افزایش اختلافات در روابط روسیه با امریکا و ناتو

 دکتر سعید خالوزاده

مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC

بیان رخداد                                                      

موضوع سامانه دفاعی موشکی آمریکا طی چند سال گذشته به یکی از مسائل چالش بر انگیز در روابط بین روسیه و امریکا از یک طرف و روسیه و پیمان ناتو از طرف دیگر تبدیل شده است و این امر تنش در روابط مسکو – واشنگتن – بروکسل را به دنبال داشته است. مسكو استقرار سامانه موشكی آمریكا در قاره اروپا به ویژه در مناطق همجوار مرزهای خود را تهدید جدی برای امنیت خود می داند و در این رابطه بوضوح به امریکا و ناتو هشدار داده است. روسيه با وجود این سامانه موشکی با خطر استقرار تاسيسات نظامي ناتو در شمال غرب خود مواجه شده كه اين امر مي تواند توانمندي پايگاه هاي استراتژيك روسيه را كه در بخش اروپايي كشور واقع شده است، به خطر اندازد. بررسی روند وقایع نشان می دهد که موضع روسیه نسبت به اصرار امریکا برای استقرار این سامانه بطور مدام سخت تر و تهاجمی تر شده و حتی در آخرین مواضع، موضوع حمله تهاجمی و انهدام این سامانه موشکی را علنا خاطرنشان ساخته است. روسيه مایل است تا امریکا با ارائه تضمين های فوري و قانوني تصریح کند که سامانه دفاع موشكي در اروپا مراكز هسته اي روسیه را مورد هدف قرار نخواهد داد و از طرف دیگر، بر تنظيم موافقتنامه اي كه طرفين را ملزم به انجام تعهد خود كند، اصرار دارد.

بنظر می رسد، انتخاب مجدد ولادیمیر پوتین به ریاست جمهوری در روسیه  تنش در روابط طرفین را تشدید کرده است و بیانگر موضع سخت و جدی روسیه و کوتاه نیامدن این کشور در این موضوع می باشد. در این رابطه حتی در تاریخ 5/3/1391 الکساندر لوکاشویچ سخنگوی وزارت امور خارجه روسیه طی مصاحبه ای مطبوعاتی در مسکو تاکید کرد زمان برای یافتن زبان مشترک میان آمریکا و روسیه در مورد سامانه دفاع موشکی به آخر خط رسیده و اطمینان داریم که اتخاذ سیاست شفاف و روشن در قبال سامانه دفاع موشکی با هدف گسترش روابط دوجانبه بین روسیه و امریکا بمثابه ضمانتی برای ثبات و امنیت در منطقه یوروآتلانتیک است.

تبیین رخداد

تاریخچه نگرانی ها و تنش در روابط روسیه و امریکا به سال 2007 و به دوره حاکمیت نئومحافظه کاران دوره جرم بوش در امریکا باز می گردد. در اواسط ژانویه 2007، امریکا به لهستان و جمهوری چک پیشنهاد داد تا یک سامانه دفاع ضدموشکی شامل 10 موشک رهگیر در لهستان و یک سیستم راداری در خاک جمهوری چک مستقر کند که این موضوع بلافاصله با مخالفت شدید روسیه مواجه شد. با توجه به حساسیت و مخالفت آشکار روسیه، به تدریج و در طول زمان مسئله استقرار این سامانه در جمهوری چک و لهستان تغییر کرد و آمریکا رومانی را جایگزین این دو کشور کرد و اقدام به امضاء قراردادی با این کشور نمود. در سال گذشته نیز امریکا برای استقرار بخش هایی از سامانه موشکی در خاک رومانی به توافقاتی با این کشور رسید و اعلام گردید که این سامانه در منطقه مالاتیا در شرق این کشور استقرار خواهد یافت. نهایتا اینکه در تاریخ سيزدهم سپتامبر 2011، هيلاري كلينتون وزيرامورخارجه آمريكا و تئودور باكونچي وزير امورخارجه رومانی توافقنامه سامانه دفاعی موشکی را امضا كردند که بلافاصله اعتراض شدید روسیه را بدنبال داشت. طبق اين توافقنامه، آمريكا قانونا مجاز خواهد بود عمليات استقرار موشك هاي بالستيك SM-3  را در پايگاه نيروي هوايي شوروي سابق در جنوب خاك رومانی آغاز كند.

