فرزاد رمضانی بونش

مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC

مقدمه: در یک سال گذشته و پس از آغاز تحولات در سوریه در واقع ترکیه کوشیده است نقشی پررنگ را در تحولات و پرونده سوریه به عهده گیرد. نقشی که این کشور را اکنون تبدیل به یکی از بازیگران اصلی و منطقه ای پرونده سوریه تبدیل کرده است. در این بین برای واکاوی بیشتر نوع نگاه کنونی ترکیه به سوریه به گفتگویی با دکتر افشار سلیمانی کارشناس مسائل ترکیه و سفیر  پیشین کشورمان پرداخته ایم:

مرکز بین المللی مطالعات صلح: از منظر راهبردی بی‌ثبات‌سازی سوریه و اتخاذ این سیاست از سوی حزب عدالت و توسعه تاکنون چه مزیت‌های را برای آنکارا به همراه داشته ‌است؟

به نظر می رسد بی ثبات سازی سوریه بیشتر محصول بی تدبیری و سوء مدیریت بشار اسد و تیم اوست .آنکارا پیشتر درراستای گرم کردن مناسبات با دمشق گام برداشته بود. اما به دنبال رخ نمودن بهار عربی و گسترش آن و تنش میان ترکیه و رژیم صهیونیستی پس از ماجرای کشتی صلح مرمره آنکارا درراستای ایحاد توازن با آمریکا ومجموعه غرب در راستای همگرایی با سیاستهای غرب در قبال سوریه همت گماشت و با موافقت با استقرار سامانه راداری ناتو درخاک خود این سیاست موازنه را شدت بخشید. رویکرد آنکارا براساس چرتکه ای که از حیث سود وزیان در عرصه منافع ملی خود  نمود عینی یافت  سبب شد تا در کفه سنگین ترازوی تحولات سوریه خودرا جای دهد. مزیتهای آنکارا از رهگذر این رویکرد را تیتر وار می توان اینگونه برشمرد:

– ایجاد توازن در رابطه با رژیم صهیونیستی .به این معنی که ترکیه همزمان نمی توانست هم به اسراییل گوشمالی دهد و هم درموضوع سوریه با عرب همسو نشود.

– افزایش نقش در تحولات منطقه خاورمیانه و مسائل هسته ای ایران

– تحرک بیشتر در جهان اسلام و ارائه الگو به کشورهای عربی در رابطه با شیوه اداره کشور

– افزایش  نقش در تحولات داخلی عراق

– نزدیک تر شدن به عربستان سعودی و کشورهای حاشیه شورای همکاری خلیج فارس

– جلب مشروعیت بیشتر در میان مسلمانان منطقه و جهان بویژه در میان فلسطینیان و سوریان

– فراهم نمودن فرصتهای اقتصادی بیشتر در کشورهای اسلامی در پسا تحولات سوریه و بهار عربی

– افزایش مشروعیت ومحبوبیت در افکار عمومی ترکیه و اکثریت مسلمانان سنی مذهب ترکیه و دیگر کشورهای مسلمان

– تقویت موضع اهل تسنن در برابر شیعیان و علویان ترکیه و کشورهای منطقه

– جلب نظر مثبت بیشتر آمریکا و اکثر کشورهای اروپایی

البته اتخاذ این سیاست از سوی آنکارا پیامدهایی منفی هم برای این کشور دارد که شامل :

– تقویت روابط اسراییل، سوریه و ارمنستان با پ.ک.ک

– بروز سردی میان ترکیه با عراق و در برخی موارد با ایران

– نزدیکی بیشتر علویان ترکیه با حکومت بشار اسد

– بروز نگرش منفی در میان شیعیان بحرین و کشورهای خلیج فارس نسبت به دولت ترکیه

اما به نظر می رسد در ارزیابی های ترکیه سود چنین رویکردی چند برابر زیان آن بوده و به همین دلیل آنکارا نسبت به اتخاذ چنین سیاستی مبادرت نموده است.

