اروپا و ایران پس از اسنپ‌بک: سناریوهای پیش‌رو

فاطمه خادم شیرازی

پژوهشگر روابط بین الملل

مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC

رویکرد اتحادیه اروپا به ایران در دوره پس از فعال‌سازی مکانیسم اسنپ‌بک (Snapback) توسط فرانسه، آلمان و بریتانیا، در یک موازنه پیچیده میان اعمال فشار حداکثری و حفظ کانال‌های دیپلماتیک قرار گرفته است. با وجود بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل متحد (UN) طبق قطعنامه ۲۲۳۱، اتحادیه اروپا بر این موضع پافشاری دارد که این اقدامات نباید به معنای پایان مذاکرات تلقی شود. اروپا تلاش می‌کند تا از یک سو، همسو با آمریکا و شرکای منطقه‌ای خود، تهران را تحت فشار قرار دهد و از سوی دیگر، از وقوع یک بحران امنیتی غیرقابل کنترل جلوگیری کند. در این سند، ابعاد مختلف این رویکرد شامل حوزه‌های همکاری (انرژی، فنی، امنیتی)، محورهای اختلاف (هسته‌ای، موشکی، منطقه‌ای و حقوق بشر) و سناریوهای آتی مورد بررسی قرار می‌گیرد.

فعال‌سازی اسنپ‌بک و پیامدها

فعال‌سازی مکانیسم ماشه یا اسنپ‌بک توسط سه کشور اروپایی نقطه عطفی در روابط ایران و اروپا پس از خروج آمریکا از سازوکارهای توافق هسته‌ای محسوب می‌شود و با بازگرداندن کامل تحریم‌های سازمان ملل متحد، وضعیت دیپلماتیک پیچیده و بغرنجی را رقم زده است. اتحادیه اروپا که نقش هماهنگ‌کننده اصلی برنامه جامع اقدام مشترک را ایفا می‌کند، در این وضعیت دشوار تلاش کرده تعادلی میان فشار و گفت‌وگو با ایران حفظ کند؛ بازگشت تحریم‌های هسته‌ای سازمان ملل طبق مکانیسم ماشه و بر اساس قطعنامه ۲۲۳۱، پس از اعلام عدم پایبندی قابل توجه ایران از سوی فرانسه، آلمان و بریتانیا، همسویی بروکسل با نگرانی‌های امنیتی شرکای غربی و مقتضیات فشار بین‌المللی را نشان می‌دهد (1). با این حال، نماینده عالی اتحادیه اروپا، کاجا کالاس، به صراحت تأکید کرده که این اقدام نباید پایان دیپلماسی باشد و تنها از طریق گفت‌وگو می‌توان به راه‌حلی پایدار برای مسئله هسته‌ای ایران رسید .(2) این رویکرد دوگانه، راهبردی است که هم بازگرداندن ایران به تعهدات کامل هسته‌ای را هدف دارد و هم از فروپاشی کامل مسیر دیپلماسی جلوگیری می‌کند؛ مسیری که نیازمند مدیریت دقیق روابط با واشنگتن است، چرا که آمریکا ممکن است خواهان رویکردی سخت‌گیرانه‌تر و هماهنگ‌تر باشد و هر شکاف در این هماهنگی می‌تواند انسجام غرب را خدشه‌دار سازد و مدیریت بحران را دشوارتر کند. در واقع، اروپا تلاش می‌کند فشار را نه به عنوان محرک تقابل بلکه به عنوان ابزار بازگشت به توافق به کار گیرد و از این طریق شانس بازسازی اعتماد و همکاری را در آینده حفظ کند. در این میان، پیچیدگی‌های حقوقی قطعنامه ۲۲۳۱ و سازوکار اسنپ‌بک خود به یک چالش مضاعف برای بروکسل تبدیل شده است؛ چرا که این مکانیزم، که در بخش‌های خاصی از قطعنامه پیش‌بینی شده، اکنون توسط سه کشور اروپایی فعال شده تا ساختار حقوقی بین‌المللی پابرجا بماند و پیام الزام‌آوری برای پایبندی به قواعد شورای امنیت ارسال شود. با این وجود، تهران این اقدام را فاقد اعتبار قانونی دانسته و استدلال می‌کند که با خروج آمریکا از برجام، کشورهای اروپایی دیگر جایگاه لازم برای اجرای کامل قطعنامه را از دست داده‌اند و این اقدام بیشتر به عنوان یک فشار سیاسی تلقی می‌شود تا یک سازوکار الزام‌آور معتبر (3). چنین اختلاف تفسیری، نه‌تنها بعد حقوقی بلکه بُعد سیاسی و اعتمادسازی میان طرفین را با موانع جدید مواجه کرده است.

