احسان رسولی نژاد
دکترای اقتصاد جهان و عضو هیات علمی دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
در روز 8 ماه می سال 2018 میلادی، رئیس جمهور امریکا، دونالد ترامپ اعلام خروج آن کشور از برجام را اعلام نمود. پس از این تصمیم گیری، بسیاری از اندیشمندان به بررسی این مسئله پرداختند که اقتصاد ایران و اقتصاد جهان انتظار چه تغییراتی را در آینده می‌بایست داشته باشد. آیا بازگشت تحریم‌های اقتصادی امریکا به معنای بحران اقتصادی در کشور ایران خواهد بود؟ آیا شرایط تحریم‌های جهان نسبت به ایران در زمان قبل از توافقنامه برجام مجدداً قابل مشاهده خواهد بود؟ برای یافتن پاسخ چنین سوالاتی می‌بایست به چند نکته توجه نماییم.
اولین نکته‌ای که می‌بایست به آن اشاره شود آن است که اقتصاد ایران و اقتصاد جهان در دهه گذشته و قبل از توافقنامه برجام تجربه بحث تحریم‌های اقتصادی ایران توسط امریکا و متحدانش را داشته‌اند. از این رو، مبحث بازگشت تحریم‌های امریکا تجربه و مسئله جدیدی نخواهد بود و اقتصاد ایران به نظر آماده‌تر و باتجربه‌تر از سابق در زمینه چرخش تجاری، تاب آوری اقتصادی، دور زدن تحریم‌ها، و اعمال سیاست‌های ضد تحریمی می‌باشد. به علاوه آنکه به دلیل عدم اعتماد کامل به پایبند ماندن امریکا به این توافقنامه، برنامه ریزان کشور از مدت‌ها قبل پیش بینی این اتفاق را داشته و تا حدودی خود را آماده مقابله با این پیشامد نموده‌اند. همچنین کشور امریکا پس از روی کار آمدن دونالد ترامپ در زمینه‌های اقتصادی با کشورهای حاضر در برجام دچار اختلافات و چالش‌هایی شده است. بحث تحریم‌های امریکا علیه روسیه از سال 2014 میلادی و یا بحث تنش اقتصادی امریکا و چین در زمینه تعرفه‌های تجاری در سال 2018 میلادی، جدا شدن امریکا از همگرایی تجاری ترنس پسفیک TPP و یا خروج امریکا از معاهده پاریس در سال 2017 میلادی مسائلی است که همسو شدن قدرت‌های بزرگ اقتصادی را با تصمیم دونالد ترامپ در زمینه برجام را در هاله‌ای از ابهام قرار داده است.
چنانکه مشخص است کشورهایی که در دور قبل جز همسویان امریکا در اعمال تحریم علیه ایران بودند تا کنون از برجام کنار نکشیده‌اند و به نوعی در زمینه این توافقنامه بین المللی حس تعهد دارند. حتی در روز 17 ماه می سال 2018 میلادی یعنی حدود یک هفته پس از خروج امریکا از برجام، کمیسیون اتحادیه اروپا اعلام تمایل به اجرای قانون مقابله با تحریم ” مقررات مسدود سازی 1996″ جهت غیر قانونی خواندن تحریم‌های امریکا علیه ایران در اروپا نمود تا از شرکت‌های اروپایی در تعامل با اقتصاد ایران حمایت کند. اما به دلیل نقش کنونی اقتصادی امریکا در دنیای اروپا به نظر مسیر دشواری در میان مدت و بلندمدت در انتظار اروپا می‌باشد. اینکه اتحادیه اروپا بر سر توافقنامه برجام، روابط اقتصادی خود با امریکا را قربانی کند، مساله ای است که قابل تأمل می‌باشد. تاب آوری اقتصاد اروپا در برابر اعمال فشار امریکا مسئله‌ای است که به راحتی قابل اندازه گیری و زمان بندی نمی‌باشد. در این مسیر نقش روسیه و چین نیز از اهمیت بالایی برخوردار است. مذاکراتی که این دو کشور با طرف‌های تصمیم گیر در زمینه برجام خواهند داشت می‌تواند حتی به شکوفایی بیشتر مسیر اجرای برجام بدون حضور امریکا کمک کند. چنین به نظر می‌آید که خروج امریکا از برجام، زمینه آزمون بزرگی برای اتحادیه اروپا، چین و روسیه شده است. در صورت همسو شدن با امریکا حتی در بلندمدت، یک شکست بزرگ به اعتبار و قدرت تاثیرگذاری شان در اقتصاد جهان خواهد بود. به این معنا که امریکا قدرت برتر جهان در تصمیم سازی و بازیگردانی اقتصادی است که هیچ کشور یا اتحادیه بزرگی همچون اروپا قابلیت مخالفت با آن را ندارد. اما درمقابل در صورت ادامه دادن توافقنامه برجام حتی با کیفیت بهتر از قبل، سیگنالی از سوی اتحادیه اروپا، چین وروسیه به امریکا به معنای توان و پتانسیل این کشورها به اداره اقتصاد جهان حتی بدون امریکا خواهد بود. به بیان واضح‌تر، امریکا تنها بازیگردان در صحنه اقتصاد جهان نمی‌باشد و کشورهای بزرگ دیگر نیز از حالت بازیگر اقتصادی به بازیگردان اقتصادی نیز تبدیل شده‌اند.
از نتایج مذاکراتی که پس از خروج امریکا میان ایران و کشورهای حاضر در توافقنامه برجام انجام شده است، سیگنال مثبتی به اقتصاد ایران و جهان داده شده است. نتایج سفر وزیر خارجه ایران به چین، روسیه و اتحادیه اروپا نشان می‌دهد که تمام طرف‌ها به حفظ برجام اشاره داشته‌اند و سعی می‌کنند تا بدون حضور امریکا نیز این توافقنامه بین المللی را ادامه دهند. استراتژی موازی این مذاکرات، یافتن و اجرای سیاست‌های جدید اقتصادی میان طرفین جهت بالا بردن همگرایی اقتصادی و مراودات پولی و مالی خواهد بود. مساله “تحریم زدایی” در اقتصاد ایران و جهان نیز در آینده نزدیک از اهمیت بالایی برخوردار خواهد بود. به احتمال قوی برخی شرکت‌های غیر امریکایی به دلایلی همچون تهدیدات امریکا و یا ریسک بالای سرمایه گذاری، تصمیم به خروج از اقتصاد ایران و یا عدم همکاری با بنگاه‌های اقتصادی ایران را پیش رو می‌گیرند که کشورهای متعهد به برجام می‌بایست از طریق کمک به جایگزینی این شرکت‌ها با شرکت‌های دیگر به سیاست تحریم زدایی بپردازند. یافتن کانال بانکی و مالی با ارزهایی غیر از دلار همچون یوآن، روبل و یورو مساله ای است که در صورت بازگرداندن تحریم‌های اقتصادی از سوی امریکا مهم و حیاتی می‌شود. بنابراین سیاست گذاران بخش اقتصاد کشور با پشتکار بیشتر و مذاکره با کشورهای مربوطه می‌بایست روند بستر سازی چنین کانال‌هایی را سرعت ببخشند.
واژگان کلیدی:اقتصاد ایران ، آینده برجام، بدون امریکا