امضاء این توافق دوجانبه بین واشنگتن و بوخارست جدای از جنبه های امنیتی و استراتژیک، از جنبه های روانی و ذهنی نیز برخوردار است و برای روسیه خیلی سخت است که شاهد استقرار چنین سامانه موشکی در یکی از اصلی ترین حلقه های اقماری پیشین شوروی باشد. از طرفی، در واقع روسيه در این وضعیت با خطر استقرار تاسيسات نظامي ناتو در شمال غرب سرزمین خود مواجه شده كه اين امر مي تواند توانمندي پايگاه هاي استراتژيك روسيه را كه در مرزهای غربی و اروپايي كشور واقع شده است، به خطر اندازد. در اين پايگاه موشك‌هاي رهگير با برد متوسط استقرار خواهند يافت كه مراحل نصب آن قرار است تا سال 2015 به پايان برسد. همچنين، در اين تاسيسات قرار است 24 سكوي پرتاب موشك و 200 تا 500 نيروي نظامي آمريكايي استقرار يابد. وزارت امور خارجه روسيه همزمان با امضاي اين توافقنامه، با صدور بيانيه اي اعلام كرد كه در شرایط کنونی، هيچگونه پيشرفتي در مذاكرات روسيه با ناتو و آمريكا در زمينه امنيت موشكي قاره اروپا وجود نخواهد داشت و سير رويدادها، ضرورت دريافت تضمين هاي تعهدآور از آمريكا و ناتو را كه سامانه موشكي آن ها در اروپا عليه توانمندي نيروي هسته اي استراتژیک روسيه هدف گيري نشود، افزايش مي دهد. از نظر روسیه، برنامه استقرار پايگاه موشكي در رومانی تا سال 2015، صرف نظر از سير تحولات چالش هاي موشكي، حلقه ديگري از زنجيره تاسيسات پدافند موشكي جهاني آمريكاست.

1. سامانه دفاعی موشکی از نگاه غرب

امریکا واقعا چه هدفی از استقرار سامانه دفاعی موشکی در نزدیکی مرزهای روسیه و برانگیختن حساسیت های این کشور دارد؟ زیرا این قضیه طی سال های اخیر تبدیل به موضوعی چالش برانگیز در روابط روسیه با امریکا از یکطرف و در میزان تعاملات روسیه با پیمان ناتو از طرف دیگر شده و همکاری های دو طرف را با چالش های زیادی مواجه کرده است. از طرفی امریکا و ناتو برای جلب اعتماد روسیه از این کشور خواسته اند حتی روسیه در سیستم سپر موشکی غرب مشارکت کند. یکی از عمده ترین اهداف آمریکا از استقرار سامانه موشکی در اروپا، مقابله با تهدید توان موشکی کشورهایی همچون ایران و کره شمالی اعلام شده است؛ اما روسیه با مردود شمردن توجیهات آمریکا در این رابطه، خاطرنشان ساخته که ایران فاقد آن میزان توان موشکی است که بتواند منافع امریکا را مورد هدف قرار دهد و در واقع هدف اصلی روسیه است.

این در حالی است که اخیرا در تاریخ 16/2/1391 آندرس فوگ راسموسن دبیر کل ناتو در سخنانی در برلین گفت: سامانه موشکی ناتو در اروپا تهدیدی برای امنیت روسیه بشمار نمی رود و از روسیه دعوت می کنیم تا در این پروژه شرکت کند. وی در یک کنفرانس مطبوعاتی تاکید کرد سامانه دفاع موشکی ما به لحاظ فنی علیه روسیه طراحی نشده و به لحاظ سیاسی هم ما هیچ برنامه ای برای حمله به روسیه نداریم و از نظر ما بهترین روش برای روس ها این است تا ضمن مشارکت در این طرح ببینند که سیستم ما علیه آنها طراحی نشده و ما بطور فعال با آن ها همکاری خواهیم کرد. از طرفی، اخیرا آناتولی سردیکف وزیر دفاع روسیه طی سخنانی عنوان نمود گفتگوهای روسیه با امریکا و ناتو درباره این سامانه به بن بست رسیده است. معاون نخست وزیر روسيه نیز چندی بعد در مصاحبه ای اعلام كرد اين كشور تنها درصورتي حاضراست به طرح مشترك آمريكا و ناتو در زمينه ايجاد سامانه دفاع ضد موشكي در اروپا بپيوندد، كه کشورش شريكي با حقوق برابر در اين طرح محسوب شده و در خصوص ايجاد همه پایگاه های پرتاب موشك در سراسر خاك اروپا با آن توافق شود. بنظر می رسد امریکا در خصوص استقرار سامانه دفاعی موشکی در اروپا و ترکیه در صدد است با کمترین هزینه های سیاسی و دیپلماتیک نظر موافق روسیه را جلب کند و علیرغم موضع سخت روسیه بنظر می رسد که امریکا و ناتو به هیچوجه در صدد تحریک روسیه نبوده و سعی دارند با گفتگو و دیپلماسی نگرانی روسیه را برطرف نموده و حتی با روسیه در این خصوص به توافقی دست یابد. امری که تاکنون خیلی مورد استقبال روسیه نبوده است.

