وحید نصیری
مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC
بیان رخداد
سیاست خارجی هند طی سالهای اخیر نسبت به ایران دستخوش دگرگونی های گسترده ای بوده است. دو کشور ایران و هند مبادلات تجاری گسترده ای با یکدیگر دارند و حجم مبادلات تجاری دو کشور بر اساس آمار وزارت بازرگانی ایران به بیش از 13 میلیارد دلار می رسد. دو کشور ظرفیت های فراوانی برای گسترش همکاری به خصوص در بخش انرژی و تجارت با یکدیگر دارند که نه تنها تا کنون نتوانسته اند روابط خویش را از سطح کنونی به سطح قابل ملاحظه ای افزایش دهند بلکه در سالهای اخیر به گونه ای شاهد فاصله گیری هند از ایران هستیم. از جمله اقداماتی که طرف هندی طی سالهای اخیر انجام داده که نشان دهنده فاصله گیری هند از ایران است عبارتند از ،راي مثبت هند در شوراي حكام آژانس بين المللي انرژي اتمي به ارجاع پرونده ايران به شوراي امنيت ، خودداري هند از مشاركت و پيگيري قرداد خط لوله گاز ، خودداري شركت هاي هندي از فروش بنزين به ايران و اقدام اخير هند مبني بر اينكه معاملات با ایران باید خارج از سیستم ‘ اتحادیه پایاپای آسیایی ‘ حل و فصل و تسویه شود از آن جمله اند که باعث بروز اختلاف بین دو كشور شده و نوعي سردي بر روابط دو كشور حاكم شده است که شائبه فاصله گیری هند از ایران را به ذهن متبادرمی سازد. در اين مقاله ما به دنبال بررسي اين مساله هستيم كه الزامات حاکم بر روابط آمريكا و هند چه نقشي در فاصله گیری هند از ایران داشته است؟
تحلیل رخداد
در تحلیل این رخداد ابتدا الزامات حاکم بر روابط آمریکا – هند را مورد بررسی قرار می دهیم و سپس به بررسی روابط ایران – هند می پردازیم ودر نهایت تاثيرات آمريكا را بر روابط ايران – هند ارزيابي ميكنيم
الزامات روابط آمریکا – هند
هند پس از رسیدن به استقلال به سبب در پیش گرفتن سیاست عدم تعهد در طول جنگ سرد جایگاهی برجسته در سیاست خارجی آمریکا نداشت و دهلی نو و واشنگتن در سراسر دوران جنگ سرد از هم دور بودند. فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی ، پایان جنگ سرد ،آغاز برنامه آزاد سازی اقتصادی در هند در اوایل دهه 90 و برخی پدیده های منطقه ای و جهانی آهنگ و درونمایه ای تازه به روابط دو کشور بخشید.هر چند پیرامون چگونگی روابط آمریکا – هند در دورا ن پس از جنگ سرد و تعمیق پرشتاب آن در چند سال گذشته ، نظرها و دیدگاههای گوناگون وجود دارد اما شاید بتوان مهمترین عامل گسترش روابط آمریکا – هند را تشدید خطر تروریسم در آسیا، خیزش چین وخطر بر هم خوردن موازنه قوا در آسیا از جانب این کشور، روابط گسترده اقتصادی آمریکا و هند در دهه اخیر، تلاش هند برای کسب کرسی دائم شورای امنیت و همچنین مساله رقابت هند با پاکستان دانست. بی گمان همپیمانی راهبردی آمریکا و هند بر پایه واقعیت های استراتژیک و برخاسته از فرصت ها و چالش های مشترکی بوده است که به بررسی آنها می پردازیم .
مبارزه با تروریسم
همکاری امنیتی آمریکا – هند در مبارزه با تروریسم، از خطرهای تروریستی که هر دو کشور با آن روبرویند مایه میگیرد. رویدادهای 11 سپتامبر در ایالات متحده ،حمله به پارلمان هند در سال 2001 و حملات تروریستی در بمبئی در نوامبر 2008 اشترک منافع دو کشور را در کاهش دادن تهدیدات امنیتی از جانب تروریست های سازمان یافته نمایان ساخت. بدینسان تهدیدات تروریستی فرصتی را برای امریکا و هند فراهم آورد تا سیاست های خود را در مبارزه با تروریسم هماهنگ کنند .آمریکا برای مقابله با تروریسم هند را به سیستمهای امنیت مرزی مجهز کرد ودر زمینه آموزش و اطلاعات به آن کشور یاری رساند.
