ژئوپلیتیک تغییرات آب و هوایی در عربستان سعودی

مریم وریج کاظمی

پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC

پس از سال‌ها انکار، کشورهای منطقه خلیج‌فارس به تأثیرات مخرب تغییرات آب و هوایی بر ثبات، امنیت و دوام خود پی برده‌اند. این منطقه در برابر امواج شدید گرما، طوفان های گرد و غبار و کمبود آب آسیب پذیر است(1) بدین ترتیب این منطقه با چالش بزرگی روبرو است زیرا باید با اثرات نامطلوب تغییرات آب و هوایی در کنار انبوهی از مسائل پیچیده و مرتبط با یکدیگر مقابله کند.

در این بین عربستان سعودی، مانند سایر کشورهای منطقه در برابر تغییرات آب و هوایی آسیب پذیر است، زیرا محیط، جامعه و نهادهای دولتی این کشور را به شدت تهدید می کند. عربستان سعودی در معرض چندین تهدید از جمله سیل، طوفان شن-گرد و غبار و خشکسالی قرار دارد (2) البته بزرگترین نگرانی افزایش دما است که در مواقعی حتی به بیش از 50 درجه سانتیگراد می رسد. این شرایط هنگامی که با رطوبت نسبتاً بالا- که معمولاً در مناطق ساحلی اطراف خلیج فارس مشاهده می شود- ترکیب شود به راحتی می تواند کشنده باشد(3).

 انتظار می رود دمای سطح دریا در عربستان سعودی تا سال 2050 تا 1.6 درجه سانتیگراد افزایش یابد که باعث افزایش شدید اسیدی شدن آب دریاها و کاهش صید ماهی تا 30٪ می شود. این بدان معنی است که اقتصاد ساحلی تضعیف خواهد شد. همچنین تغییرات آب و هوایی می تواند اثرات مخربی بر سکونتگاه ها، زیرساخت ها و اکوسیستم های ساحلی عربستان سعودی داشته باشد. اثرات افزایش سطح دریا، فرسایش سواحل و تغییر الگوی طوفان بر زیرساخت‌ها، فعالیت‌های اقتصادی و بافت اجتماعی این مناطق می‌تواند فاجعه‌بار باشد و پیش‌بینی می‌شود تا سال 2050 نزدیک به دو میلیون نفر در معرض سیل‌های مداوم ساحلی قرار گیرند. افزایش سطح آب دریاها تهدیدی حیاتی برای مناطق ساحلی عربستان سعودی از جمله شهرهای بزرگی مانند جده و دمام است. 

از سوی دیگر افزایش موج گرما و بدتر شدن کیفیت هوا به سلامت ساکنان شهرها آسیب می رساند و حتی به قیمت جان بسیاری از آنها تمام می شود. ضمن اینکه طولانی شدن دوره های خشکسالی و بالا آمدن سطح دریاها در دهه های آینده کشاورزی، شیلات، زیرساخت ها و گردشگری را تحت تاثیر قرار می دهد و باعث هزینه های اقتصادی هنگفت می شود.  

کشاورزی تقریباً 2.6 درصد از تولید ناخالص داخلی سالانه عربستان سعودی را تشکیل می دهد و تغییرات آب و هوایی بر بهره‌وری محصولات کشاورزی تأثیر می‌گذارد و فشار بیشتری بر منابع آبی این کشور وارد می‌کند و باعث افزایش تقاضای آب تا 34.2 درصد تا سال 2050 می‌شود(4) در نتیجه تنش آبی را بر جمعیت‌های آسیب‌پذیر افزایش می‌دهد و همچنین هزینه های تصفیه آب و فاضلاب را نیز افزایش خواهد داد(5). از سوی دیگر افزایش دما و نرخ تبخیر احتمالاً منابع کمیاب آب را که برای تامین نیازهای کشاورزی، صنعتی و خانگی کشور حیاتی است، کاهش می دهد (6) مصرف رو به رشد آب های زیرزمینی منجر به کاهش شدید سطح سفره های زیرزمینی عربستان سعودی شده و باعث فرونشست شدید زمین در برخی از نقاط این کشور خواهد شد. ضمن اینکه تخریب خاک در اثر تبخیر و تعرق بیش از حد در طول دوره های خشک نیز فشار بیشتری را بر زمین های زراعی وارد می کند. در حال حاضر عربستان سعودی 80 درصد مواد غذایی خود را وارد می کند و رویدادهای ناشی از تغییرات آب و هوا ممکن است اتکاء این کشور به واردات مواد غذایی را افزایش دهد. لازم به ذکر است بیشتر مناطق عربستان سعودی دارای سطوح آسیب‌پذیری بالایی برای تاثیرات تغییرات آب و هوایی بر فرآیندهای بیابان‌زایی هستند(7). طوفان های شن نیز یک اتفاق مکرر است که علاوه بر اینکه دید را به صفر می رساند و حمل و نقل و ارتباطات را مختل می کند، با حمل ماسه و رسوب به بیابان شدن زمین های زراعی کمک می نماید و محصولات کشاورزی همچنین زیستگاه های طبیعی را از بین می برد(8).  