مرکز بین المللی مطالعات صلح: در پیگیری سیاست خارجی ترکیه در مساله سوریه تا چه حدی تبدیل شدن ترکیه به یک بازیگر قابل توجه و اعتناء برای آمریکا و اروپا و فرصت‌سازی برای آنکارا در معادلات راهبردی و رقابت‌های ژئوپلتیکی مد نظر مقامات ترکیه بوده است ؟

بطور یقین یکی از اهداف مهم آنکارا همانا موضوع این سوال جنابعالیست.ترکیه چند سالی است که چنین هدفی را دنبال می کند و قصد دارد درمنطقه ،جهان و کشورهای اسلامی به عنوان بازیگری مهم و الگو مطرح شود و دراین راستا دستاوردهای ملموسی هم داشته است.

این در حالیست که در شهریورماه سالجاری عصام العریان معاون حزب آزادی وعدالت جماعت اخوان المسلمین با اشاره به سخنان نخست‌وزیر ترکیه درباره لاییسم، آزادی و دموکراسی تاکید کرد، ترکیه رهبر منطقه نیست و کشورهای عربی نیازی به طرح‌ها و برنامه‌های خارجی ندارند و خود پس از انقلاب‌های مردمی مسیر دموکراسی را طی خواهند کرد. وی با افزودن این نکته که جماعت اخوان المسلمین همواره از نقش ترکیه در منطقه تقدیر کرده، تاکید کرد، اردوغان را به عنوان یکی از رهبران برجسته منطقه می‌شناسیم، نه او و نه کشورش نمی‌توانند به تنهایی رهبری منطقه را بدست گرفته و آینده آن را ترسیم کنند. در این راستا ترکیه با بازیگری در معادلات منطقه ، با نقش ایجابی خود را تبدیل به مدلی قابل ارائه کرده است مدلی که غربیان نه تنها میپسندند بلکه ان را به اکثر نهضت ها و حرکت ها و جنبش های انقلابی ترجیح می دهند.

 این در حالیست که آنچه موجب چالش مقامات ترکیه شده، مواضع دولت این کشور در حمایت از جنبش­های اعتراضی مصر و تونس است. در حالی که دولتمردان حزب عدالت و توسعه از ضرورت رعایت حقوق بشر و سایر آزادی­های اساسی و نیز شنیدن صدای مردم حمایت می­کنند، اتخاذ سیاست های سخت و احیاناً سرکوب گرایانه در قبال اعتراضات قومی اقلیت کرد این کشور، دولت ترکیه در موضعی دشوار و همراه با آشفتگی قرار داد.

مرکز بین المللی مطالعات صلح: مقامات ترکیه در مقام مقایسه چه نگاهی به مخالفان و شورای ملی سوریه چه نگاه هایی به طیف هایی مانند اخوان المسلمین سوریه، سکولارها و لیبرال‌ها دارند؟

