گفتگو با دکتر داود احمدزاده
کارشناس مسائل مصر
مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC
پس از توافق تهران –ریاض برای سرگیری مجدد روابط دیپلماتیک آنهم 7 سال پس از تنش های فزاینده منطقه ای و جنگ های نیابتی منجر به خسارات فراوان به منافع دوملت گردید ه بود دچار دگردیسی عمیقی شده است .مسیرجدید، افق های نوینی را برای پی ریزی ترتیبات جدید منطقه ای با مشارکت تمام کشورهای ترسیم کرده است . رخدادی تاریخی که البته بی‌ارتباط به از سرگیری روابط ایران و مصر پس از ۴۴ سال نیست. بنابراین گرم‌شدن روابط بین قاهره و تهران، لایه جدیدی را به تجدید نظم منطقه‌ای در حال وقوع، می‌افزاید.
در نظم نوین منطقه‌ای، بحران هشت‌ساله یمن در سایه توافق تهران_ریاض در مراحل پایانی است و اتحادیه عرب به سرکردگی عربستان نیز آغوش خود را روی سوریه گشوده است. بنابراین مصر که همواره از حمایت سیاسی و اقتصادی گسترده ریاض برخوردار بوده، اینک خود را از اردوگاه ضدایرانی خارج و در کنار جمهوری اسلامی ایران می‌بیند. همان‌گونه که اردیبهشت‌ماه، مصر پس از امضای توافق‌نامه میان ایران و عربستان از آن استقبال کرد. سران قاهره این توافق را تحولی مهم خوانده و ابراز امیدواری کردند که به همکاری بین دو کشور منجر شود برای بررسی دقیق موضوع و متغیرهای دخیل در روابط تهران- قاهره مصاحبه ای با کارشناس مصر انجام دادیم :
واژگان کلیدی: مولفه های اثرگذار, آینده ,روابط , کشور , افق های نوین ,تهران- قاهره,مصر
مرکز بین المللی مطالعات صلح: دلایل اهمیت مصر برای سیاست خارجی ایران و تاریخچه روابط تهران – قاهره با چه مولفه های می توان تبیین نمود ؟
مصر به عنوان یکی از کلیدی ترین بازیگران خاورمیانه و شمال آفریقا، به دلیل داشتن دولت قوی ملی و مولفه های تاریخی وهویتی همواره در معادلات سیاسی امنیتی نقش کلیدی داشته و دارد. مصری که با ظرفیت های استراتژیکی و موقعیت سوق الجیشی آبراه کانال سوئز کلید طلایی نفوذ به خاورمیانه عربی است. به همین دلیل معادلات قدرت و شکل گیری ائتلاف های جدید همواره با محوریت مصر شکل گرفته است. چرخش ها و گرایش های مصر به قدرت منطقه ای وفرامنطقه ای به تشدید رقابت ها انجامیده است . مصر از دوره ناصر با گرایش به سوسیالیسم بلوک شرق ادعای رهبری جهان اسلام داشته وهمانطور که گفته شد به دلیل پتانسیل سیاسی و فرهنگی ادعای ایفای نقش فعالتری در مسائل منطقه دارد.
مصر همچنان نماینده یک جریان امنیتی و سیاسی در جهان اسلام به نام اخوان المسلمین است. اخوانی که با بیش از80 سال فعالیت سیاسی و فرهنگی در دنیای اسلام به رغم فراز نشیب ها زیاد توان اثر گذاری برمعادله قدرت در مصر و منطقه دارد. بنابراین ائتلاف با مصر می تواند کلید نفوذ به خاورمیانه عربی و شمال آفریقا تلقی گردد. ناصر در دوره قدرت باپیوند ناسیونالیسم عربی و سوسیالیسم تلاش نمود که با نزدیکی با شوروی وبا شکست دادن اسرائیل متحد نزدیک غرب معادلات قدرت دچار تغییرات اساسی سازد.اما جنگ کانال سوئز در سال 1956 و حمله همزمان انگلیس و فرانسه و اسرائیل به مصر کل مسائل خاورمیانه تحث تاثیر قرار داد با شکست مصر در جنگ، آرمان های ناسیونالیسم عربی ناصر هم رنگ باخت
مصر قبل از انقلاب به ویژه تا قبل از به قدرت رسیدن انورسادات به رهبری ناصر با تکیه با ناسیونالیسم عربی تلاش کرد در رقابت با ایران ونیز عربستان سعودی متحدان نزدیک آمریکا بر موج احساسات جوانان دنیای عرب سوار شده ونفوذ خویش را در منطقه خلیج فارس ودریای سرخ افزایش دهد مصری در این دوران از مصدق به عنوان زعیم مشرق زمین یاد می کرد و همچنین با دخالت در جنگ داخلی یمن به فکر افزایش نفوذ در خاورمیانه بود . طبیعی بود با چرخش قدرت در مصر و سیاست های انوار سادات در شکستن قبح روابط با اسرائیل و اتحاد با آمریکا در مسائل منطقه ای نزدیکی با ایران نیز در اولویت قرار گرفت .