علیرغم اینکه عربستان سعودی کشوری بسیار خشک است، اما اغلب در معرض بارندگی های شدید و دوره ای قرار دارد. بارندگی ها به دلیل نبود زیرساخت‌های مناسب برای انحراف آب باران در چندین شهر بزرگ منجر به سیل‌های ناگهانی می شود. سیل یک اتفاق قابل توجه و رایج در منطقه کوهستانی جنوب غربی عربستان سعودی است و در چند سال گذشته منجر به خسارات جانی و مالی فراوانی شده است.

اثرات تغییرات آب و هوایی در عربستان سعودی یک تهدید مهم در سراسر کشور است، اما برخی از گروه‌های جمعیتی مانند کارگران مهاجر و اقلیت‌های فرقه‌ای بار سنگین‌تری را به دوش می‌کشند. آسیب پذیرترین قشر در برابر تغییرات آب و هوایی کارگران مهاجر در عربستان سعودی هستند. زیرا اغلب در معرض شرایط نامناسب زندگی و کار، استثمار و سوء استفاده قرار می گیرند. آن‌ها فاقد حمایت‌های قانونی و دسترسی کافی به خدمات اجتماعی مانند مراقبت‌های بهداشتی و آموزش هستند که آنها را بیشتر در معرض اثرات مخرب تغییرات آب و هوایی قرار می‌دهد. شرایط خطرناک و سخت‌گیرانه‌ای که کارگران مهاجر اغلب در عربستان سعودی کار می‌کنند، آنها را در معرض سطوح بالاتری از استرس گرمایی، آلودگی هوا و سایر خطرات مرتبط با تغییرات آب و هوایی قرار می‌دهد. ساعات کار طولانی، دستمزد کم و بهداشت نامناسب چالش‌های آنها را در سازگاری با تأثیرات تغییرات آب و هوایی تشدید می‌کند. علاوه بر این، عدم حمایت قانونی، ناتوانی در تشکیل اتحادیه و دسترسی محدود به خدمات اجتماعی، احقاق حقوق و بهبود شرایط کاری را برای آنها دشوار می‌سازد. 

در این بین اقلیت‌ها به‌ویژه شیعیان، با چالش‌های قابل توجهی روبرو هستند. اغلب آنها دسترسی محدودی به اطلاعات و منابع آموزشی در مورد سازگاری با تغییرات آب و هوایی دارند و حتی با وجود اینکه وضعیت در حال بهبود است، اما هنوز به طور کلی از فرآیندهای مهم تصمیم گیری مستثنی هستند. فرصت‌های اقتصادی ناکافی مانع از سازگاری آنها می‌شود به‌ویژه اگر در کشاورزی یا ماهیگیری به کار گرفته شوند، جایی که تأثیرات تغییرات آب و هوایی مانند خشکسالی و اسیدی شدن اقیانوس‌ها می‌تواند درآمد و فرصت‌های شغلی آنها را کاهش دهد. ضمن اینکه تبعیض و طرد اجتماعی نیز آسیب پذیری آنها را در برابر تغییرات آب و هوایی تشدید می کند(9).