موضع اتحادیه اروپا و کالاس

علی‌رغم تشدید تنش‌های سیاسی و بازگشت تحریم‌ها، وجود منافع مشترک در برخی حوزه‌های کلیدی می‌تواند به عنوان عاملی برای حفظ ارتباطات فنی و دیپلماتیک میان ایران و اروپا عمل کند، حتی در شرایط فشار حداکثری. بحران انرژی ناشی از جنگ اوکراین بار دیگر اهمیت تنوع‌بخشی به منابع انرژی اروپا را برجسته ساخته و این واقعیت را تقویت کرده است که منابع نفت و گاز ایران، گرچه در حال حاضر تحت تحریم‌های ثانویه آمریکا قرار دارند، در بلندمدت می‌توانند به‌عنوان یک متغیر استراتژیک در سبد تأمین انرژی اروپا وارد شوند (4). با این حال، هرگونه گرایش اروپا به تعامل جدی‌تر در حوزه انرژی نیازمند بستر توافقات جامع سیاسی و تضمین پایداری آن توافقات است، چرا که بدون چنین چارچوبی، ریسک بازگشت بحران و بی‌اعتمادی همواره وجود خواهد داشت. در این میان، پتانسیل همکاری انرژی هیچ‌گاه کاملاً از دستورکار خارج نمی‌شود، اما فعلاً در سطح راهبردی مسکوت مانده است. در عرصه همکاری‌های فنی و تعامل با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA)، اروپا همچنان حفظ حداقل سطح ارتباط نظارتی را ضرورتی غیرقابل جایگزین می‌داند. این رویکرد بر مبنای نیاز به بازرسی‌ها و شفافیت شکل گرفته و شامل انتظار برای حفظ شرایطی مشابه قبل از فعال‌سازی مکانیسم اسنپ‌بک است، به‌گونه‌ای که تهران بتواند با اقدامات مشخص مانند شفاف‌سازی پیرامون ذخایر اورانیوم غنی‌شده در سطح بالای ۶۰ درصد یا اعطای دسترسی‌های کامل‌تر، زمینه کاهش فشار سیاسی را فراهم آورد (5 ).

چنین همکاری‌هایی نه‌تنها برای اعتمادسازی ضروری است، بلکه نقش حیاتی در اطمینان از عدم انحراف برنامه هسته‌ای ایران به سمت مقاصد نظامی ایفا می‌کند. افزون بر این، حوزه امنیت منطقه‌ای و مدیریت چالش‌های فراملی از جمله قاچاق و تروریسم، ظرفیت‌های همکاری معنا‌داری را در خود دارد. موقعیت ژئوپلیتیک ایران آن را به بازیگری مهم در مسیرهای قاچاق مواد مخدر و مقابله با گروه‌های تروریستی تبدیل کرده و اروپا برای کنترل این تهدیدات، نیازمند حفظ کانال‌های اطلاعاتی و عملیاتی با تهران است. یکی دیگر از محورهای همگرایی، مسئله مهاجرت است که با توجه به جریان‌های گسترده جابه‌جایی از خاورمیانه و آسیا به اروپا، به همکاری چندسطحی با ایران در زمینه مدیریت و کنترل این جریان‌ها وابسته است. هرچند فضای عمومی روابط تحت سنگینی اختلافات هسته‌ای و تحریم‌ها قرار دارد، این حوزه‌های مشترک می‌توانند به عنوان پل‌های ارتباطی باقی بمانند و کارکرد مثبت خود را در حفظ حداقل تعاملات میان تهران و بروکسل ایفا کنند.

