فرزاد رمضانی بونش
نخستین سفر مرسي رئيس جمهور نوين مصر به یک کشور خارجی پس از انتخابش به سمت ریاست جمهوری به عربستان بود. سفري كه پيامدها و دستاورهايي براي دو كشور داشته و منطقه داشته و دارد. در اين بين براي بررسي بيشتر آينده همگرايي ها و يا واگرايي هاي رياض و قاهره گفتگويي با مرتضي نعمت زاده كارشناس مسائل خاورميانه و رايزن پيشين ايران ترتيب داده ايم:
واژگان كليدي: آينده، روابط، مصر، عربستان، مرسي، اقتصاد
مرکز بین المللی مطالعات صلح: دلایل مختلف رئیس جمهوری مصر در انجام نخستين سفر رسمي خارجي خود به عربستان چه مي تواند قلمداد شود؟
قطعا يكي از مهم ترين چالش هايي كه مرسي با آن روبرو است و به نوعي ميراث دوران مبارك است مشكلات اقتصادي است. در اخير تحولات مصر، اقتصاد بيمار اين كشور بويژه در زمينه هاي صادرات گاز، گردشگري و… متحمل زيان و خسارت بسياري شده است. و از آن جا كه بخشي از دلايل قيام مردم هم ناشي از نارضايتي هاي اقتصادي بوده لذا توقعات مردم هم بالارفته است بنابراين مرسي در جهت حل مشكلات اقتصادي خود ناگزير است با مهمترين سرمايه گذاران و كشورهاي موثر در اقتصاد اين كشور از جمله عربستان مناسبات جديدي داشته باشد تا به مشكلات اقتصادي خود سر و سامان دهد. گذشته از اين با توجه به چالش هاي پنهان در كشور ميان دو بخش: نهاد های نظامي و امنيتی و ديگر نهادهاي بازمانده از دوران مبارك از يك سو و انقلابيون از سوي ديگر، عربستان بي شك خود را در كنار بخش بازمانده و نهاد كهنه مي بيند، لذا انگيزه ديگر مرسي در سفر به عربستان، تلاش براي بي طرف كردن و ايجاد فاصله بين عربستان و اين بخش ها است. انگيزه سوم مرسي در سفر به عربستان را مي توان نوعي اطمينان دادن به كشورهاي عربي بويژه كشورهاي حاشيه خليج فارس دانست و اين كه مصر بنا ندارد چارچوب هاي ارتباطي سنتي گذشته را به هم ريزد. نكته چهارم آن است كه هرگونه قدم برداشتن مرسي به سوي ايران در واقع مستلزم نوعي ايجاد اطمينان در همپيمانان گذشته مصر است. يعني چون مرسي بنا دارد در كنفرانس غيرمتعهد ها در ايران شركت كند، سفر عربستان را انجام داد تا سفر وي به ايران با بدبيني و منفي بافي ها مواجه نشود.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: برخي بر اين نظرند كه پس از مرگ امیر نایف، ولیعهد سابق عربستان، اخوانی‌ها احساس می‌کنند که بزرگ‌ترین مخالف آنها از پیش رو برداشته شده و اکنون می‌توانند به احیای روابط با عربستان و عادی‌سازی روابط بیندیشند. نگاه شما به اين امر چيست؟
به نظر من نمي توان روابط مصر و عربستان را در چارچوب روابط اخوان و عربستان تعريف كنيم، البته ممكن است عوامل مختلفي بر روابط اثرگذار باشد اما به طور كلي مناسبات كلان دو كشور را نمي توان در روابط ميان عربستان و اخوان خلاصه كرد. بنابراين هر چند اخوان خطري براي عربستان به شمار مي رود و به نوعي رقيب سياسي و مذهبي براي عربستان است اما ما نمي توانيم سفر مرسي را در اين چارچوب ببينيم.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: در ديدار دو روزه مرسي از عربستان، توافق‌هايي ميان دو طرف امضا شد كه به موجب آن عربستان سقف سرمايه‌گذاري‌هاي خود را در مصر افزايش مي‌دهد و به اتباع بيشتري از اين كشور اجازه مي‌دهد تا براي فرصت‌هاي شغلي به عربستان سفر كنند. در اين حال متغير اقتصاد چه نقشي در روابط كنوني مصر و عربستان دارد ؟
