سیما رفسنجانی نژاد
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
بیان رخداد:
امروزه در فرایند یکپارچگیهای اقتصادی و تشکیل بازار مشترک، بلوکبندیهای اقتصادی از اهمیت ویژهای برخوردار است. در این خصوص هممرزی، همگرایی و تشابه اقتصادی، همزبانی، همنژادی عوامل تاثیرگذار بر تعمیق روابط تجاری و اقتصادی بین کشورها است. با این حال در یک مفهوم کلی، عوامل فوقالذکر زیر مجموعهای از مفهوم گسترده همجواری در روابط تجاری و اقتصادی بین آنها است. در چند دهه اخیر دور جدیدی از یکپارچگی در اقتصاد جهانی آغاز شده است و روند اقتصاد جهانی به سوی وابستگی بیشتر اقتصاد کشورها به یکدیگر پیش میرود. یکی از نمونههای اخیر در این روند، همگرایی در قالب گروه دی هشت است. ایران به عنوان یکی از اعضای تاثیرگذار در این گروه، تلاشهای وسیعی را برای موفقیت هرچه بیشتر این سازمان داشته است. فرضیه نگارنده در این مقاله بر این است که چنان چه طرح های مناسبی در مورد همکاریهای اقتصادی در منطقه ارائه گردد، این موضوع در سطوح منطقهای و بینالمللی بهتر میتواند منافع مبتنی بر امنیت ملی را برای جمهوری اسلامی ایران تحقق بخشد.
واژگان کلیدی: سیاست خارجی ایران، همگرایی اقتصادی، تقویت امنیت، گروه دی هشت
تحلیل رخداد:
براساس سند چشمانداز در افق 1404 جمهوري اسلامي ايران بايستي الهام بخش، فعال و موثر در جهان اسلام با تحكيم الگوي مردمسالاري ديني، توسعه كارآمد، جامعه اخلاقي، نوانديشي و پويايي فكري و اجتماعي، تاثيرگذار بر همگرايي اسلامي و منطقهاي براساس تعاليم و انديشههاي امام خميني باشد. بنابراين تعاملي منطقهاي و بينالمللي جمهوري اسلامي طي 20 سال آينده جايگاه ويژهاي در چشمانداز 20 ساله كشور دارد. گروه دی هشت از جمله پیمانهای منطقهای است که با مشارکت کشورهای اسلامی در حال توسعه یعنی ترکیه، ایران، مصر، مالزی، اندونزی، نیجریه، بنگلادش و پاکستان و با جمعیتی بالغ بر یک میلیارد نفر، به پیشنهاد «نجم الدین اربکان»، نخستوزیر سابق ترکیه، در ژوئن 1997 تشکیل شد. گروه دی هشت از بدو تاسیس خود تاکنون هشت اجلاس به ترتیب در ترکیه (1998)، بنگلادش(1999)، مصر(2001)، ایران(2004)، اندونزی(2006)، مالزی(2008)، پاکستان(2009) تشکیل داده است، که اجلاس هشتم آن نیز در تاریخ 19 تا 22 نوامبر 2012 در اسلام آباد پاکستان برگزار شد.
وقتی از سازمان دی هشت سخن میگوییم باید بدانیم که مهمترین کشورهای عضو سازمان در منطقه خاورمیانه قرار دارند و اگرچه کشورهای این منطقه ممکن است یک مجموعه به ظاهر منسجم را در اذهان متجلی نماید اما وقتی با دقت بیشتری به تحولات و مسائل منطقه خاورمیانه مینگریم، انسجام کمتری در بین آنها میبینیم. در حالی که جهان به سمت منطقهگرایی پیش میرود، در منطقه خاورمیانه عوامل مختلفی باعث میشود تا هر کشوری بیتوجه به عوامل همگرایی به فکر حفظ منافع خودش باشد.