چالش حقوقی قطعنامه ۲۲۳۱

هسته اصلی تنش میان اروپا و ایران بر سه محور عمده متمرکز است که ترکیبی از اختلافات امنیتی، سیاسی و هنجاری را در بر می‌گیرد. در حوزه برنامه هسته‌ای، بازگشت تحریم‌های سازمان ملل موضع اروپا را به سمت توقف کامل غنی‌سازی اورانیوم با درصد بالا و اعمال محدودیت‌های شدیدتر بر بازرسی‌ها و نظارت‌های فنی سوق داده است، رویکردی که هدف آن کاهش ظرفیت‌های حساس ایران و رفع نگرانی از امکان انحراف برنامه هسته‌ای به سمت اهداف نظامی تلقی می‌شود (6). در مقابل، تهران با استناد به حقوق خود بر اساس پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT)، بر غنی‌سازی برای اهداف صلح‌آمیز پافشاری می‌کند و هرگونه محدودیت گسترده بر این حق را نقض تعهدات بین‌المللی طرف مقابل می‌داند. اعمال فشارهای سخت‌تر بر بازرسی‌ها و افزایش سطح الزامات فنی می‌تواند نه تنها فاصله تکنولوژیکی میان دو طرف را بیشتر سازد، بلکه خطر خروج ایران از NPT را نیز تقویت کند که این امر پیامدهای امنیتی و سیاسی مهمی برای نظام عدم‌اشاعه جهانی خواهد داشت. در بعد سیاست‌های منطقه‌ای، فعالیت‌های ایران از جمله حمایت از نیروهای نیابتی در خاورمیانه و موضع این کشور در قبال جنگ اوکراین – که اروپا آن را نقض آشکار قوانین بین‌المللی می‌داند – باعث شده رژیم تحریم‌های غیرهسته‌ای اتحادیه اروپا تا آوریل 2026 تمدید شود و فشار مضاعفی بر شبکه‌های اقتصادی و سیاسی تهران وارد شود (7). این تحریم‌ها عمدتاً افراد و نهادهایی را هدف قرار می‌دهند که در نقض حقوق بشر یا توسعه توانمندی‌های موشکی دخیل هستند، و به گونه‌ای طراحی شده‌اند که ضمن محدودسازی ظرفیت منطقه‌ای ایران، پیام روشنی درباره تعهد اروپا به اصول حقوق بین‌الملل ارسال کنند. در کنار این عوامل، مسئله حقوق بشر همواره به‌عنوان یک اهرم فشار سیاسی باقی مانده و اتحادیه اروپا آن را نه فقط برای تأثیرگذاری بر ساختارهای داخلی قدرت در ایران، بلکه به عنوان بخشی از چانه‌زنی‌های گسترده‌تر در حوزه‌های امنیت و انرژی به کار می‌گیرد. چنین رویکردی عملاً فضای دیپلماتیک را سخت‌تر کرده و دست‌یابی به توافقات جامع را با چالش‌های بیشتر مواجه می‌سازد، زیرا ترکیب فشار هنجاری، محدودیت‌های امنیتی و تحریم‌های اقتصادی، اعتمادسازی میان دو طرف را دشوارتر می‌کند و احتمال حرکت روابط به سمت مواجهه پایدار را افزایش می‌دهد.

