چشم انداز کنونی سیاست خارجی تاجیکستان

مریم وریج کاظمی

پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC

اگرچه جمهوری تاجیکستان نزدیک به چهل سال قبل از اینکه در پایان سال 1991 به یک کشور مستقل تبدیل شود وزارت امور خارجه داشت اما تا زمانی که این کشور بخشی از اتحاد جماهیر شوروی بود قدرتی برای انجام دیپلماسی خود نداشت. هدف اصلی سیاست خارجی تاجیکستان تازه استقلال یافته، به حداکثر رساندن فرصت ها از طریق توسعه روابط با دولت ها بود. در این راستا توجه ویژه دیپلماتیک تاجیکستان به دو گروه از کشورها معطوف شد: جمهوری‌های دیگر شوروی سابق(کشورهای مستقل مشترک المنافع) و همسایگان نزدیک تاجیکستان، از جمله ایران و افغانستان، که از نظر فرهنگی به یکدیگر نزدیک هستند. در سیاست خارجی تاجیکستان، تقویت و گسترش روابط پایدار و بلندمدت دوجانبه با کشورهای مشترک المنافع از اهمیت ویژه و مهمی برخوردار است. در این راستا، این کشور پیوسته در تلاش است تا مساعدترین زمینه را برای گسترش روابط همه جانبه و سودآور در سراسر این منطقه ایجاد کند (1).

 به طور کلی، تاجیکستان از دو دهه پیش در تلاش برای تنوع بخشیدن به روابط بین المللی خود بوده است. پس از جنگ داخلی و بی ثباتی در دهه 1990، در سال 2002 دولت تاجیکستان سیاست خارجی «درهای باز» را اعلام کرد. با این حال، پیش از این تمرکز دولت بر تقویت روابط با کشورهای روسیه، ایالات متحده، کشورهای اتحادیه اروپا و سپس چین بود که اکنون می‌توانیم آنها را شرکای سنتی بدانیم. ضمن اینکه چند سال پیش، تاجیکستان شروع به امضای قراردادهای سرمایه گذاری با ژاپن، کره جنوبی و ترکیه کرد.

در حال حاضر تاجیکستان در بیش از 57 سازمان منطقه ای و بین المللی عضویت دارد و همراه با سایر کشورها در حل مشکلات سیاسی، امنیتی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جهان نقش ایفا می کند. به لطف سیاست درهای باز، تاجیکستان با تعدادی از سازمان های اقتصادی بین المللی و موسسات مالی به ویژه با سازمان همکاری اقتصادی (ECO)، سازمان همکاری اقتصادی و توسعه (OUCD)، اتحادیه اقتصادی اوراسیا، صندوق بین المللی پول، بانک جهانی، بانک اروپایی بازسازی و توسعه، بانک توسعه آسیایی، بانک توسعه اسلامی، بانک توسعه اوراسیا، بانک سرمایه گذاری زیرساخت آسیایی تازه تاسیس و سایر انجمن ها و سازمان های بین المللی و بانک های جهان همکاری های متقابل سودمند برقرار کرده است(2).

بدین ترتیب مقامات ارشد تاجیکستان اعلام کردند که این کشور یک سیاست خارجی متعادل و تایید شده را با هدف تضمین منافع ملی و حفاظت از ارزش های سنتی در مواجهه با بحران جهانی دنبال خواهد کرد. تاجیکستان بر اساس سیاست خارجی درهای باز خود قصد دارد روابط خود را با همه کشورهای جهان گسترش و توسعه دهد(3). البته مسیر سیاست خارجی تاجیکستان به فوریت تغییر نمی کند طوری که در جریان بحران اوکراین تنها چند بازیگر جدید وارد صحنه سیاست خارجی آن شدند در حالی که بازیگران استراتژیک سنتی به همان شکل باقی مانند.