رهبران ترکیه درصددند با تاثیرگذاری در میان این گروهها در سوریه و گروههای مشابه در کشورهای عربی مشمول بهار عربی مدل کشورداری خود را به  عنوان نمونه و الگو به آنها نشان دهند تا از این رهگذر بتوانند به هدف اصلی خود که همانا تبدیل شدن به بازیگری مهم در جهان اسلام است نائل شوند. با نگرش به رویکرد دولت ترکیه و واکنشهای گروههای مخالف دولت بشار اسد به نظر می رسد طیف اخوان المسلمین سوریه بیشتر از سایر طیفها مطلوب حزب حاکم عدالت وتوسعه است. باید به خاطر داشته باشیم که حزب عدالت وتوسعه از مکتب اخوان المسلمین درسها آموخته وتحت تاثیر این گروه هم خودرا ساماندهی نموده است. پس از هشتاد سال سلطه‌‌ نظامیان و قریب به یک قرن از زوال امپراطوری عثمانی پدیده های جدی و در عین حال با اهمیتی در این سرزمین رخ نمایی کرده است پس از دهه های متوالی از سرکوب استبداد نظامیان و سرخوردگی از استعمار دول اروپایی در فروپاشی نظام عثمانی، هم اینک نسلی پر کار و پرتلاشی از تربیت یافتگان اخوان المسلمین با ابتکار عمل و تکاپوی بی نظیری توانسته اند، ترکیه ای نوین با خواسته ها و آرمان هایی ستودنی بنا سازند. رویکرد جدید ترکیه نه تنها اعتماد سازی در درون را با تنوع قومی ـ مذهبی مستحکم ساخته بلکه از منظر رویکرد مردم به ایشان تبدیل به مدل و الگویی مناسب در میان ممالک اسلامی و خاورمیانه شده و نیز توانسته است حمایت مجموعه اردوگاه غرب را به مثابه پشتوانه مستحکمی برای ثبات این سیستم سیاسی به همراه آورد. ترکیه امروز ترکیه دوران میلتاریست ها و یا دوره هرج ـ مرج و نهایتا دوره عثمانی نیست. ترکیه ای با رهبرانی خردمند دارای بینش و دانش ، آگاهی نسبت به تحولات انسان و جهان در پی احیای موقعیت تاریخی البته با رویکردی کاملا متفاوت از گذشته هستند.

در آبان ماه سالجاری  فاروق طیفور معاون رهبر گروه اخوان‌المسلمین سوریه و سخنگوی این گروه در شورای ملی مخالفان سوریه در گفت‌وگو با روزنامه فرامنطقه‌ای الشرق الاوسط، عنوان داشت: محمد ریاض شقفه، رهبر اخوان‌المسلمین سوریه خواهان حمایت ترکیه از مردم سوریه است . وی افزود ما می‌خواهیم راهکار حل و فصل این بحران راهکار عربی باشد اما اگر وضعیت فعلی ادامه یابد، دیگر مانعی برای مداخله ترکیه وجود ندارد.این مقام مخالفان سوری همچنین عنوان داشت: توافق ما در شورای ملی مخالفان همچنان بر پایه حمایت از شهروندان سوری است اما مداخله ترکیه ممکن است زمینه‌ساز مداخله دیگر کشورها در سوریه شود. وی همچنین اخبار منتشر شده در خصوص درخواست اخوان المسلمین سوریه را از ترکیه برای ایجاد منطقه پرواز ممنوع در مرزهای مشترک را رد کرد و افزود ما خواهان مداخله نظامی نیستیم بلکه تلاش ترکیه تنها برای حمایت از مردم و تحت نظارت اتحادیه عرب است.

گذشته از این محمد ریاض شقفه ناظر کل گروه اخوان المسلمین سوریه از گروه های اپوزیسیون این کشور اعلام کرد که مردم سوریه دخالت نظامی ترکیه در سوریه برای حمایت از غیر نظامیان این کشور را در مقابل سرکوب نیروهای نظامی می پذیرند.
و اگر نظام اسد سرکوب معترضان را متوقف نکند می توان دعوت به دخالت نظامی خارجی برای حمایت از غیرنظامیان کرد و در این خصوص ترکیه بهترین گزینه است. وی همچنین گفته است که اگر جامعه بین المللی در این زمینه کم کاری کند، ترکیه به عنوان کشور همسایه باید بیش از دیگر کشورها برای حل این اوضاع جدی تر باشد. مردم دخالت ترکیه را می پذیرند اما دخالت غرب را نمی خواهند.