خیزش چین و خطر برهم خوردن موازنه قوا در آسیا
با حرکت سریع چین به سوی مدرنیزاسیون اقتصادی، نرخ رشد اقتصادی این کشور بر طبق آمارهای بانک جهانی بالا ترین نرخ رشد در سراسر جهان است و چین با نرخ بالای رشد خود بازارهای جهانی و بخصوص آمریکا را قبضه کرده است. کسری تجاری آمریکا در رابطه با چین طی دهههای اخیر افزایش یافته است. در استراتژی توسعه ملی چین رشد اقتصادی جایگاهی برجسته در قدرت ملی دارد به گونه ای که می تواند زمینه مدرنیزاسیون نظامی چین را فراهم آورد و واقعیت آن است که چین هزینه های خود را در راستای مدرنیزه کردن و پیاده کردن استراتژی نظامی افزایش داده است. نگرانی آمریکا در بخش نظامی شفاف نبودن بودجه نظامی چین است. وزارت دفاع آمریکا بودجه نظامی چین را دو سه برابر آمارهای رسمی دولت چین براورد می کند.
آمریکا مدرنیزاسیون نظامی چین و افزایش بودجه نظامی چین را تهدیدی برعلیه هژمونی آمریکا در شرق آسیا می داند که در آینده موازنه قوا را برهم خواهد زد بنابراین سعی دارند با کشوری مثل هند که آنهم نسبت به چین احساس خظر می کند مشارکت استراتژیک داشته باشند و به نوعی چین را مهار کنند. در سفراخیر باراک اوباما به هند و تاکید او بر حمایت آمریکا مبنی بر عضویت دائم هند در شورای امنیت چنین ملاحظاتی نهفته است .
روابط اقتصادی آمریکا – هند
هند از جمله کشورهایی است که در دو دهه اخیر با تکیه بر آزادسازی اقتصادی و سیستم سیاسی پیشرفته و نیروی انسانی کارامد توانسته رشد چشمگیر اقتصادی را تجربه کند به گونه ای که پس از دو دهه به یکی از اقتصادهای بزرگ و پویا در جهان تبدیل شده است و لیبرالیزه شدن تدریجی هند زمینه وابستگی متقابل به آمریکا (به عنوان ابرقدرت اقتصادی- تکنولوژیک)را فراهم آورده است. حجم روابط اقتصادی آمریکا – هند به سطح روابط چین – آمریکا نمی رسد ولی به سرعت در حال گسترش است. بر اساس گزارشات FDIآمریکا اکنون بزرگ ترین سرمایه گذار خارجی در هند است و شرکت های سرمایه گذار آمریکایی، هند را در میان کشورهای در حال توسعه کشوری با توانمندیهای چشمگیر ارزیابی می کنند که توان جذب سرمایه سودآور برای هر دو طرف را دارد. از دیگر عوامل گرایش هند به آمریکا نیاز هند به سرمایه وتکنولوژی آمریکا در راستای رشد و توسعه اقتصادی است.
تلاش هند برای کسب کرسی دائم شورای امنیت
هند به لحاظ سياسي به دنبال مشاركت در مديريت تصميمات جهاني است. هند خواهان جايگاه بزرگي در امور جهاني، منطقه‌اي و نهادهايي است كه هم اكنون در حال تشكيل شدن هستند؛ سازمانهايي كه قدرت در آن به طور مساوي بين تعدادي از قدرتهاي بزرگ كه در برگيرنده هند باشد، توزيع شود. هدف بزرگ هند، در جهت نقش اين كشور در حكمراني جهاني، عضويت دائمي در شوراي امنيت سازمان ملل مي‌باشد كه عنصر مهمي‌در ديپلماسي جهاني اين كشور قلمداد مي‌شود. هند تمام تلاش خویش را به کار بسته تا موافقت سایر قدرت ها را برای عضویت دائم خود بدست آورد و در این میان آمریکا طی سفر اخیر اوباما به هند موافقت خویش را با عضویت دائم هند اعلام کرد و بیان داشت که از عضویت هند حمایت به عمل می آورد . این اقدام اوباما گامی دیگر در نزدیک ساختن هر چه بیشتر روابط آمریکا – هند ارزیابی می شود و در این راستا آمریکا سعی دارد از ظرفیت های منطقه ای هند برای مقابله با چالش های جهانی استفاده کند.
