ و فشارهای اسرائیل علیه غزه در اواخر سال 2008 و اوایل 2009 به توقف مذاکرات صلح خاورمیانه منجر شد. مذاکراتی که زير فشار دولت بوش بین دو دولت عباس و اولمرت آغاز شده بود. با این حال اكنون فضای مناسب تری برای احیای مذاکرات صلح به وجود آمده است. چرا كه هم باراک اوباما به مذاکرات صلح اسرائیلی- فلسطینی به نحو متفاوتی نگریسته و از مشکلات و رنج فلسطینی ها سخن گفته است و هم در دور دوم ریاست جمهوری خود تلاش كرده با رايزني با رهبران منطقه اي تركيه را بیش از پیش به ميانجي گري میان فلسطينان و اسرائيل ترغیب كند. در اين حال به نظر مي رسد دولت جدید نتانياهو هم انعطاف هاي بيشتري نسبت به قبل دارد. در اين شرايط اكنون نيز ترك ها پس از عذرخواهي و تلاش براي پرداخت غرامت توسط اسرائيلي ها، روابط سياسي و ديپلماتيك خود با تلاویو را ارتقا كرده اند. در اين بين با در نظر داشت نوع حمايت  امريكا از نقش رهبري گونه تركيه در منطقه و همچنين ميانجي گري واشنگتن در عادي سازي روابط تركيه با اسرائيل ترك ها اينك برآنند كه با انجام گفتگوهايي با طرف فلسطيني و همچنين اسرائيلي گام هايي در راه صلح فلسطيني- اسرائيلي بردارند. اين امر در حالي است كه اين رويكرد با حمايت هاي گسترده امريكا و همچنين دولت هاي عربي منطقه روبرو است.

چشم انداز آينده نقش ترکیه در فلسطين

گذشته از استقرار سامانه دفاع موشكي و پاتريوت ها عملاً حجم روابط اقتصادي و سياسي تركيه با غرب افزايش يافته است و دولت اردوغان نيز تمايلات بيشتري با افزايش همه جانبه روابط با اروپا و امريكا داشته است. همچنين اكنون بحران سوريه موجب شده است منافع تركيه و كشورهاي عربي متحد غرب و غربی ها از جمله آمریکا در همگرايي بيشتري قرار گيرد و نقش ميانجي گرانه و حتي رهبرگونه تركيه در منطقه مورد پذيرش بيشتري از سوي اروپا، ناتو و حتي اسرائيل قرار گيرد.(2) و(3) اما در اين بين هر چند ترك ها تلاش مي كنند در مساله فلسطين و ميانجي گريي بين جنبشهاي حماس، دولت خود گردان و همچنين فلسطين و اسرائيل گام هاي مهمي بردارند، اما بايد گفت چالشهاي فراواني در اين مسير وجود دارد. چرا كه جدا از نوع حمايت هاي مالي و سياسي از حماس هنوز در بدنه رهبران حماس مذاکره با عباس منوط به نوع روابط وي با اسرائیل بوده و حتي در صورتی که اردوغان شخصاً محمود عباس را راضی به سفر به غزه كند، قهر شش ساله فتح و حماس نيازمند بستر سازي هايي ديگري است. جدا از اين نيز هر گونه ميانجي گري تركيه در بين فلسطين و اسرائيل بسته به ميزان نفوذ ترکیه بر اسرائيل، نوع امتیازات اسرائیلی ها، واگذاري حقوق فلسطینی ها، حل مشكل آوارگان، مسئله مرزها و وضعیت تقسیم آب و … است. بنابراين باید در پایان گفت همه این اما و اگرها و مسائل احتمال به نتیجه رسیدن مذاکرات آتی را بسیار اندک می کند.