مرکز بین المللی مطالعات صلح: با توجه به حمایت برخی از علویهای ترکیه از بشار اسد و برگزاری حداقل سه تظاهرات در استانبول برای اعلام حمایت از اسد نگاه جریان‌های علوی ترکیه به سوریه کنونی چیست؟

ترکیه جمعیت قابل توجهی از علویان و شیعیان را داراست و قریب به بیست و چند میلیون علوی شیعه در این کشور و زندگی میکنند و در واقع این جمعیت میلیونی فرصتی است برای تامین امنیت ملی و استمرار سیاست داخلی و جلب نظر همسایگانی چون ایران، سوریه و عراق که بخش عمده ای از علویان و شیعیان در ان زندگی می کنند و مهم تر رای سازمان داده شده اقلیت ها به عنوان یک هدف استراتژیک برای دولت اسلام گرا مهم بوده وخواهد بود

همانگونه که هویداست علویان ترکیه خودرا درکنار دولت بشار اسد و اقلیت شیعه احساس می کنند اما به نظر می رسد در تحکیم بشار اسد موفقیت قابل توجهی کسب نخواهند کرد. حمایت برخی از علویان ترکیه از بشار اسد بیشتر جنبه ایدئولوژیک، معنوی  و سیاسی آنهم در همین حد اعلام مواضع یا برگزاری تظاهرات خواهد بود نه بیشتر. به هرحال علویات ترکیه در انتظار فراختر شدن فضای فعالیت برای آنها در کشورشان و تامین مطالباتشان از سوی دولت شان هستند، لذا حمایت بیشترآنها از دولت اقتدارگرای بشار اسد می تواند آنها را در وضعیت متناقضی قرارداهد. البته اگر دولت سوریه هم از حیث دموکراتیک بودن مشابه دولت ترکیه بود این تناقض پدیدار نمی شد و موجب حمایت بیشتر علویان ترکیه از بشار اسد می گردید.

مرکز بین المللی مطالعات صلح: با توجه به شمار علویان ساکن ترکیه (با رقمی در حدود 15 تا 20 میلیون) آیا رویکرد ترکیه بر ضد سوریه به نوعی باعث واگرایی بین حزب عدالت و توسعه با علوی های ترکیه نمیشود؟

از آنجا که رویکرد دولت ترکیه در داخل نسبت به علویان رویکردی نسبتا رضایت بخش از سوی آنان محسوب می شود. بنابراین علویان ترکیه قصد ندارند این رویکرد به زیان آنها تغییر کند و در ادامه مانع نیل به سایر مطالبات آنها گردد به نظر نمی رسد واگرایی موثری رخ نماید.

مرکز بین المللی مطالعات صلح: مواضع ترکیه پس از وتوی قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل در مورد سوریه تا چه حدی در راستای ایجاد یک ائتلاف بین‌المللی علیه سوریه و حامیان این کشور و بر هم زدن شرایط موجود به نفع کشورهای خواهان تغییر در سوریه بوده است؟

با توجه به محتوای اظهارات مقامات ترک بویژه احمد داوداوغلو در آستانه سفر به مکزیک به منظور شرکت در نشست گروه بیست و متعاقبا نشست اتحادیه عرب در تونس به نظر می رسد درمواضع ترکیه که همگام با آمریکا وغرب است تغییر قابل توجهی ایجاد نخواهد شد. ضمن اینکه باید این نکته را فراموش نکرد که تضمینی برای عدم تغییر مواضع کنونی روسیه وچین در قبال تحولات سوریه وجود ندارد. از سوی دیگر ساقط کردن بشاراسد به یک موضوع حیثیتی برای غرب و ترکیه مبدل شده است . لذا به نظر میرسد آنها از مسیری که درپیش گرفته اند خیلی عقب نخواهند نشست. آنچه که نباید فراموش کرد این است که بشار اسد فرصتهای زیادی را ازدست داد و با اشتباهات استراتژیکی و تاکتیکی خود گره کوری بر مشکلات سوریه زد که سرانجام خوبی برای او در برنخواهد داشت. نباید کتمان کرد که حاکمان بی تدبیر و مغلوب نفس همواره سبب دخالت عوامل خارجی در سرنوشت ملت خود می شوند و با آشفته بازاری که ایجاد می کنند به زیان خود و ملت کشورش گام برمی دارد. تاریخ گذشته و حال این ادعا را به وضوح اثبات می کند.

