چشم‌انداز توسعه اقتصادی و سیاسی روابط عراق و چین

فاطمه خادم شیرازی

پژوهشگر و مدرس دانشگاه جامع علمی کاربردی

مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC

عراق ، فصل تازه ای از روابط با چین یکی از رقبای بزرگ اقتصادی و سیاسی آمریکا را ، بعد از خودداری و مخالفت بادرخواست‌های آمریکا، مبنی بر اجرای سیاست باز در قبال چین و گسترش مناسبات دوجانبه با این کشور آغاز کرده است. کارشناسان اقتصادی عراقی آن را به مثابه «انقلابی در اقتصاد عراق» دانسته اند.

دولت عراق  معتقد است انتظار از آمریکا برای انقلاب اقتصادی درعراق بی ثمره بوده ، و دولت عراق درصدد ایجاد این انقلاب اقتصادی از مسیر راه ابریشم با چین  وکشورهای واقع در این مسیر از جمله ایران است. از این حیث – عراق اولین کشوری است که پیش نویس توافق نامه همکاری راه ابریشم را نیز با چین امضا کرده است.چین بزرگترین شریک تجاری عراق است و عراق نیز دومین صادر کننده بزرگ نفت به این کشور به حساب می آید. چین از جملة کشورهایی بود که در جنگ ایران و عراق بر خلاف آمریکا که به دلیل جنگ شش روزه نتوانست به عراق کمک شایانی کند، کمک‌های بسیاری از جمله ساختن پل ۶۶۶ متری بر روی رودخانة دجله ، فروختن و پشتیبانی موشک‌های بالستیک و پرتاب آن‌ها بود.

ذخایر نفت عراق بیش از 112 میلیارد بشکه تخمین زده شده که از این نظر عراق را در مقام بزرگ ترین دارندگان ذخایر نفت جهان قرار داده است. چین در صدر تجارت با عراق قرار دارد که بخشی از آن ناشی از تحریم نفتی ایران و جایگزینی نفت عراق به‌جای ایران از سوی چین است.حالا پکن در نظر دارد با توجه به موقعیت جغرافیایی عراق و بر خورداری از عوامل مختلف ژئوپلتیک وبسترهای لازم برای ایفای نقش مؤثر در منطقه خاورمیانه و جهان ، از بازار بزرگ عراق نهایت استفاده را برده و با سرمایه‌گذاری‌های عظیم و بلندمدت خود در حوزه نفت و گاز و نیز زیرساخت توسعه اقتصادی عراق رادر دست گیرد. در حال حاضرحجم تبادلات تجاری با عراق بالغ بر 30 میلیارد دلار است و چین بیش از 20 میلیارد دلار در عراق سرمایه گذاری کرده که بخش اعظم آن در حوزه نفت است.از طرفی میزان کل بدهی‌های عراق به چین با احتساب سود آن بالغ بر یک میلیارد دلار عنوان شده است. چشم اندازحجم مبادلات تجاری میان چین و عراق در 10 سال آینده به بیش از 500 میلیارد دلار افزایش خواهد داشت. و فعالیت‌ها برای رسیدن به این حجم در سفر اخیر عراق به چین رقم خورد.

البته مبادلات فقط در بحث اقتصاد نبوده بلکه ۳۰ توافق نامه و یادداشت تفاهم در زمینه بازسازی، تجارت، انرژی، خدمات و صنایع، کشاورزی، راه سازی و ساخت پل،  بیمارستان و مدرسه و… میان بغداد و پکن بسته شده همچنین توافق با شرکت سانچو در چین و سرمایه‌گذاری 10میلیارد دلاری این شرکت در حوزه عمرانی، زیرساختی و پروژه‌های مربوط به مسکن وتوافق با یک شرکت چینی دیگر برای ساخت 4 نیروگاه بزرگ تولید برق به‌منظور پایان دادن به بحران برق و امضای تفاهم نامه ساخت نیروگاه صلاح‌الدین و بهره‌برداری از آن در سال 2020 با توان 1260 مگاوات قراردادهایی است که چین را در تمام زمینه ذینفع کرده است.

قرارداد سنگین و مهم عراق با چین ، ممکن است با مانع تراشی آمریکا روبرو شود. زیرا عراق به دلیل تضمین امنیت جریان صدور نفت، تأثیر گذاری بر روند صلح اعراب و اسرائیل، مهار جمهوری اسلامی ایران و نقش آفرینی در شمال عراق و منطقه کردستان ، برای آمریکا بسیار مهم است. گرچه دولت عراق می گوید ما مثل ترامپ  که می گوید: برای ما مهم راضی کردن مردم‌مان است ما هم همین سیاست را دنبال می کنیم و نگران جنگ تجاری در چارچوب رقابت آمریکا و چین نیستیم. ما در عراق مایلیم که روابطمان با همگان یکسان و متوازن و دور از رویکرد سیاسی  باشد.