روسیه ضمن مخالفت با استقرار سپر موشکی ناتو در اروپا از توانایی کشورش برای خنثی کردن و رهگیری موشک هایی خبر داد که اتحادیه اروپا را مورد هدف قرار داده اند. این در حالی است که در این رابطه، روس ها اقدام به برگزاری کنفرانسی بین المللی دو روزه تحت عنوان بررسی امنیت موشکی قاره اروپا در اوایل ماه مه 2012 در مسکو نمودند که در این کنفرانس حدود 50 کشور جهان بخصوص کارشناسان ارشد نظامی روسیه و ناتو شرکت داشتند. هدف روسیه از این اقدام نشان دادن جدیت خود در برخورد با موضوعی است که امنیت آنرا مورد توجه دارد. در جریان این کنفرانس، دیمیتری روگوزین معاون نخست وزیر روسیه بوضوح تاکید کرد روسیه اجازه استقرار سامانه موشکی سازمان ناتو را در اروپا نمی دهد زیرا این سامانه توازن استراتژیک در منطقه و امنیت مرزهای روسیه را به هم می زند. وی همچنین تاکید کرد هیچ کشوری این اجازه را ندارد که سپر دفاع موشکی را برای احساس مصونیت خود ایجاد کند. این موضوع روسیه بسیار تند و بیانگر نگرانی جدی روسیه از استقرار این سامانه است.

روسیه اصل همکاری با امریکا و ناتو را رد نمی کند ولی چارچوب و نوع همکاری از نگاه مسکو کاملا با نگاه غربی تفاوت دارد. روسیه مایل است در چارچوب همکاری های طرفین، برخی از ایستگاه های ردیابی موشکی روسیه از جمله ایستگاه ردیابی موشکی Don-2NP در منطقه سوفرینو در همکاری با ناتو نیز مورد بهره برداری قرار گیرد. امری که با مخالفت امریکا و ناتو طی ماه های اخیر مواجه شده و تاکید کرده اند که در پی استقرار این سامانه پدافند موشکی بدون همکاری روسیه هستند. روسیه در واقع با این پیشنهاد ضمن تاکید بر همکاری با طرف غربی و با توجه به عدم استقبال امریکا و ناتو مایل است نشان دهد که نگرانی های مشروعی دارد و چنانچه بحث همکاری طرفین مطرح است طبیعیست که برخی از ایستگاه های ردیابی موشکی روسیه نیز می تواند جزئی از این سامانه قرار گیرد و لذا مخالفت غرب با این پیشنهاد، نگرانی روسیه را مشروع می کند.

2. تهدید روسیه به نابودی سامانه دفاعی موشکی

موضع روسیه در خصوص نوع برخورد امریکا روز بروز حالت سخت تر و آشکارتری گرفته است. در این رابطه، نیكلای ماكاروف رییس ستاد كل نیروهای مسلح روسیه در تاریخ 18/2/1391 اعلام کرد روسیه حمله نظامی به سامانه موشكی آمریكا و سازمان پیمان آتلانتیك شمالی (ناتو) در اروپا را می تواند مورد توجه قرار دهد. وی برنامه های واشنگتن را موجب بی ثباتی در جهان دانست كه از طرف دیگر به صورت گسترده ای امنیت استراتژیک روسیه را به خطر می اندازد. ماكاروف حتی اظهار داشت اگر آمریكا و پیمان ناتو با حراست از امنیت خود، امنیت همسایگان و دیگران را تهدید كرده و به آن توجه نكنند ما هیچ راه دیگری نخواهیم داشت جز این كه تصمیم مناسب و اقدامات متقابل در مورد آن ها اتخاذ كنیم و اقدامات متقابل مورد نظر ما نه تنها استقرار موشك های اسكندر در منطقه كالنینگراد است، بلكه شامل نابودی قسمت هایی از پدافند سپر دفاع موشكی غرب نیز خواهد شد.