من معتقدم كه اين متغير اكنون نقش مهمي در روابط ايفا ميكند. به علاوه تا زماني كه مصر نتواند جايگزيني براي عربستان در حوزه اقتصادي پيدا كند ناگزير است است اين متغير را در روابط دو جانبه در نظر بگيرد و كاملا رعايت كند. البته مصر در اين زمينه با چالش هاي مهمي روبرو است. متاسفانه قدرت هاي منطقه اي و بين المللي از اقتصاد به عنوان ابزار فشار و كنترل مصر استفاده مي كنند. در اين بين اينكه مصر بتواند از اين چالش عبور كند و عنصر تاثيرگذار عربي و غربي در حوزه اقتصاد را كاهش دهد، نياز به تعريف روابط جديدي در سطح منطقه و برنامه ريزي ميان مدت و بلند مدت دارد وگر نه در كوتاه مدت رهايي يافتن از نقش متغير اقتصاد در روابط دو جانبه مصر با عربستان ميسر نيست. در اين حوزه قطعا ايران مي تواند نقش مهم و مؤثري را و ايفا و به مصر كند.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: برخي پیش بینی می كنند که اخوان المسلمین رقیب جدی و جدید نیروهای سنتی و محافظه کار جهان عرب به رهبری عربستان سعودي باشد. در اين حوزه آينده مناسبات اخوان المسلمين با رياض به چه سمتي پيش خواهد رفت؟
عربستان از نظر سياسي از جناح مخالف انقلاب در مصر حمايت مي كند و از نظر اعتقادي پشتيبان جريان سلفي است. جريان سلفي از نظر فكري به نوعي در تضاد با جريان اخوان و جريان صوفي و نيز پيروان اهل بيت در مصر است. اين تضاد ميان جريان اسلام معتدل اخوان با جريان تندرو سلفي امتداد هايي در سطح جهان عرب دارد. به علاوه رقابت بين الازهر و عربستان، به عنوان دو نيروي مذهبي كه تلاش ميكنند رهبري جهان اهل تسنن را از نظر مذهبي در دست گيرند، نيز قابل توجه است. بنابراين چالش هايي بين دو سو وجود دارد اما اينكه اين تضاد و رقابت و كشمكش در چه شرايطي فعال شود و يا آرام ومهار گردد بسته به تحولات فرارو دارد.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: قبلا وزیر کشور و ولیعهد سابق عربستان، آقای نایف در اظهار نظری گفته بود که سر منشا بلا و فتنه اخوان المسلمین است. در اين حال از نگاه شما چه طيف هايي فكري و سياسي در دربار رياض خواهان روابط مناسب تر با قاهره هستند؟
در ميان خاندان سعودي قطعا جريان هاي متفاوتي وجود دارد. اين چند دستگي در دستگاه مذهبي سعودي،كه نقش تاثير گذاري در داخل و بيرون عربستان دارد، نيز قابل مشاهده است. در اين بين بخشي از شاهزادگان كه در مصر سرمايه گذاري كرده اند و اين سرمايه گذاري ها بيشتر در حوزه اقتصادي، رسانه اي و گردشگردي است،از نظر مذهبي و سياسي نسبت به جريان هاي ديگر از نگاه متفاوت و بازتري به مصر برخوردارند. اما حاصل جمع نظرات حاكم در عربستان نسبت به اخوان المسلمين نقطه نظر منفي است .