با این حال عربستان سعودی در سال های اخیر سخت تلاش کرده است تا از تنوع زیستی خود محافظت و آن را احیا نماید. به طور مثال در نوامبر 2016، عربستان سعودی رسماً توافق پاریس را برای مقابله با تغییرات آب و هوا و کاهش اثرات آن به رسمیت شناخت(10). همچنین ولیعهد محمد بن سلمان، دو طرح سبز سعودی و ابتکار سبز خاورمیانه را که دارای بزرگترین پروژه های جنگل کاری در جهان است، راه اندازی کرد (11). از سوی دیگر عربستان سعودی یکی از معدود کشورهای عربی است که در حال پیوستن به یک سازمان بین المللی که به حفاظت از اقیانوس ها اختصاص دارد می باشد. همچنین عربستان سعودی متعهد است تا سال 2030 ، 30 درصد انتشار گاز متان را کاهش دهد(12). این در حالیست که چشم انداز ملی 2030 پادشاهی سعودی به طور قابل توجهی اتکاء به نفت را کاهش می دهد و درصدد است با سرمایه گذاری در پروژه های انرژی پاک، انتشار کربن سالانه را تا 130 میلیون تن کاهش دهد.البته کارشناسان معتقدند علاوه بر اینکه بستن شیرهای نفت و گاز در حال حاضر غیرواقعی است زیرا طی دهه‌های آینده به سوخت‌های فسیلی در طول انتقال به انرژی‌های تجدیدپذیر نیاز خواهد بود(13)، درآمدهای نفتی شرکت آرامکو حدود 60 درصد از بودجه کنونی دولت را تامین می کند بنابراین، عربستان سعودی در شرایط سختی از نظر تعهدات نسبت به کاهش کربن قرار می گیرد(14).

چشم انداز

به نظر می رسد در سال های پیش رو سیاست‌های تلفیقی مرتبط با محیط زیست و انرژی در عربستان سعودی از سطح ملی به سطوح منطقه ای ارتقاء یابد و سازگاری با تغییرات آب و هوایی، ابتکارات محلی را گسترش دهد چراکه پیامدهای تغییرات آب و هوایی خطرات قابل توجهی را برای امنیت غذایی، کیفیت زندگی و ثبات اقتصادی این کشور و کلا منطقه خلیج فارس در پی خواهد داشت. این در حالیست که عربستان سعودی نقش کلیدی در رهبری و اجرای طرح های مقابله با تغییرات آب و هوایی دارد و با سرمایه گذاری، اتخاذ فناوری‌ها، تقویت همکاری‌های اقلیمی و حمایت و مشارکت با دولت های منطقه ای می تواند به پایداری زیست محیطی، کاهش مخاطرات طبیعی و بحران های ناشی از تغییرات آب و هوایی کمک نماید. 

کلید واژگان: عربستان، خلیج فارس، آب و هوا، انرژی، مریم وریج کاظمی

1-https://www.mei.edu/events/perilous-outlooks-climate-change-persian-gulf

2-https://climateknowledgeportal.worldbank.org/country/saudi-arabia/vulnerability

3-https://www.science.org/content/article/deadly-60-c-days-will-come-persian-gulf

4-https://www.g20climaterisks.org/saudi-arabia/

5-https://www.mdpi.com/2225-1154/6/1/8

6-https://news.mit.edu/2020/saudi-arabia-faces-increased-heat-humidity-precipitation-extremes-mid-century-1029

7-https://www.adaptation-undp.org/explore/arab-states/saudi-arabia

8-https://www.climatescorecard.org/2022/10/climate-change-in-saudi-arabia-will-produce-prolonged-dry-periods-which-will-rapidly-deplete-groundwater-reserves-and-increase-water-stress-on-vulnerable-populations

9-https://carnegieendowment.org/2023/07/06/climate-change-and-vulnerability-in-middle-east-pub-90089#sa

10- http://www.ksclg.org/en/publication-project/climate-change-in-saudi-arabia-rethinking-the-role-of-local-governmen

11-https://www.arabnews.com/node/2349816/business-economy

12-https://www.greeninitiatives.gov.sa/saudi-global-climate-Impact/

13-https://www.aljazeera.com/news/2021/10/26/green-or-greenwashing-saudi-arabias-climate-change-pledges

14-https://www.eenews.net/articles/saudi-arabias-climate-plan-relies-on-more-oil/