وقوع مسائل بسیاری موجب شده خاورمیانه به عنوان منطقهای با مشکلات بسیار در مسیر همکاریهای امنیتی مطرح شود. در چنین شرایطی سیاستمداران بسیاری درصدد برآمدهاند تا با ارائه نسخههای تجویزی درصدد رفع این معضلات برآیند. این تلاشها هم در درون منطقه و هم توسط بازیگران خارج منطقه مطرح شدهاند. سیاست اروپایی– مدیترانهای، طرح اقتصادی «کازابلانکا» و «ابتکار آیزنستات» از جمله طرحهای ارایه شده در مورد همکاریهای اقتصادی در این منطقه هستند که میتوانند در نهایت سطح امنیتی منطقه را ارتقاء دهند.
نخستین اجلاس سران دی 8 با حضور سه رئیس جمهور از جمله هاشمی رفسنجانی، و چهار نخستوزیر و یک وزیر خارجه در خرداد 1376 در شهر استانبول ترکیه برگزار شد. حضور هاشمی رفسنجانی، رئیس جمهور وقت ایران، در اولین اجلاس این سازمان در ترکیه نشان از اهمیت پیش از پیش ایران به این سازمان بینالمللی داشته است و تقریباً در تمام اجلاس‌های گذشته نیز رؤسای جمهور ایران نقش مهم و سازنده‌ای در این اجلاس داشته‌اند. احمدی نژاد نیز از زمانی که در سال 1384 به سمت ریاست جمهوری اسلامی ایران منصوب شده است، تاکنون در اجلاس سران کشورهای عضو دی 8 در سال های 1385، 1387 و 1389 شرکت کرده است که در اجلاس هشتم دی 8 نیز به دعوت همتای پاکستانی خود حضور یافت. ایران به عنوان عضو مهمی در دی هشت و یکی از کشورهای واقع در منطقه خاورمیانه به صورت گریز ناپذیری از مسائل امنیتی منطقه تاثیر میپذیرد. آمریکا پس از حوادث 11 سپتامبر 2001 درصدد ایجاد نظم در منطقه خاورمیانه به گونه مطلوب خود برآمده است و البته چنین نظمی بر تحولات داخلی ایران و همچنین چگونگی پیشبرد روابط ایران با کشورهای منطقه اثر گذار است. لذا چنان چه طرح های مناسبی در مورد همکاریهای اقتصادی در سطح منطقهای ارائه گردد، این موضوع در سطوح منطقهای و بینالمللی بهتر میتواند منافع مبتنی بر امنیت را برای جمهوری اسلامی ایران تحقق بخشد. سازمان دی هشت از جمله سازمانهای منطقهای فعال در جغرافیای ایران است که به تأکید بسیاری از تحلیل‌گران به‌رغم حائز بودن پتانسیل‌های زیاد، از ظرفیت‌های آن استفادة بایسته صورت نگرفته و با ناکارآمدی‌هایی مواجه است. در خصوص چرایی این موضوع به عوامل مختلفی از جمله مکمل نبودن نظامهای اقتصادی، تفاوت ساختارهای اقتصادی، تباین نظامهای سیاسی، نخبگان غیرهم‌اندیش و رویکرد‌های مختلف در سیاست خارجی اشاره میشود.
همگرایی اقتصادی و سیاسی در این سازمان منجر به منافع بیشتر برای کشورهای منطقه میشود. در سطح سیاسی، امنیت و هماهنگی سیاستگذاریها، تنازع و تنشهای منطقهای را کاهش میدهد و سکویی برای هماهنگ سازی بیشتر منافع ایجاد میکند و منطقه را قادر میسازد تا به عنوان یک جبهه متحد در نظام جهانی عمل کند. از نقطه نظر اقتصادی، همگرایی زمانی کارآمد است که تلاشهای معطوف به ایجاد تجارت بیشتر از تلاشهای منجر به انحراف تجارت باشد. از بعد نظری، تجارت آزاد در منطقه به استقرار و استمرار صلح، دموکراسی و رفاه میانجامد. تجارت آزاد مستلزم پاسداری قاطع از حقوق مالیکت افراد است و حقوق مالکیت خصوصی نیز در راستای گسترش تجارت، موجب استقرار دموکراسی خواهد شد. داد و ستد، منافع طرفهای درگیر را به یکدیگر گره میزند و آنها در راستای تامین منافعشان از اقدامات مخاطرهآمیز پرهیز خواهند کرد.