مرکز بین المللی مطالعات صلح: احمد داود اوغلو بلافاصله نسبت به شکست قطعنامه سازمان ملل در مورد سوریه واکنش نشان داد و اعلام کرد ترکیه نمی‌تواند همین طور ساکت بماند تا اینکه رویدادهای سوریه به تراژدی بزرگتری تبدیل شود، از این روی ترکیه چه اقداماتی را جهت اجرا و  عملی ساختن طرح ایالات متحده برای ایجاد طیف جدیدی از حامیان بین‌المللی سوریه پس از شکست اقدام سازمان ملل شروع کرده است؟

آمریکا، اروپا ، اتحادیه عرب و ترکیه مساعی خود را در راستای معامله با روسیه و چین افزایش خواهند داد. درعین حال در جهت اعمال برخی فشارهای راهبردی بر این دو بازیگر گامهایی برخواهند داشت .از این تلاشها که بگذریم باید به خاطر بیاوریم که درگذشته بدون رضایت روسیه و چین در برخی مناطق بحرانی اقداماتی از سوی آمریکا و اروپا علیه برخی کشورها صورت پذیرفته است. به نظر می رسد مجموعه اقدامات سیاسی، اقتصادی و در نهایت نظامی از سوی غرب، اکثریت کشورهای عربی و ترکیه در راستای ساقط نمودن بشار اسد یا حداقل تبدیل وی به عنصری فرمانبربه منصه ظهور خواهد رسید.

مرکز بین المللی مطالعات صلح: آیا هدف اصلی مداخله ترکیه در پرونده سوریه با هدف بر هم زدن توازن استراتژیک و کاهش نقش و نفوذ ایران به عنوان رقیب اصلی منطقه‌ای ترکیه در خاورمیانه است؟

هرچند که یکی از اهداف ترکیه کاهش نفوذ و نقش ایران در منطقه است، اما نمی توان مدعی بود که هدف اصلی ترکیه همین موضوع باشد. همانطور که پیشتراشاره نمودم هدف اصلی ترکیه تبدیل شدن به بازیگری مهم در جهان بویژه دنیای اسلام است. از این گذشته متاسفانه با رویکردهای غیر کارشناسانه و اشتباه دولت نهم و دهم در حال حاضر شاهد آن هستیم که ترکیه گوی سبقت را از ایران در منطقه  و حتی در کشورهای همسایه ایران ربوده  است .

مرکز بین المللی مطالعات صلح: با توجه به وخامت اوضاع در سوریه و شکل‌گیری ارتش آزاد سوریه آیا ترکیه دست به ایجاد یک منطقه آزاد شده در سوریه که کنترل آن در اختیار مخالفین مسلح اسد قرار بگیرد دست خواهد زد؟

هرگونه اقدامی که مورد حمایت آمریکا و اروپا قرار گیرد از سوی ترکیه صورت خواهد گرفت. نباید ازیاد ببریم که ترکیه همه اقدامات خودرا با هماهنگی بازیگران فوق تحقق خواهد بخشید. هم اکنون در مرز هاتای ترکیه با سوریه پناهندگان سوری اسکان داده شده اند و درصورت تشدید جنگ داخلی درسوریه اسکان پناهنگان در این منطقه افزایش خواهد یافت و به موازات این اقدام میزان حمایت از مخالفان بشاراسد نیز توسط ترکیه و غرب  فزونی خواهدیافت.

البته باید خاطر نشان ساخت که سوریه هم دربرابر این اقدامات ترکیه از اهرمهای مشابهی بهره می جوید .از جمله اینکه چندی پیش  روزنامه ترک زبان “اوزگر گوندوم” به نقل از منابع امنیتی ترکیه مدعی شد که پ.ک.ک در نزدیکی روستای رسولیان در مرز سوریه و ترکیه و در برابر منطقه جیلان پنار اورفا کمپی احداث کرده که پذیرای 150 نفر از نیروهای این حزب شده  است این کمپ که به نام “رستم جودی” یکی از فرماندهان کشته شده پ.ک.ک نامگذاری شده است، اولین حضور نظامی حزب کارگران کردستان ترکیه در خاک سوریه و مرزهای ترکیه پس از معاهده انتاکیه به شمار می‌رود. بر اساس معاهده انتاکیه که در زمان حافظ اسد رییس جمهور پیشین سوریه با کشور ترکیه به امضا رسید، اسد عذر عبدالله اوجالان رییس حزب کارگران کردستان ترکیه را که در خاک سوریه به سر می‌برد، خواست که این امر موجب خروج اوجالان از خاک سوریه شد.