چند روز بعد نیز آناتولی سردیوكوف وزیر دفاع روسیه در تاریخ 21/2/1391، بار دیگر این تهدید را تكرار كرد و در جمع خبرنگاران اظهار داشت روسیه ممكن است از موشك های تاكتیكی اسكندر برای نابودی اجزای سامانه موشكی آمریكا در اروپا استفاده كند. وی تاکید کرد ما اخیرا در كنفرانس بین المللی سپر موشكی اروپا در مسكو متذكر شدیم كه استقرار سامانه پدافند موشكی در اروپا موجب نگرانی ما است. وی در پاسخ به سئوالی كه آیا روسیه به تسلیحات جدیدی برای مقابله با سامانه موشكی آمریكا نیاز دارد، اظهار داشت: تسلیحات موجود در روسیه كاملا از عهده حل این معضل برمی آیند و موشك های اسكندر را می توان با موفقیت برای نابودی تسلیحاتی كه ممكن است مانع پرتاب موشك های ما شوند، بكار برد. وی در باره نتایج كنفرانس بین المللی سپر دفاع موشكی در مسكو گفت ما در انتظار پیشنهادهای معین طرف آمریكایی در خصوص سپر دفاع موشكی اروپا هستیم. در این راستا، مدودیف رییس جمهوری پیشین و نخست وزیر جدید روسیه نیز در تاریخ 28/2/1391 اعلام كرد، در صورتی كه سامانه پدافند موشكی آمریكا در كشورهای قاره اروپا مستقر شود، روسیه تدابیر متقابلی اتخاذ می كند كه از آن جمله استقرار موشك های اسكندر در مرزهای غربی روسیه و خودداری مسكو از نابودی بخشی از تسلیحات تهاجمی استراتژیک خود است.

3. درخواست تضمین های حقوقی

ارائه ضمانت های حقوقی معتبر از سوی امریکا موضوعی است که بدفعات از سوی روسها درخواست شده است. روند چند ساله وقایع نشان می دهد که امریکا تاکنون نتوانسته نگرانی های روسیه را بر طرف کند و از نظر روسیه پیشنهادات ناتو و امریکا به میزان کافی اعتماد برانگیز نیست. با توجه به حساسیت های شدید ایجاد شده در این رابطه و گستره روز افزون آن، امریکا برای جلب توجه روسیه پیشنهاد نموده تا یکسری تضمین های حقوقی در باره ماهیت سامانه موشكی خود در قاره اروپا به روسیه بدهد. این پیشنهاد مورد استقبال روسیه واقع شده و اخیرا وزیر دفاع روسیه عنوان داشته اگر آن ها چنین تضمین هایی را بدهند ما به دیده دیگری به مساله نگاه می كنیم. البته روسیه خواستار طرح موضوع در کنگره امریکا و تصویب موضوع ضمانت حقوقی از سوی کنگره است. این در حالی است که این نوع ضمانت حقوقي در زمينه سامانه دفاعي ضدموشکي در اروپا حساسيت شديد در امريکا ايجاد مي‌کند. دولت امريکا به طرف روس اعلام کرد تاييد چنين سندي در کنگره اين کشور چند ماه پيش از انتخابات رياست جمهوري، غيرواقعي است. در واقع اوباما شدیدا نگران است که طرح این موضوع در کنگره، با حضور اکثریت جمهوریخواهان، او را در شرایط متزلزلی در کشاکش سنگین با جمهوری خواهان که معتقدند دولت وی از قاطعیت لازم در برابر روسیه برخوردار نیست، بکشاند. سرگئي لاوروف وزير امور خارجه روسيه نیز اخيرا با انتقاد از رويكرد آمريكا در اين زمينه گفت: آنها نمي خواهند به روسيه تضمين بدهند كه سامانه موشكي آمريكا و ناتو عليه روسيه هدف گيري نمي شود و این موضوع واقعا ما را نگران می کند. حتی می توان گفت بنظر می رسد روسیه متوجه موقعیت دشوار دولت اوباما هست و در واقع بدنبال امتیازگیری از این کشور در مسائل مختلف سیاست خارجی و از جمله در رابطه با سامانه دفاعی موشکی اروپاست.