• روابط تاجیکستان و روسیه

به طور کلی، نخبگان سیاسی تاجیکستان علاقه خاصی به روسیه دارند و آن را یکی از قوی ترین دولت ها در عرصه بین المللی می دانند. با این حال، تاجیکستان برخلاف قزاقستان و تا حدودی ازبکستان سعی نکرد از روسیه فاصله بگیرد و به طور صریح یا ضمنی هیچ موضعی در مورد جنگ روسیه در اوکراین ابراز نکرد. همچنین در مورد همه پرسی الحاق در سرزمین های تحت اشغال روسیه سکوت اختیار کرد. می‌توان گفت که تاجیکستان این درگیری را نادیده گرفت حتی اگر جنگ و به‌ویژه تحریم‌های غرب علیه روسیه تأثیر منفی مستقیمی بر اقتصاد تاجیکستان داشته باشد. تاجیکستان منفعلانه به روسیه وفادار می ماند زیرا گزینه های دیگری ندارد. حتی اگر تاجیکستان بتواند مشارکت های بین المللی خود را متنوع کند و سایر اشکال سرمایه گذاری مستقیم خارجی را جذب کند، همانطور که دولت تاجیکستان در حال حاضر تلاش می کند انجام دهد، در هر صورت روسیه شریک استراتژیک قابل دوام باقی خواهد ماند. از آن سو در نتیجه تحریم ها، روسیه به دنبال شرکای اقتصادی جدید است به همین دلیل علاقه مند به سرمایه گذاری در تاجیکستان، به عنوان مثال در بخش پنبه می باشد. علاوه بر این، برای روسیه سرمایه گذاری در تاجیکستان راهی برای حفظ برتری خود در این کشور به شمار می آید (4).

• روابط تاجیکستان و ایالات متحده امریکا

در طول سه دهه، روابط دوجانبه ایالات متحده و تاجیکستان به یک مشارکت قوی در زمینه امنیت، اقتصادی، انرژی و همکاری نهادهای مردمی تبدیل شده است که سهم قابل توجهی در ارتباط منطقه ای و مسائل انرژی داشته است. همچنین تاجیکستان یکی از اعضای پلت فرم دیپلماتیک( C5+1 )است که پنج جمهوری آسیای مرکزی و ایالات متحده را گرد هم می آورد تا همکاری و هماهنگی منطقه ای را برای هدف مشترک آسیای مرکزی مستقل، مرفه و امن افزایش دهد(5).

• روابط تاجیکستان و چین

در فوریه 2022، رئیس جمهور «شی جین پینگ» و رئیس جمهور «امامعلی رحمان» نشست مهمی برگزار کردند که در آن نقشه استراتژیک جدیدی برای روابط چین و تاجیکستان ترسیم شد. چین آماده پیگیری تفاهم نامه مشترک بین سران دو کشور است و در این راستا تاجیکستان نیز مشتاق است از تجربه موفق چین برای دستیابی به توسعه پایدار و سرعت بخشیدن به صنعتی شدن استفاده نماید. همچنین دو طرف نیاز به افزایش ارتباطات، تقویت همکاری‌های اقتصادی، تجاری و سرمایه‌گذاری، و گسترش مبادلات و همکاری در زمینه ظرفیت تولید، مواد معدنی، زیرساخت‌ها، تجارت الکترونیک، هوش مصنوعی، کشاورزی دارند. تاجیکستان آماده است ارتباطات و هماهنگی با چین را در چارچوب های چندجانبه مانند سازمان ملل متحد و سازمان همکاری شانگهای افزایش دهد و همکاری‌های چین + آسیای مرکزی(C+C5) همچنین همکاری های امنیتی را برای حفظ صلح و ثبات مشترک منطقه ای تعمیق بخشد (6).

• روابط تاجیکستان و اتحادیه اروپا

از آنجائیکه تاجیکستان منابع نفت و گاز و دیگر مواد خام معدنی  ندارد که سیاست های اتحادیه اروپا را تحت تاثیر قرار دهد، از این رو سیاست گذاری اتحادیه اروپا در این کشور نسبتا کُند و بوروکراتیک است. به عنوان مثال، آماده سازی برای استراتژی فعلی اتحادیه اروپا-آسیای مرکزی دو سال طول کشید. این طرح در سال 2021 تصویب شد و تا شش سال آینده اجرا خواهد شد. علاوه بر این، اتحادیه اروپا دارای چندین نهاد و 27 کشور عضو است که هر کدام رویکرد متفاوتی نسبت به تاجیکستان و آسیای مرکزی دارند. ضمن اینکه از دیدگاه اتحادیه اروپا، تاجیکستان قرار بود قبل از تسلط طالبان در تابستان 2021، غرب را از سرریز ناامنی بالقوه ایمن کند که عمدتاً به عنوان تروریسم و جنایت سازمان یافته شناخته می شود.اکنون نیز انتظار می رود تاجیکستان به ایمن سازی غرب از اثرات سرریز تسلط طالبان، مانند مهاجرت دسته جمعی به غرب، کمک کند(7).