مرکز بین المللی مطالعات صلح: در هر گونه حمله احتمالی ناتو به سوریه نقش و بازی ترکیه چگونه خواهد بود؟

ترکیه که اکنون به اصلی‌ترین پایگاه مخالفان دولت بشار اسد تبدیل شده و به حمایت سیاسی، نظامی و مالی از اپوزیسیون سوریه مشغول است،  با همکاری قطر و عربستان، در تدارک ایجاد منطقه‌ای حائل در مرز ترکیه و سوریه برای تسهیل اقدامات احتمالی غرب علیه سوریه است. به نظر می‌رسد اقدام اخیر دولت سوریه در گشودن مرزهای این کشور بر کردهای ترکیه با هدف خنثی کردن تلاش دولت اردوغان در فشار بر سوریه صورت گرفته است، چرا که شکاف ترکیه و کردها و علویان مناطق مرزی این کشور، شکاف دامنه دار عمیق و بسیار طولانی است و بارها برای دولت ترکیه با هر خاستگاه حزبی مشکل آفرین بوده است.

این در حالی است که جمعیت قابل توجه کردها و علویان در سوریه و حضور علویان در دولت بشار اسد، می‌تواند ائتلاف نظامی کردها و دولت سوریه را به اتحادی استراتژیک و موثر برای متوقف کردن فشارهای ترکیه بر دولت بشار اسد مبدل کند. اتحادی که اردوغان را برای جلوگیری از شکل گیری آن، حتی حاضر به عذرخواهی رسمی از کردها پس از 70 سال کرده است. چنانچه چندی پیش یک روز پس از انتشار خبری در رسانه‌های ترکیه مبنی بر ایجاد کمپ جدید حزب کارگران کردستان ترکیه، در روستایی در سوریه و نزدیک مرز ترکیه، رجب طیب اردوغان  از کردهای علوی که غالبا در محدوده مرزی ترکیه وسوریه زندگی می‌کنند، به دلیل کشتار 13 هزار نفری دولت ترکیه علیه آن‎ها در دهه 30 میلادی عذرخواهی کرد تا به این ترتیب اتحاد استراتژیکی را که بشار اسد و پ.ک.ک در حال شکل دادن به آن هستند، تضعیف کند.

با نگرش به مواع واقدامات ترکیه در قبال سوریه به نظر میرسد درصورت وقوع  حمله ای از سوی ناتو با توجه به اینکه ترکیه عضو و پایگاه ناتو است و از موقعیت ژئو پولیتیکی حساسی در قبال سوریه برخوردار است نقش مهم و همه جانبه ایفاء خواهد نمود. در حال حاضر ترکیه در مرز هاتای به آوارگان سوری پناه داده است. چنانچه در جریان دیدارچندی پیش  وزیر خارجه ترکیه با دبیر کل سازمان ملل بان کی مون از تلاشها ی ترکیه  بوپژه ازاسکان و برخورد مناسب ترکیه با آوارگان سوری در هاتان تقدیر نموده و دیپلماسی این کشور را در این خصوص مهم قلمداد نموده است. آنچه مشخص است حمایت آشکار و تلویحی ترکیه از مخالفان سوری، اسکان آوارگان سوری در شرایط کنونی و هماهنگی ترکیه با غرب حاکی از ایفای نقش ویژه از سوی ترکیه در هر شرایط و موقعیتی که برای سوریه پدید آید می باشد.