رقابت هند و پاکستان
روابط هند و پاکستان پس از استقلال و جدایی از هم به شدت متاثر از مساله کشمیر بوده است تا جایی که حتی تا مرز برخورد هسته ای هم با هم پیش رفتند . در دوران جنگ سرد هند روابط نزدیکی با شوروی داشت و پاکستان یکی از متحدان آمریکا در چارچوب پیمان سنتو بود ولی با فروپاشی شوروی اهمیت پاکستان در سیاست خارجی آمریکا کاهش یافت و با شکل گیری روابط نزدیک میان آمریکا و هند، اهمیت هند در سیاست خارجی آمریکا برای مقابله با چالش های نوظهور جهانی برجسته گشت . امضای موافقتنامه هسته ای میان آمریکا و هند و همچنین خودداری آمریکا از امضای قرارداد مشابهی با پاکستان بیانگر اهمیت هند نسبت به پاکستان در سیاست خارجی آمریکاست. از طرف دیگر هند با گسترش روابط با آمریکا و استفاده از تکنولوژی پیشرفته هسته ای آمریکا که در چارچوب موافقتنامه هسته ای با آمریکا تحقق می یابد و همچنین خرید تسلیحات پیشرفته از آمریکا سعی در کسب برتری در زمینه توازن نظامی با پاکستان را دارد . از نگاه آمریکا امضای موافقتنامه هسته ای با هند گامی در جهت تقویت هند در برابر پاکستان نیست بلکه سعی دارند از قدرت هسته ای هند در جهت ایجاد موازنه با چین استفاده کنند و همچنین گامی در جهت مسول ساختن هند در رابطه با جلوگیری از اشاعه سلاح های هسته ای است. همچنین حمایت آمریکا از عضویت دائم هند در شورای امنیت می تواند معادله قدرت در روابط هند و پاکستان را به نفع هند تغییر دهد ،امری که با اعتراض پاکستان نسبت به آمریکا مواجه شده است و پاکستانی ها سعی دارند با گسترش روابط با چین موازنه قدرت بین پاکستان و هند را حفظ کنند.
الزامات روابط ایران – هند
مهمترین ظرفیت های روابط ایران – هند در بخش انرژی و تجارت نهفته است و دو کشور پتانسیل بالایی برای گسترش همکاریها در این زمینه ها دارند. تنش در روابط ایران و غرب منجر به این شده است که ایران سیاست نگاه به شرق را دنبال کند که در این میان جایگاه هند و چین در سیاست خارجی ایران برجسته گشته است. ایران امیدوار است که با نزدیک شدن به هند و گسترش روابط با این کشور اثرات منفی فشارهای غرب را خنثی کند. همچنین ایران دارای سومین ذخایر بزرگ نفت و دومین ذخایر بزرگ گاز در جهان است که در صدد است بازارهای صادراتی خود را متنوع سازد و در این میان هند به عنوان یکی از مصرف کنندگان عمده انرژی جایگاهی برجسته پیدا میکند. هند در تمام زمینه ها به سرعت در حال تغییر و تحول است، نرخ رشد بالای این کشور مبین این تحولات است. بنابراین بازار هند به شدت تشنه انرژی است و هند به دلیل کمبود منابع داخلی انرژی مجبور است انرژی مورد نیاز خود را از منابع خارجی تامین کند و ایران به دلیل دارا بودن ذخایر عظیم انرژی و نزدیکی جغرافیایی به هند می تواند نقش قابل توجهی در تامین انرژی مورد نیاز هند ایفا کند.بر طبق آمار وزارت نفت ایران ، ایران هم اکنون روزانه چهارصد هزار بشکه نفت به هند صادر می کند که در حدود 12 الی 14 درصد نفت وارداتی هند است . نیاز هند به گاز هم طی سالهای آینده به طور فزاینده ای افزایش خواهد یافت و هند در صدد است که منابع قابل اطمینانی برای تامین احتیاجات گازی خود پیدا کند که در این میان ایران به دلیل دارا بودن دومین ذخایر گازی جهان و نزدیکی جغرافیایی به هند می تواند چنین نقشی را ایفا کند. امضای قرارداد انتقال گاز ایران به پاکستان و هند در این چارچوب قابل ارزیابی است . دو کشور علاوه بر بخش انرژی ظرفیت های گسترده ای در بخش تجارت غیر نفتی دارند که میتواند عامل موثری در گسترش روابط دو کشور باشد. در حوزه امنیتی دو کشور در جلوگیری از روی کار آمدن مجدد طالبان در افغانستان منافع مشترکی دارند و همواره سعی در تقویت دولت افغانستان داشته اند. همچنین ایران سعی داشته با روی آوردن به هند از نفوذ هند در مجامع بین المللی استفاده کند و منافع خود را تامین کند.