مرکز بین المللی مطالعات صلح: نگاه كنوني اخوان المسلمين مصر به اپوزسيون اسلامي عربستان چيست؟
من فكر ميكنم كه اخوان مصر هيچ برنامه اي براي تحول در كشورهاي شوراي همكاري خليج فارس ندارد و فرصتي هم براي انجام چنين امري در اختيار ندارد . البته اخوان تشكيلاتي جهاني دارد اما اين به اين معنا نيست كه اخوان مصر بر جريان هاي اخوان در ديگر كشور ها تحكم كند. لذا به نظر مي رسد هر كدام از شاخه هاي اخوان در كشورها به نوعي از سياست ها خاص خود پيروي مي كنند و بعيد است كه در اخوان مصر در شرايط حاضر جنبش اخوان در كشورهاي شوراي همكاري خليج فارس را به نوعي به حركت در آورد. يعني تصميم گيري هاي اين جريان در كشورهاي شوراي همكاري خليج فارس به نوعي ملي است كه نمونه آن را مي توان در كويت ديد.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: محمد مرسی در پایان سفرش به جده گفته است که “مصر و عربستان دو حامی میانه‌روی اسلامی سنی هستند” از آيا اين سخن به معني آن است كه مصر درصدد ورود به قطب‌بندی‌های مذهبی اهل تسنن برای رویارویی با شیعیان است؟
اظهارات مرسي حاكي از نوعي نگاه مرسي به حركت هاي مذهبي در سطح منطقه است. اما اينكه آيا اين امر به معناي ورود به تشكيلات و يا نوعي جبهه بندي و محوربندي مذهبي در منطقه باشد، بعيد است. در حال حاضر نمي توان اين مساله را حاكي از سياست كلان كشور مصر تلقي كرد. كشور مصر در شرايط كنوني خود را در قطب بندي مذهبي كه عربستان به دنبال ايجاد آن است قرار نداده است. چرا كه گفتمان حاكم در كشورهاي انقلابي منطقه، گفتمان تقريبي است نه گفتمان مذهبي لذا بعيد مي دانم قطب بندي مذهبي در اين راستا شكل گيرد.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: پررنگ شدن رابطه مصر و عربستان چه تاثيري در گسترش روابط مصر و ایران دارد؟
بر اساس تحولات و رويدادهايي كه در اين كشور رخ داده و همچنين غلبه گفتمان تقريبي بر جريان بيداري در منطقه، قطعا مصر فصل نويني را در رابطه با ايران خواهد داشت. البته به نظر نمي رسد اين تحول جديد به سرعت تحقق يابد و ما نيز نبايد براي تحقق آن شتابي از خود نشان دهيم. ما نبايد و نمي توانيم از تحولات سبقت گيريم. من معتقد هستم كه به هر حال مصر روابط خود را با ايران بازسازي خواهد كرد و نمي توان سفر مرسي را به معناي پررنگ شدن روابط مصر و عربستان ديد. بلكه اين سفر زمينه حركت جديد به سوي ايران هم مي تواند باشد.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: آينده روابط مصر و عربستان را با توجه به متغيرهاي داخيل در روابط بين دو كشور با چه سناريوهايي مورد بررسي قرار مي دهيد؟
به نظر من پارامترهاي اقتصادي و سياسي نقش مهي را ايفا مي كنند. علاوه بر اينكه ما نبايد عربستان را به عنوان كشوري با سياست هاي درون زا تلقي كنيم و بايستي توجه داشت كه رفتار عربستان ناشي از سياست كلاني است كه در چارچوب امريكا و الهام گرفته از سياست هاي غرب قابل فهم است. من معتقدم كه به رغم روابط اقتصادي كه نقش مهمي در روابط دو كشور دارد روابط بين اين دو كشور بدون چالش نخواهد بود. بويژه اينكه مردم مصر نسبت به سياست هاي عربستان موضعي منفي دارند و انقلاب مصر هم موضع همسويي با سياست هاي عربستان، كه تلاش ميكند انقلاب ها را در منطقه تضعيف كند، ندارد. لذا روابط مصر و عربستان شناور و همواره با تنش هايي مواجه خواهد بود. در اين حال از اكنون هم نمي توان الگو و چارچوبي قطعي را براي روابط دو كشور ترسيم كرد . اما به هر حال روابط مصر و عربستان آبستن چالش هايي است كه هر از چندي خود را نشان خواهد داد. در اين حال مصر قطعا مايل است روابط نزديك تري با ايران و عراق داشته باشد و اين امر بر روابط عربستان و مصر هم تاثير مي گذارد . در اين حال مصر هم نمي تواند بدون در نظر گرفتن ضرورت هاي منطقه اي روابط خود را با عربستان بيش از اندازه گسترش دهد يعني عوامل ژئوپلتيك ايجاب ميكند كه نوعي توازن در روابط ايران و مصر از يك سو عربستان و مصر از سوي ديگر وجود داشته باشد.
