امنیت با ابزارهای وارداتی؛ واکاوی اهداف ناتو در خلیج فارس
محمد خادمی
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
بیان رخداد:
سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) که در سال 1949 به منظور مبارزه با تهدید کمونیسم و شوروی سابق پا به عرصه وجود گذاشت، گمان می رفت با فروپاشی بلوک شرق و پیمان ورشو، فلسفه وجودی خود را از دست داده و به تاریخ سپرده شود، اما رویداد و حوادث دهه 90 قرن بیستم خلاف این تصورات را نشان داد، زیرا نه تنها پرونده ناتو بسته نشد، بلکه شاهد گسترش ناتو در بعد «جغرافیایی» و «کارکردی» هستیم به نحوی که در دهه اخیر ناتو توانسته حوزه فعالیت خود را به کشورهای اروپای شرقی، منطقه قفقاز و آسیای مرکزی گسترش دهد و هم اکنون نیز این سازمان به دنبال گسترش حضور و نفوذ خود در مهمترین منطقه «خلیج فارس» است، که این مسأله باعث گردیده امنیت ملی ج.ا.ایران با تهدیدات جدیدی مواجه شود. سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) طی سال های اخیر و به ویژه پس از ۱۱ سپتامبر در شکل و ماهیت وجودی و ماموریت های خود شاهد تغییراتی بوده است. سران کشورهای عضو ناتو در نشستی در سال 2004 با تصویب طرحی با عنوان طرح «همکاری استانبول» از کشورهای جنوب خلیج فارس دعوت کردند تا وارد همکاری های امنیتی و نظامی با سازمان ناتو شوند. بنابر این طرح تاکنون کشورهای قطر، کویت، بحرین و امارات، دعوت همکاری امنیتی- نظامی ناتو را پذیرفته و توافقنامه هایی را در زمینه های متنوع از جمله مبادله اطلاعات نظامی-امنیتی با ناتو امضا کرده‌اند. در همین راستا هفته پیش وزیر خارجه کویت از اختصاص قطعه زمینی در این کشور به ناتو برای ایجاد پایگاه نظامی خبر داد. “صباح خالد الحمد الصباح” وزیر امور خارجه کویت اعلام کرده که اختصاص یک قطعه زمین به پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) در چارچوب طرح سال 2004 با عنوان تعامل شورای همکاری خلیج فارس و ناتو صورت میگیرد. حال سوال این است که چه عواملی زمینه را برای حضور ناتو در منطقه خلیج فارس فراهم کرده است؟ در پاسخ به این پرسش مواردی از جمله، مقابله با تهدیدات نوین بویژه تروریسم، امنیت انتقال انرژی و موضوع هسته ای ایران مطرح میشود که در ادامه این عوامل بررسی می شود.
واژگان کلیدی: خلیج فارس، ناتو، همکاری نظامی، امنیت، انرژی.
تحلیل رخداد:
رابطه ناتو با شورای همکاری خلیج فارس
حضور نظامی کشورهای اروپایی در منطقه خلیج فارس به دوران حضور بریتانیا باز میگردد و پس از خروج این کشور از منطقه در سال 1971 کم رنگ تر شده است. اما این حضور نظامی در وضعیت های مختلف ادامه یافت. در حوزه سیاسی و اقتصادی این حضور با تشکیل شورای مشترک شورای همکاری خلیجفارس– اتحادیه اروپا و در حوزه نظامی با امضای قراردادهای نظامی ادامه یافت. در سالهای اخیر، رویکرد شورای همکاری به سوی سازمان پیمان آتلانتیک شمالی(ناتو) افزایش پیدا کرد. براساس طرحی که در ژوئن 2004 در استانبول ارائه شد و به طرح ابتکاری همکاری استانبول موسوم گردید، ناتو اعلام داشت: «تصمیم دارد برای بالا بردن امنیت و ثبات، روابطش را با کشورهای خاورمیانه تقویت کند.» بر این اساس از کشورهای شورای همکاری خلیج فارس شروع کرد و برای بررسی امکانات عملی این همکاری و چگونگی افزایش سطح روابط متقابل، اجلاسی در 26 دسامبر 2005 تشکیل شد. در این اجلاس نمایندگانی از دولتهای عضو شورای همکاری خلیج فارس و ناتو شرکت کردند تا به بررسی امکان نقش ناتو در تامین امنیت خلیجفارس بپردازند.