به هر حال توپوگرافی خشن، انزوای اقتصادی و زیرساخت‌های ضعیف،  تاجیکستان را به یکی از دورافتاده‌ترین و دشوارترین اقتصادهای جهان تبدیل کرده است. اختلالات ناشی از جنگ داخلی از جمله آسیب به سیستم بزرگراه و عدم نگهداری موثر آن، تقسیم کشور به مناطق خودکامه تحت کنترل غیرمستقیم جنگ سالاران سابق، و فساد در نتیجه قاچاق مواد مخدر منجر به بدتر شدن فضای تجارت منطقه و خروج نیروی های کار شده است(8). از آنجائیکه بیشترین مهاجران کار تاجیک در روسیه فعال هستند در نتیجه تحریم های روسیه از جانب غرب با کاهش شدید حواله‌ها و افزایش تورم، بیش از 40 درصد از جمعیت در تابستان 2020 برای خرید غذا و کالاهای ضروری با مشکل مواجه شدند(9) بنابراین دولت تاجیکستان تنوع مهاجرت نیروی کار خارجی را در اولویت قرار داد.

از این رو اخیرا در سیاست خارجی تاجیکستان تغییراتی به وضوح آشکار شده که بازتاب رویکرد تاجیکستان به کشورهای نفت خیز خلیج فارس را نشان می دهد. دولت تاجیکستان که عمدتاً سکولار باقی مانده است در پذیرش کمک های بشردوستانه یا توسعه از این کشورها بدبین بود زیرا از تأثیرات بالقوه مذهبی آنها بر جمعیت محلی می ترسید. در گذشته، تنها سرمایه گذاری بزرگ کشورهای حاشیه خلیج فارس ساخت یک مسجد در دوشنبه بود که توسط قطر تامین مالی شد. اما هم اکنون تاجیکستان شروع به امضای قراردادهای مختلفی با قطر، کویت و پادشاهی سعودی کرده است که نشان دهنده علاقه زیاد این کشور به باز کردن کانال های قانونی و منسجم برای کار مهاجران در خلیج فارس دارد. به نظر می رسد که جنگ در اوکراین و بدتر شدن وضعیت اقتصادی در روسیه که تأثیر منفی بر مهاجران کارگر تاجیک مستقر در خاک روسیه می گذارد به روند جدید سیاست خارجی(تمرکز بر کشورهای خلیج فارس) سرعت بخشید(10).

جمع بندی

جبر جغرافیایی تاثیرات عمیقی را بر سیاست خارجی تاجیکستان تحمیل می کند طوری که این کشور بر خلاف روندهای ایدئولوژیک اش به افزایش مشارکت اقتصادی و جذب فرصت های سرمایه گذاری خارجی متمایل گردیده است. پیشرفت در اصلاحات سیاسی و اقتصادی و سازوکارهایی مرتبط با آن مشروعیت داخلی و خارجی بیشتری را برای تدوام سیاست درهای باز این کشور ایجاد خواهد کرد. از این رو سیاست خارجی جمهوری تاجیکستان بر تقویت همکاری های تجاری میان مدت- بلندمدت و یکپارچگی اقتصادی منطقه ای تاکید دارد تا ماهیت منزوی و محدودیت های توسعه ای کشور همچنین شوک های خارجی و مناقشات پیرامونی را برطرف نماید.

کلید واژگان: تاجیکستان, روسیه, چین, اروپا,آسیای مرکزی, اقتصاد, مریم وریج کاظمی

1http://countrystudies.us/tajikistan/42.htm

2https://www.tajmedun.tj/en/news/university/international-achievements-of-the-republic-of-tajikistan/

3https://www.aa.com.tr/en/asia-pacific/tajikistan-will-pursue-balanced-verified-foreign-policy-says-president/2771436

4https://www.usip.org/publications/2022/05/russias-ukraine-war-weighs-heavily-tajikistan

5https://www.usip.org/events/thirty-years-us-tajikistan-partnership-whats-next

6https://www.fmprc.gov.cn/eng/zxxx_662805/202208/t20220803_10733213.html

7https://cabar.asia/en/tajikistan-s-foreign-policy-balancing-between-east-and-west-is-becoming-increasingly-difficult

8https://www.researchgate.net/publication/228258429_Foreign_Policy_Dimensions_of_Tajikistan%27s_Transportation_Policy

9https://bti-project.org/en/reports/country-report/TJK

10https://www.icmpd.org/news/icmpd-director-general-met-deputy-minister-of-foreign-affairs-of-the-republic-of-tajikistan