ترور انورسادات و همزمانی آن با پیروزی انقلاب اسلامی تهران – قاهره مجددا از هم دور ساخت بطوریکه ایران ضمن قطع کامل روابط دیپلماتیک مصر مسیر حمایت از جنبش های آزادی بخش فلسطین در پیش گرفت .
تنش در روابط ایران- مصر پس از حذف انور سادات در دوره جانشین وی حسنی مبارک به دلیل نگرشهای متفاوت دو کشور نسبت به مسائل منطقه وجهان اسلام همچنان تداوم داشت مصری در جنگ تحمیلی 8 سال در کنار اعراب محافظه کار به رهبری عربستان نقش تامین کننده بخشی از نیروی نظامی ونیز لجستیک جنگ علیه ایران را برعهده داشت
از آنجا که پایه قدرت در سرزمین فراعنه بر محور دولت نظامی- امنیتی استوار است با این تفکر مصر گرچه خود را مستحق مداخله گری در خلیج فارس و حوزه نفوذ ایران می داند . با این وجود، هیچ گونه تمایلی به حضور ایران در مسائل جهان عرب از خود نشان نمی دهد. این نوع نگاه امنیتی و محافظه کارانه به دلیل نقش نهاد امنیتی و ارتش در تداوم قدرت سیاسی و مخالفت با جریان های اسلامگرا ناشی می شود. مصر سال ها ایران را به حمایت از جریانهای انقلابی و ضد حکومت اعراب محافظه کارمتهم می ساخت .
بنابراین مولفه و متغیر اثر گذار در روابط تهران- قاهره تا سال 1990 دوری یا نزدیکی دو کشور به بلوک بندی های سیاسی منطقه ای ونیز قدرت های جهانی بود. گرچه فروکش کردن جنگ ایران و عراق و حمله صدام حسین به کویت نوید نزدیکی ایران و مصر بیشتر کرده بود و در این مسیر در دوره سازندگی و اصلاحات گامی هایی برای تجدید روابط با اعراب برداشته شد با این وجود، برخی موانع ساختاری از جمله نقش متفاوت دو کشور در صلح و سازش اعراب و اسرائیل و منافع متضاد منطقه ای مانع به ثمر نشستن گام های عملی گردید
بنابراین وقوع بهارعربی وپایان حکومت های مستبد چون مبارک وبن علی….. در سال 2011 شاید نوید بخش نوع جدیدی از حکومت داری بود. با قدرت رسیدن محمد المرسی و بازگشت ایدئولوژی به عرصه سیاسی و کم رنگ تر شدن نقش نهاد نظامی مصر نوید گشایش در روابط ایران و مصر می داد محمد مرسی با نگاه ملی- اسلامی با بازگشت به هویت تاریخی تلاش داشت نقش فعال تری هم در مسائل منطقه و دنیای اسلام بر عهده گیرد. از نظر وی ایجاد توازن در سیاست خارجی مبتنی بر روابط سازنده با اعراب وآمریکا در کنار گفتگو با ایران برای بازآفرینی نظم منطقه ای جدید می تواند با کاستن از تنش ها به گسترش همکاری بیا انجامد. البته عدم تجربه حکومت داری اخوانی ها به رهبری محمد المرسی و دوگانه سازی جریان اسلام گرا و ملی گرا در مصر به انشقاق بیشتر سیاسی مصر این کشور مهم را با چالش های جدی در عرصه داخلی و خارجی روبرو ساخت . مرسی نتوانست مبتکر اسلام میانه رو در چارچوب منطقه گرایی جدید باشد . اتحاد سکولارها با ارتش به عنصر اثر گذار در معادلات سیاسی مصر مرسی از قدرت ساقط و زمینه ساز کودتای السیسی در ژانویه 2013 گردید