تنش‌ها و سناریوهای پیش‌رو

پس از فعال‌سازی مکانیسم اسنپ‌بک، چشم‌انداز روابط میان اروپا و ایران به میزان انعطاف‌پذیری طرفین و تحولات ژئوپلیتیکی وابسته است و مسیر آینده را در سه چارچوب کلی می‌توان تصور کرد. نخست، سناریوی کاهش تنش و بازگشت محدود به مذاکرات، که بر پایه بازگرداندن بخشی از همکاری‌های ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، مانند نصب مجدد تجهیزات نظارتی و ارائه شفاف‌سازی کامل درباره ذخایر اورانیوم غنی‌شده با درصد بالای ۶۰ درصد، بنا شده است و در صورت آغاز دوباره گفت‌وگوهای مستقیم یا غیرمستقیم با ایالات متحده، می‌تواند به احیای یک توافق موقت یا تمدید بخش‌هایی از برجام منجر شود و گشایش‌های محدودی در حوزه تجارت و کاهش برخی از تحریم‌ها ایجاد کند (8). این مسیر مستلزم مصالحه‌های دشوار و تصمیم‌های راهبردی از سوی هر دو طرف خواهد بود، زیرا اعتماد متقابل آسیب‌دیده نیاز به بازسازی دارد. دوم، سناریوی تقابل و بن‌بست کامل که در آن مواضع سخت بدون انعطاف ادامه یافته و دیپلماسی عملاً متوقف می‌شود. این وضعیت با افزایش تنش‌های منطقه‌ای و احتمال درگیری‌های نیابتی همراهخواهد بود، تحریم‌های شدیدتر آمریکا و اروپا توان اقتصادی ایران را بیش از پیش محدود می‌کند و خطر خروج ایران از پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) و قطع کامل همکاری‌های نظارتی آژانس، زمینه مشروعیت‌بخشی به اقدامات امنیتی اسرائیل را فراهم کرده و بحران هسته‌ای را به مرحله حساس‌تری می‌کشاند. در چنین شرایطی روابط دیپلماتیک به پایین‌ترین سطح خود می‌رسد و کانال‌های ارتباطی، جز موارد اضطراری، مسدود می‌شوند. سوم، سناریوی موازنه و تعاملات مقطعی که ترکیبی از فشار در عرصه هسته‌ای و حفظ ارتباطات محدود در حوزه‌های غیرحساس و دارای منافع مشترک است. اروپا در این چارچوب، از یک سو سیاست فشار علنی را اعمال می‌کند و از سوی دیگر از طریق کانال‌های غیررسمی یا عرصه‌هایی مانند بهداشت عمومی و مبارزه با قاچاق مواد مخدر، ارتباطات عملیاتی را ادامه می‌دهد. مدیریت مؤثر این حالت نیازمند جلوگیری از عبور هر طرف از خطوط قرمز اصلی و مقابله با فضای بی‌اعتمادی عمیق است که هر رویدادی می‌تواند آن را تخریب کند. در مجموع، نقش بازیگران بین‌المللی در تعیین سرنوشت هر یک از این مسیرها حیاتی است؛ روابط تهران و واشنگتن می‌تواند اهرم فشار اروپا را یا تقویت کند یا تضعیف نماید و مواضع چین و روسیه، دو شریک استراتژیک ایران، با ایجاد توازن در شورای امنیت و فراهم کردن مسیرهای جایگزین اقتصادی، تأثیر قابل توجهی بر توانایی اروپا در اعمال فشار خواهند داشت و به این ترتیب معادله قدرت و گفت‌وگو میان تهران و بروکسل را بازتعریف می‌کنند.

References

1.EEAS. (2025). Iran: Statement by the High Representative on the reintroduction of nuclear sanctions and restrictions. https://www.eeas.europa.eu/eeas/iran-statement-high-representative-reintroduction-nuclear-sanctions-and-restrictions_en

2.Euractiv. (2025). EU urges diplomacy as snapback sanctions hit Iran. https://www.euractiv.com/news/eu-urges-diplomacy-as-snapback-sanctions-hit-iran/

3.IRIS France. (2025). Iran nuclear deal: towards a reactivation of sanctions against Tehranhttps://www.iris-france.org/en/iran-nuclear-deal-towards-a-reactivation-of-sanctions-against-tehran/

باقریان، م. (۲۰۲۵). انرژی و ژئوپلیتیک: آینده نفت و گاز ایران در معادلات اروپا4. https://www.isna.ir/news/1404070704389/%D8%AA%D8%A8%D8%B9%D8%A7%D8%AA-%D8%A8%D8%A7%D8%B2%DA%AF%D8%B4%D8%AA-%D8%AA%D8%AD%D8%B1%DB%8C%D9%85-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%A7%D8%B1%D9%88%D9%BE%D8%A7

5.Arms Control Today. (2025). European Countries Move to Restore UN Sanctions on Iran. https://www.armscontrol.org/act/2025-09/news/european-countries-move-restore-un-sanctions-iran

6.Al Jazeera. (2025). Will European powers corner Iran with threat of UN sanctions? https://www.aljazeera.com/news/2025/8/28/will-the-e3-snapback-un-sanctions-on-iran.

7.Consilium European Union. (2025). Sanctions against Iran. https://www.euractiv.com/news/eu-urges-diplomacy-as-snapback-sanctions-hit-iran/

8.IRIS France. (2025). Iran nuclear deal: towards a reactivation of sanctions against Tehranhttps://www.iris-france.org/en/iran-nuclear-deal-towards-a-reactivation-of-sanctions-against-tehran/