این در حالی است که روسیه برای خنثی کردن سامانه ضد موشکی امریکا در شرق اروپا از ابزارهای متعددی برخوردار است که عمدتا عباتند از : ابزارها و راهکارهای حقوقی، بین المللی، سیاسی و نظامی. در این میان، تعلیق کاهش نیروهای متعارف در اروپا، خروج از پیمان کاهش تسلیحات استارت و افزایش توان هسته ای روسیه، از ابزراهای نظامی سیاسی در این رابطه روسیه است. به عنوان نمونه، پوتین در واکنش به طرح سامانه پدافند ضد موشکی آمریکا در 14 ژوئیه 2007 با صدور فرمانی، عضویت روسیه در پیمان کاهش نیروهای متعارف در اروپا را به حال تعلیق در آورد. در این میان احتمال آغاز مسابقه جديد تسليحاتي، می تواند شرایط دشوار و غیرقابل پیش بینی را برای طرفین بوجود آورد. روسیه پیگیری طرح سامانه پدافند ضد موشکی را به معنای تضعیف نظام بازدارندگی در جهان می داند كه به ناامن شدن محیط بین المللی خواهد انجامید. مسکو همچنین برپایی سامانه پدافند موشکی در اروپای شرقي را مرز بندی میان اروپا و روسيه از سوی آمریکا می دانند.

دورنمای رخداد

مطالعه و تحلیل روند وقایع نشان می دهد که روسیه مایل نیست در این قضیه کوتاه بیاید و این امر می تواند فضای جدیدی از جنگ سرد را مجددا در روابط روسیه با امریکا بوجود آورد. موضعگیری های شدید مقامات روسی و ادبیات بکار رفته از سوی مقامات روسیه در این رابطه بیانگر بالا گرفتن تنش دوباره در روابط روسیه با امریکا از یکطرف و با پیمان ناتو از طرف دیگر است. بنظر می رسد با قدرت گیری روسیه طی چند سال اخیر و فائق آمدن  بر مشکلات سیاسی اقتصادی دهه گذشته، روس ها دیگر حاضر نیستند در برابر امریکا و غرب کوتاه بیایند و حتی می توان عنوان کرد هر چه روسیه از توانایی و اقتدار بیشتری در صحنه داخلی و خارجی برخوردار شود به همان نسبت از موضع سخت تر و انعطاف ناپذیرتری در برابر امریکا برخوردار خواهد شد و این امر ممکن است به یک جنگ سرد دوباره در روابط روسیه با امریکا منجر شود. مگر اینکه امریکا کمی از موضع خود عقب نشینی کند و با دادن تضمین های عینی و ملموس و حقوقی نگرانی های امنیتی روسیه را برطرف نماید.

ولادیمیر پوتین که برای سومین دور بریاست جمهوری روسیه انتخاب شده از موقعیت قوی در برابر امریکا برخوردار است. عدم شرکت پوتین در نشست اخیر سران گروه هشت در مریلند امریکا و اعزام مدودوف نخست وزیر روسیه بیانگر این رویکرد جدید روسیه است. امری که خشم دولت امریکا و شخص باراک اوباما را بدنبال داشت و بمنزله شکستی برای موقعیت جهانی امریکا و رهبری آن بر گروه هشت می باشد. پوتین با ارزیابی شرایط جدید روسیه از یکطرف و مشکلات متعدد امریکا در صحنه داخلی و خارجی، از جمله کسری بودجه عظیم، بدهی های گسترده خارجی، مشکلات اقتصادی و مالی، انتخابات ریاست جمهوری ماه نوامبر و موقعیت تضعیف شده اوباما در برابر جمهوریخواهان و کنگره، شرایط جدیدی را در برابر مسکو می گشاید که می تواند برای پوتین نویدبخش باشد. از طرفی چالش روسیه در روابط با امریکا بر سر موضوع هسته ای ایران و وضعیت بشار اسد در سوریه مناسبات این کشور با امریکا را در فضای دشوار و غیر منعطفی قرار داده است. روسیه امروز حاضر نیست در برابر امریکا کوتاه بیاید و سامانه موشکی امریکا در اروپای شرقی و ترکیه بهانه خوبی برای روس ها فراهم کرده تا اقتدار خود را در برابر غرب و امریکایی ها نشان دهند. روسیه نیازمند است به یک توازن جدید در روابط خود با امریکا و غرب برسد و هر یک از موضوعات مهم سیاست خارجی و امنیتی و راهبردی می تواند جایگاه خاص خود را داشته باشد.