دورنمای رخداد:
با توجه به مسائلی مانند تضاد منافع برخی واحدهای سیاسی عضو گروه دی هشت با یکدیگر، وجود سلاح های کشتار جمعی در اختیار تعدادی از دولتهای منطقه، وجود ساختارهای ضعیف و اغلب وابسته اقتصادی در منطقه و حاکمیت نظامهای اقتدارگرا در منطقه خاورمیانه، برای پیشبرد مسیر همکاریها و همگراییهای منطقهای باید از حوزه سیاستهای نرم همچون روندهای اقتصادی آغاز نمود و سپس امید به گسترش این همکاریها در دیگر عرصهها داشت. این همکاریها در نهایت میتواند فرهنگ، صلح و امنیت را نیز گسترش دهد.
همکاری دوجانبه و چندجانبه درون منطقهای سبب میشود تا به دور از دغدغههای پیچیده و شاید نگرانیهای سیاسی، در خصوص طرحهای اساسی مذاکره و توافق شود و از این طریق روابط اقتصادی– سیاسی کشورهای طرف قرارداد نهادینه شود. با این وجود اولاً، از آنجا که برای آغاز همکاریهای اقتصادی منتهی به برقراری امنیت، نمیتوان به یکباره در سطح کل منطقه خاورمیانه برنامهریزی داشت، همبستگی در قالب سازمانهای محدودتر چون دی هشت میتواند آغازگر این نوع همکاریها باشد و در ادامه امید به تعمیق و گسترش آن را داشت. برای پیشبرد مسیر همکاریها و همگراییهای منطقهای باید از حوزه سیاستهای نرم همچون روندهای اقتصادی آغاز نمود و سپس امید به گسترش این همکاریها در دیگر عرصهها را داشت این همکاریها در نهایت میتواند فرهنگ، صلح و امنیت را نیز گسترش دهند.
ثانیاً حصول تفاهم سیاسی و نیز رشد اقتصادی در پرتو مبادلات فرامرزی میسر است. هر چند تا زمانی که شرایط سیاسی برای همکاری بین همسایگان به خصوص همسایگانی که رقبای طبیعی هم محسوب میشوند، احتمالاً خطرات سرمایهگذاری عظیم در طرح های مشترک بسیار است. با این وجود مزایای اقتصادی همکاریهای بیتشر این حس را بر میانگیزد که در صورت ادامه و گسترش داشتن روند صلح، برخی از طرحهای پیشنهادی تحقق بیابند. همچنین علیرغم مشکلات، در بلند مدت برقراری دموکراسی گام مهمی در پیشرفت این جوامع خواهد بود و آزادسازی سیستم های سیاسی و اقتصادی در سراسر منطقه باعث به وجود آمدن صلح داخلی و تقویت صلح و ثبات در منطقه می شود.
ثالثاً همکاری کشورها در قالب اتحادیههای درون منطقهای یا همکاری با سازمانهای اقتصادی فرامنطقهای نقش مهمی در امنیتسازی در منطقه دارد. امید به همکاریهای منطقهای میتواند تنشها را کاهش دهد و نهایتا مسبب هدایت منابع در جهت توسعه، ایجاد فضای اقتصادی مساعد و افزایش احتمال صلح در منطقه باشد.
بدون تردید حرکت جمعی و هماهنگ کشورهای مسلمان سازمان دی- هشت – به عنوان یکی از ساز وکارهای اساسی و مهم- نه تنها ظرفیت، توان و قابلیت مقابله با اثرات سو بحرانهای جهانی را دارد بلکه می توان امیدوار بود در سایه افزایش مناسبات درون سازمانی، ضمن ارتقا رفاه و آسایش کشورهای عضو، در پیدایش و استقرار صلح و ثبات منطقه ای و بین المللی سهیم باشند.