متعاقب همایش 26 دسامبر 2005 دوبی، در نوامبر 2005 کنفرانس «نقش ناتو در امنیت خلیج فارس» در قطر تشکیل شد. آقای باب دی هوپ شیفر دبیرکل ناتو به ایراد سخنرانی پرداخت و اعلام کرد: «با توجه به نقش ناتو در برقراری صلح و ثبات در مناطق مختلف جهان، این پیمان می تواند با کشورهای منطقه خلیج فارس برای برقراری صلح و ثبات در منطقه همکاری گسترده ای داشته باشد. کشورهای منطقه می توانند با توجه به منافع ملی و مشترک خود به صورت گروهی یا تنها به عضویت این پیمان درآیند». در همین کنفرانس، محمدبن جاسم بن جابر آل ثانی وزیر وقت امور خارجه قطر اظهار داشت: «هدف از طرح همکاری استانبول، استفاده از تجارب و همکاری پیمان ناتو در زمینه آموزش نیروهای مسلح، مبادله اطلاعات امنیتی برای برقراری صلح و ثبات منطقه است و راهبرد همکاری کشورهای منطقه با پیمان ناتو بر اساس احترام متقابل و تامین منافع مشترک پایه گذاری خواهد شد». کویت نیز به واسطه تهدیدات سرزمینی که از ناحیه همسایگان خود احساس میکند نیاز مبرمی به همکاری با قدرتهای فرامنطقهای احساس میکند. حمله عراق به کویت باعث ایجاد بسترهایی برای حضور دائمی نیروهای آمریکایی در خلیج فارس و انعقاد توافق نامههای امنیتی با کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس بویژه با کویت شد و به شکل گیری تهدیدات نوینی علیه امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران انجامید. در رابطه با همکاریهای بین کویت و ناتو میتوان به برگزاری نشست «ناتو و کشورهای خلیجفارس: مقابله با چالشهای مشترک از طریق ابتکار همکاری استانبول» در 12 دسامبر 2006 که در کویت برگزار شد و در طی آن، یک موافقتنامه تبادل اطلاعات امنیتی بین ناتو و کویت امضا شد، اشاره کرد. همچنین اعزام یک تیم تخصصی ضدرادیواکتیو از سوی ناتو به کویت در مه 2007 و برگزاری رزمایش 6 روزه با حضور ناوهای ناتو در حد فاصل دو جزیره «ام المرادم» و «قاروه» در شمال و شمال غرب کویت در نوامبر 2008 از دیگر فعالیتها و همکاریهای مشترک بین کویت و ناتو است.
اهداف ناتو در خلیج فارس
1- تهدیدات نوین امنیتی و تروریسم: ماهیت تهدیدات امنیتی، منجر به آن گردید که کارگزاران ناتو، علاوه بر تأمین ثبات و امنیت حوزه اروپا- آتلانتیک، تأمین امنیت و ثبات حوزه های جغرافیایی همجوار را نیز در دستور کار اتحادیه قرار دهند از جمله موارد مخل امنیت بحران های منطقه ای، بی ثباتی های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، تکثیر سلاح های کشتار جمعی، تروریسم، جرائم سازمان یافته و … می باشد. رشد و گسترش بنیادگرایی اسلامگرا و ضرورت مبارزه با آن و ضرورت مبارزه با گسترش سلاحهای کشتار جمعی و احتمال استفاده آن ازسوی تروریستها و اقداماتی مشابه این، از جمله تهدیدات نوینی هستند که منطقه خاورمیانه را به طور عام تهدید میکند. ناتو با این توجیه که امروزه خاستگاه تهدیدات امنیتی منطقهای نیست بلکه اثرات یک رویداد منطقهای میتواند سایر مناطق را هم تحت تاثیر قرار دهد، سعی در گسترش حضور خود در مناطق مختلف بویژه خاورمیانه به عنوان خاستگاه بنیادگرایی اسلامی را دارد. بنابراین مبارزه با تروریسم و دیگر تهدیدات نوین چالش اصلی امنیت بینالمللی بوده که بر این اساس ناتو نیز از نقطه نظر پیشگیری از بحران و مدیریت آن درصدد همکاری با کشورهای منطقه برآمده است.
2- هستهای شدن ایران: موضوع دیگری که بعضی کارشناسان درباره دلیل حضور ناتو در منطقه خلیجفارس به آن اشاره دارند، بحث هستهای ایران است. مساله هستهای ایران در کانون توجه ناتو در مناسباتش با کشورهای خلیج فارس قرار دارد و از این روست که ناتو درصدد ایفای نقش در مساله هستهای ایران به عنوان بحران است. در یکی از گزارشات ناتو ضمن اشاره به نقش مهم ناتو در ارتباط با شرکای خود به این مورد اشاره شده است که ناتو در هر دو مرحله «پیشگیری از هستهای شده ایران» و «مقابله با ایران هستهای» از ظرفیت بالایی برای ایفای نقش برخوردار است (1). همچنین در این گزارش برای فشار به ایران، نقش کشورهای عربی بویژه اعضای شورای همکاری خلیج فارس با توجه به تنشهای تاریخی این کشورها با ایران، فوقالعاده و ظرفیتی قابل بهرهبرداری معرفی شده است. گسترش حضور نظامی ناتو در منطقه، گفتگوی امنیتی با همسایگان بهویژه کشورهای شورای همکاری، تعهد به آموزش نظامی نیروهای این کشورها و تبادل اطلاعات در مورد ایران نیز از جمله نقشهای احتمالی ناتو در برخورد با مساله هسته ای ایران در نظر گرفته شده است.