بازگشت نظامیان به قدرت وامداری مصر به عربستان و امارات در حوزه سیاست خارجی امکان هرگونه نقش آفرینی مستقل را از قاهره سدکرده و مصر در دوره اخیر به ویژه پس از 2013 سیاست منطقه ای خویش را به ویژه در مسائل غرب آسیا با ریاض هماهنگ کرده است .مصر همچنان گذشته از مطالبات واهی امارات در مورد جزایر سه گانه ایرانی حمایت کرده از دیگر سو خود را شایسته حضور نظامی در منطقه غرب آسیا وهرگونه ترتبیات جدید منطقه ای اعلام کرده بود .
مرکز بین المللی مطالعات صلح: آیا به رغم افتراقات در حوزه های راهبردی و اختلاف نظر دو کشور در مسائل منطقه ای شرایطی برای همکاری وجود دارد ؟
. در واقع نزدیکی ایران و مصر در چارچوب تامین منافع ژئوپلیتیک در خاورمیانه یک اصل بنیادی در سیاست منطقه ای ایران بوده است. اگر خاورمیانه را به دو قسمت شرقی و غربی تقسیم کنیم، دو ضلع اصلی آن ایران و مصر هستند. ایران قدرت مسلط در شرق خاورمیانه در منطقه ای از عراق، خلیج فارس تا افغانستان و حوزه خزر است، مناطقی که مرکز تولید و صدور انرژی، تبادلات کالا و نیروی کار و تجارت هستند. تم اصلی در شرق، ایفای نقش در تحولات عراق و مسائل سیاسی- امنیتی خلیج فارس است. از این لحاظ ایران برای مصر یک نقطه اتصال به منافع اقتصادی و انرژی و مسائل سیاسی-امنیتی شرق خاورمیانه است
دراین میان، ائتلاف سازی مجدد مصر با بازیگران منطقه ای وفرامنطقه ای در دوره پسااخوانی بسیار مهم است. گرچه مصر وام دار عربستان در دوره السیسی از زمان وقوع کودتاست است وکمک های مالی ونظامی ابزار مهمی برای کنترل مصروهمراه نمودن سیاست های منطقه ای آن با اعراب محافظه کارست. با این وجود ،مصر به رغم سیاست اعلانی مبنی بر مشارکت در ائتلاف عربستان سعودی وهمراهی با آن در عملیات طوفان صحرا علیه حوثی ها ، از اعزام نیروها نظامی خودداری کرد ونیز در موضوع سوریه نیز برخلاف عربستان سعودی که به دنبال براندازی بشار اسد و حمایت همه جانبه مالی و نظامی از نیروهای تکفیری ضد نظام سوریه بوده در عرصه عمل مسیر گفتگو و تعامل با دولت سوریه رادرپیش گرفت. همچنین برخی اشتراکات نظر ایران مصر در موضوع خلع سلاح هسته ای از جمله طرح خاورمیانه عاری از سلاح های کشتار جمعی ونیز الزام اسراییل به پذیرفتن منع تولید و اشاعه سلاح هسته ای ونیز عضویت دو کشور در سازمان غیر متعهدها می تواند مبنایی برای همکاری آینده قلمداد گردد.