درواقع بستن قرارداد انرژی ۳۰ ساله ۵۳ میلیارد دلاری با شرکت های بزرگ انرژی اکسون موبیل و پتروچاینا برای افزایش تولید در میادین نفتی جنوبی تا 500 هزار بشکه در روز که 400 میلیارد دلار درآمد برای دولت عراق طی 30 سال خواهد داشت ، نشان می دهد که دولت عراق یک روش موازی در اقتصاد را در پیش گرفته است، به موازات چین کشورهای آمریکایی ، اروپایی  و همسایگان قرار دارند. عقد قرارداد 14 میلیارد دلاری با زیمنس آلمان در همین راستا صورت گرفته است. منفعت دولت عراق  از قراردادها در صورت اجرایی شدن، اضافه شدن سالانه حدود 4 درصد تولید ناخالص داخلی به درآمد عراق و بهبود ذخایر ارز خارجی این کشور است.این پروژه طی مراحل ساخت، رشد غیر نفتی و اشتغال در کشور را تقویت می کند. اکسون موبیل و پتروچاینا همچنین تانکرهای ذخیره، لوله، خط لوله و پایانه های دریایی می سازند که ظرفیت صادرات نفتی عراق را افزایش می‌دهد. در حال حاضر ظرفیت صادرات عراق 3.8 میلیون بشکه در روز است که توانایی کشور را برای تولید بیشتر محدود کرده است. دولت عراق با بستن قراردادهایی با حداقل 10  شرکت نفت بزرگ بین المللی در صورت انجام تعهدات ، می تواند به افزایش حداقل 2 میلیون بشکه نفت در روز برسد. و به نظر می‌رسد تا 2030 جای کانادا را به عنوان چهارمین تولیدکننده بزرگ جهان بگیرد.  به این ترتیب عراق از نظر تولید  پس از آمریکا، عربستان و روسیه قرار می‌گیرد.

 این شرکت ها همچنین قصد دارند 100 میلیون فوت مکعب گاز طبیعی در روز تولید کنند که 10 درصد نسبت به سطح فعلی تولید افزایش دارد و قدمی رو به جلو برای رسیدن به هدف تولید 3 میلیارد  فوت مکعب در روز تا 2022 است. عراق در خصوص ذخایر گاز طبیعی کمبود ندارد، در چشم انداز عراق تولید گاز استحصال شده در عراق در دهۀ آینده به حدود50 میلیارد متر مکعب افزایش خواهد یافت و با توجه به غنی بودن گاز موجود در عراق به اتان، پیشرفت های این صنعت می تواند از رشد قابل توجهی در تولید محصولات پتروشیمی نیز پشتیبانی کند.عراق  یکی از خریداران مهم گازی ایران است. عراق برای تولید برق، گاز وارد می کند. لذا عراق به زودی هم تامین کننده داخلی و هم صادر کننده گاز به بازارهای جهانی خواهدبود، و طی 4 سال آینده وابستگی  او به انرژی وارداتی از ایران متوقف  خواهد شد.

در حال حاضر عراق یکی از مهم ترین شرکای اقتصادی و تجاری ایران در منطقه و جهان به شمار می رود که ارزش صادرات غیر نفتی او به عراق،حدود ۹ میلیارد دلار کالا به کشور و صادرات در بخش کالا و انرژی بیش از ۱۲ میلیارد دلار است همچنین در بخش گردشگری ،سه و نیم میلیون عراقی در سال‌های اخیر بوده است. قراردادهای اخیر عراق با چین معادلات صادرات ایران را برهم خواهد زد.

نکته مهمی در رابطه با رشد اقتصادی عراق این است که توسعۀ نفت عراق تنها به شرایط بازار بین المللی بستگی ندارد ، بلکه به عوامل  تأمین آب کافی برای تزریق به چا ه های نفت، جذب سرمایه های خارجی، و فراهم آوردن فضای سیاسی و امنیتی مناسب است.بنابراین برای رسیدن به سطح تولید مورد انتظار به3 مگابایت حجم آب اضافی در روز برای تزریق به مخازن نفتی لازم است. ولی عراق برای 70 درصد آب مصرفی خود نیازمند واردات است و سطح رودخانه‌های آن تا 40 درصد در 20 سال اخیر پایین آمده است.لذا عراق برای جبران کمبود آب  ممکن است به سمت بهره برداری بیش از حداز 36 رودخانه‌ی مرزی در غرب ایران برود. ایران بایستی هم اکنون به تفاهم در‏خصوص چگونگی بهره‌برداری مشترک از این رودخانه‌ها، با عراق برسد تا در آینده مشکلاتی در روابط میان دو کشور ایجاد نشود.

از طرفی دیگرعراق در بین کشورهاي همسایه دارای بیشترین تعداد میادین مشترك نفت وگاز با ایران است،و  طولانی ترین مرز خشکی با ایران دارد.ایران به عنوان یک کشور دارنده منابع نفتی باید براي بهره برداري از میادین مشترك با عراق نگاه بلندمدت داشته باشد. در غیر این صورت باعث افت سطح تولید میدان در بلندمدت ، و افزایش هزینه هاي استخراج می شود.   

     واژگان کلیدی: چشم‌انداز، توسعه، اقتصادی ، سیاسی، روابط، عراق ،چین