3- امنیت انرژی: موضوع بعدی اهمیت امنیت انتقال انرژی از خاورمیانه بویژه خلیج فارس به کشورهای غربی است. حدود دو سوم ذخائر اثبات شده نفت و یک سوم ذخائر گاز طبیعی جهان در اختیار کشورهای خلیج فارس قرار دارد. تقاضای مستمر برای نفت خلیج فارس به فراوانی آن و به رشد اقتصاد جهانی بستگی دارد. اگر رشد مداوم اقتصادی در آمریکای شمالی، اروپا و آسیا در دهه آینده استمرار یابد، جهان با افزایش سریع تقاضا برای انرژی روبرو خواهد شد. متغیر ثبات در خلیج فارس و استمرار عرضه مطمئن انرژی در اقتصاد جهانی نقشی غیر قابل انکار دارد. حدود 23 میلیون بشکه نفت در روز توسط کشورهای حوزه خلیج فارس تولید میشود که چیزی در حدود 27 درصد از کل نفت جهان را تشکیل می‌دهد. خلیج فارس در تاریخ معاصر جهان محل حساسی بوده و از اهمیت راهبردی عمده‌ای برخوردار است. اقتصاد جهانی بشدت به انرژی صادراتی از خلیج فارس وابسته است و پیش‌بینی میشود این وابستگی تا ده‌ها سال آینده نیز ادامه یابد. این موضوع باعث میشود تا ناتو در جهت تقویت حمایت از نیروی کشورها برای حفاظت از خطوط لوله و مسیرهای انتقال انرژی بپردازد. یکی از دلایل مهم همکاری ناتو با کشورهای عضو شورای همکاری همین موضوع است زیرا بیثباتی در این کشورها با ایجاد اختلال در مسیر انتقال انرژی از این منطقه، به سرعت اثر خود را بر اقتصاد غرب داشته باشد آنهم در شرایط فعلی که کشورهای اتحادیه اروپا با آن درگیر هستند. کشورهای عضو ناتو از بزرگترین مصرف کننده های انرژی منطقه هستند بنابراین امنیت منابع نفتی و خطوط انتقال نفت برای آنها بسیار اهمیت دارد. به عبارت دیگر حضور نظامی ناتو با نیاز به انرژی پیوند خورده است.
دورنمای رخداد:
حضور نیروهای ناتو در اطراف مرزهای ایران بویژه منطقه خلیج فارس و عضویت ترکیه در ناتو و همچنین تقاضای عضویت روسیه در ناتو، هم مرز شدن این اتحادیه را با مرزهای کشورمان به بار آورده است. سیاست گسترش ناتو تاثیرات مستقیم امنیتی بر امنیت ملی ایران وارد کرده است. تحولات منطقهای خاورمیانه همواره از مولفههای تاثیرگذار اصلی بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران در طول سه دهه گذشته بودهاند و هر کدام از تحولات به نوبه خود تهدیدات و فرصتهای خاصی را برای کشور در پی داشته اند. در طول دهه های ١٩٨٠ و ١٩٩٠ تحولاتی مانند تحمیل جنگ از سوی حکومت بعث و جنگ کویت و حضور نیروهای فرامنطقه ای در خلیج فارس تهدیدات مهمی برای ایران ایجاد نمودند.
ایده اصلی نیروهای فرامنطقهای ایجاد ساختاری امنیتی برای منطقه بحرانی خلیج فارس بود. برخی از کارشناسان معتقدند که هرگونه ساختار امنیتی باید با مشارکت تمامی بازیگران صاحب نفوذ در منطقه شکل بگیرد نه اینکه امنیت به صورت وارداتی و توسط نیروهای فرا منطقهای ایجاد شود. یعنی هرگونه ترتیبات امنیتی با خواست کشورهای منطقه و بر اساس اهداف مشترک باید پایهریزی شود. از دیدگاه ایران صدور امنیت از سوی برخی از کشورهای فرا منطقهای تنها با اهداف سیاسی و برای تامین منافع غرب و صدور ایده های سیاسی غرب صورت در مناطق پیرامونی ایران انجام میگیرد. ایران حضور نیروهای خارجی را عامل مهمی برای بی ثباتی منطقه می داند.
اگر چنین نظامی در منطقه شکل پیدا کند دیگر شاهد حوادثی چون حمله صدام به کشور کویت نخواهیم بود و خلیج فارس پس از چند دهه بحران و تنش و حضور مستمر نظامیان کشورهای خارج از منطقه در آبها و کشورهای منطقه میتواند روی ثبات و پیشرفت را ببیند. موفقیت یا شکست هرگونه ترتیبات امنیتی خلیج فارس به طور وسیعی بستگی به ساختار، اهداف و چگونگی تعامل اعضا با یکدیگر و سازوکارهایی دارد که برای تأمین امنیت منطقهای از آنها استفاده می‌کنند. به طور کلی، در خلیج فارس نمی‌توان از الگوهایی نظیر ناتو پیروی کرد، یا اینکه تنها کشورهای دوست و همفکر را گرد هم آورد و نوعی صف‌بندی از آنها در برابر کشورهای غیر دوست یا دشمن به وجود آورد.
منابع:
رضا، زبیب، «گزارش مجمع پارلمانی ناتو در مورد جمهوری اسلامی ایران»، (فروردین 1388)، ماهنامه رویدادها و تحلیلها، ش 229.