نقش آمریکا در فاصله گیری دهلی نو از تهران
روابط دهلی نو و تهران طی سالهای اخیر به شدت تحت تاثیر اقدامات آمریکا قرار گرفته است ، در واقع تنش در روابط ایران آمریکا موجب شده است که آمریکا همواره سیاست مهار ایران در مناطق پیرامونیاش را دنبال کند و از شکل گیری روابط استراتژیک بین ایران وسایر کشورها جلوگیری کند و همچنین مانع بهره برداری ایران از مزیت های ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکیاش شود . فشارهای سیاسی آمریکا بر هند و ارائه مشوق های سیاسی ،اقتصادی به این کشور طی سالهای اخیر موجبات فاصله گیری دهلی نو از تهران را فراهم آورده است که نقطه آغاز آن خودداری هند از مشارکت و پیگیری در پروژه خط لوله انتقال گاز ایران به هند بود که علی رغم منافع چشمگیری که برای دو طرف داشت تا کنون به بهانه های مختلف از اجرایی کردن آن سر باز زده اند. این اقدام هند در پی امضای موافقتنامه هسته ای آمریکا با هند در سال 2005 اتفاق افتاد . آمریکا با امضای این موافقتنامه تحریم های هسته ای سه دهه پیش علیه برنامه هسته ای هند را برداشت و ورود هند به باشگاه کشورهای هسته ای را به صورت دوفاکتو پذیرفته شد که منافع بسیاری از قبل آن نصیب هند گشت . هند با امضای قراداد خط لوله گاز ترکمنستان به هند در سال 2010 عملا ایران را کنار گذاشت . امضای این قرارداد با استقبال آمریکا مواجه شد. قدم بعدی هند در نزدیکی با مواضع آمریکا در برابر ایران، موافقت هند در شورای حکام آژانس بین المللی انرژی اتمی با ارجاع پرونده ایران از آژانس به شورای امنیت سازمان ملل متحد بود . پرونده هسته ای ایران فرصت مناسبی برای آمریکا فراهم آورده تا با بهانه کردن آن موجبات فاصله گیری سایر کشورها همچون هند را از ایران فراهم آورد. و اقدامات اخیر هند مبنی بر خودداری از فروش بنزین به ایران در پی تصویب مصوبه ای در سنای آمریکا مبنی بر ممنوعیت فروش بنزین به ایران و همچنین ایجاد موانع در مبادلات اقتصادی با ایران و تاکید بر اینکه معاملات با ایران باید خارج از سیستم ‘ اتحادیه پایاپای آسیایی ‘ حل وفصل و تسویه شود گامی دیگر در جهت همراهی هند با آمریکا بود که در پی سفر اخیر اوباما به هند و امضای قراداد 10 میلیارد دلاری با هند که قسمت عمده آن را فروش تسلیحات پیشرفته به هند تشکیل می دهد و همچنین وعده حمایت اوباما از عضویت دائم هند درشورای امنیت سازمان ملل اتفاق افتاد.
بنابراین سایه سنگین آمریکا بر روابط دهلی نو – تهران حاکم شده است و دو کشور علی رغم ظرفیت های چشمگیری که در زمینه های مختلف برای گسترش روابط با یکدیگر دارند نتوانسته اند روابط خود را به نحو شایسته ای گسترش دهند .
دورنمای رخداد
فاصله گیری دهلی نو از تهران که در پی اقدامات اخیر هند اتفاق افتاد، انتظار می رود در صورتی که ایران و غرب نتوانند به توافقی در رابطه با پرونده هسته ای ایران دست یابند عمیق تر شود . از نگاه هند درست است که همکاری سیاسی اقتصادی با ایران اهمیت قابل توجهی در تامین منافع ملی هند دارد و ایران یکی از کشورهای عمده تامین کننده انرژی هند است ولیکن اهمیت اتحاد راهبردی با آمریکا بیش از ایران است و هندی ها حاضر نیستند به خاطر ایران روابط خود را با آمریکا تیره کنند و خود را در معرض تعارض با آمریکا قرار دهند. بنابراین هر گاه مجبور شوند بین ایران و آمریکا یکی را انتخاب کنند روی به سوی آمریکا خواهند آورد و از ایران فاصله خواهند گرفت.