مرکز بین المللی مطالعات صلح : مولفه های اثرگذار بر آینده روابط دو کشور چگونه می توان بیان نمود ؟
اشتراکات فرهنگی و دینی به رغم اختلافات سیاسی و امنیتی حتی در دوران قطع روابط دیپلماتیک به عنوان کاتالیزور بهبود و کاهش تنش عمل کرده است. حضور الازهر به عنوان یکی از مراکز اصلی جهان اهل سنت و داعیه دار فکری و فرهنگی از یکسو ونیز نقش آن در تقریب مذاهب اسلامی بدلیل رویکرد اصلاحی وارادت مردم مسلمان مصر نسبت به خاندان رسول اکرم ونیز حضور حوزه علمیه قم از مولفه های تاثیر گذار در روابط دوکشور هست
مولفه دیگر اثر گذار بر روابط دوکشور مسئله اقتصادی است .روابط وهمکاری های اقتصادی به رغم عدم روابط سیاسی در سطح قابل قبول ادامه داشته است وجود برخی شرکت های مشترک ونیازهای متقابل این روند تسریع بخشیده است .بنابراین برقراری مجدد روابط فیمابین دو طرف یک فرصت مغتنم است. مصر دروازه ورود به آفریقاست؛ قاره‌ای است که همزمان هم قابلیت صادرات منابع و هم توان جذب سرمایه‌ها و سرمایه‌گذاران خارجی را دارد. این کشور عضو بازار مشترک کشورهای شرق و جنوب آفریقا «کومسا»ست؛ پیمانی با ۲۱ کشور و جمعیتی بیش از ۵۸۳ میلیون نفر که تولید ناخالص داخلی ۸۰۵ میلیارد دلاری و حجم صادرات و واردات کالا به ارزش ۳۲۴ میلیارد دلار دارند. ایران پیش از این تلاش‌هایی را برای ایجاد بانک مشترک و شرکت‌های صنعتی و تجاری داشته است که با آغاز روند عادی‌سازی روابط می‌توان به تثبیت و گسترش این اقدام‌ها امید بیشتری داشت. جمعیت ۱۰۹ میلیونی مصر می‌تواند بازار قابل قبولی برای محصولات ایرانی باشد که پیش‌نیاز آن شناسایی نیازهای این بازار هدف و توان تولید در داخل است. با توجه به تجربه جمهوری اسلامی در عرصه کشتیرانی و جغرافیای مصر، این تجربه می‌تواند برای هر دو کشور ارزش افزوده تولید کند. اعراب از دیرباز مشتریان فرش و پسته و زعفران ایران بودند و مصر هم از این قاعده مستثنا نبوده است .دانش پزشکی و دارویی ایران در منطقه حرف‌های بسیاری برای گفتن دارد و دانش‌های نوبنیانی چون نانوتکنولوژی و حوزه هوافضا می‌تواند در بلندمدت میان دو کشور پل ارتباطی مستحکمی برقرار کند و در نهایت تجربه جمهوری اسلامی ایران در توان نظامی و تسلیحات دفاعی هم می‌تواند مشتری خوبی مانند قاهره داشته باشد؛ همه این ظرفیت‌ها به منظور عبور از حالت بالقوه و رسیدن به حالت بالفعل نیازمند اقدام‌هایی در حوزه‌های سیاسی و اقتصادی است.
مولفه دیگر اثر گذار بر روابط دوطرفین نقش دوکشور در صلح سازی ونیز پی ریزی ترتبیات امنیتی منطقه ای با توجه به پویائی دینامزم قدرت در خاورمیانه وشمال آفریقا وبلوک بندی های جدید با ظهور چین به عنوان یکی از هژومون برتر جهانی وافول قدرت آمریکا می توان از پتانسیل ایران- قاهره در کنار عربستان سعودی برای کاهش تنش های امنیتی وبرقر اری آرامش ثبات بهره گرفت مصر از بازیابی قدرت سوریه در منطقه خاورمیانه وبازگشت به اتحادیه عرب وسازمانهای منطقه ای حمایت کرده ومی کند وهمچنین مصر نقش بی بدیلی در کاهش تنش میان گروههای فلسطینی درگیر با اسرائیل بازی می کند ونیز اراده دوکشور در ساختن خاورمیانه عاری از تسلیحات هسته ای والزام رژیم صهیونیستی به پذیرش پادمان های آژانس بین المللی اتمی بی نظیر هست .
