دکتر رضا دهقانی
استاد دانشگاه
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
تغییرات در روابط بین روسیه و ترکیه در اثر سقوط
قبل از این که من به پیامدهای سقوط هواپیمای روسیه توسط ترکیه بپردازیم، به علت های آن اشاره می کنم که چرا اساسا این هواپیما سقوط کرد. آیا عامدانه بود یا غیر عامدانه؟ زیرا اگر ما علت های این حادثه را بدانیم، پیامدهای آن نیز مشخص تر و روشن تر خواهد بود. در واقع ورود نیروی نظامی روسیه به فضای سوریه، معادلات را تا حدود زیادی دگرگون کرد. یکی از تاثیرات عینی این تغییر را در صحنه میدانی شاهد هستیم. ورود هواپیماهای روسیه (که به طور هدفمند، نیروهای داعش و نیروهای معارض بشار اسد را مورد حمله قرار می دادند) طبیعتا با اهداف آمریکا و ترکیه همخوانی نداشت. به علاوه در این اواخر اتفاقاتی افتاد و باعث شد که خیلی ها سقوط هواپیما را امری عامدانه از سوی ترکیه بدانند، در واقع روسیه جهت قطع کردن شریان حیاتی و مالی داعش، شروع به بمباران و نابود کردن کاروان هایی کرد که حامل سوخت بودند. این در حالی است که داعش دو منبع درآمد عمده دارد. یکی فروش نفت و دیگری فروش عتیقه جات در دو کشور باستانی عراق و سوریه است. طبیعتا عتیقه جات رو به پایان رفت. اما مجرایی که درآمد آن ها را تامین می کرد و روز به روز این درآمد فزونی گرفته بود نفت بود و آن را از طریق تانکر هایی به صورت زمینی به ترکیه می فرستادند. داعش، نفت را به نصف قیمت می فروخت. در این میان ترکیه که نیاز مبرمی به انرژی دارد، خرید نفت به نصف قیمت بهره خوب اقتصادی محسوب می شود. به همین خاطر خریدار نفت داعش، ترکیه بود. اما روسیه کاروان هایی نفت را مورد هدف قرار داده بود و از بین برد. لذا گمانه زنی بر این است که سقوط جنگنده روسی در پی نابود کردن نفت ارزانی بود که از طرف داعش راهی ترکیه می شد. بعضی دیگر این موضوع را ناشی از بحثی می دانستند که ترکیه در خصوص ایجاد منطقه ای حائل داشت که آمریکا هم با آن مخالفت می کرد. آن ها قصد داشتند که با این حرکت پای ناتو را به قضیه بکشانند و امریکا را متقاعد کنند که منطقه حائل ایجاد شود. این دو گمانه زنی در ارتباط با این موضوع وجود دارد. گذشته از این من فکر می کنم اگر این عمل را عامدانه تصور کنیم، بر اساس همان مدل داخلی که آقای اردوغان و حزب وی انجام داده اند، اتفاق خواهد افتاد. یعنی یک تشنج مدیریت شده که در زمان انتخابات جواب داد را می خواهند در سیاست خارجی هم عملی کنند و نوعی تشنج منطقه ای کنترل شده، (تا حدودی که فکر می کنند برگ برنده ای برای آن ها هم در پای میز مذاکره و هم در عرضه میدانی خواهد شد.) را انجام دهند.
واژگان کلیدی: پیامدهای سرنگونی هواپیمای روسیه توسط ترکیه، سرنگونی هواپیمای روسیه توسط ترکیه، روابط روسیه و ترکیه
پیامدهای سقوط هواپیمای روسیه توسط ترکیه
این که سقوط هواپیمای روسیه توسط ترکیه چه پیامدهای احتمالی در روابط ترکیه و روسیه خواهد داشت را می توان در دو سطح مورد بررسی قرار داد. نخست در سطح پیامدهای آنی آن است. اولین پیامد آنی این امر این بود که سفرای دو کشور به وزارت امور خارجه برای پاسخگویی هم در آنکارا و هم در مسکو فراخوانده شدند. دومین مسئله این بود که سطح روابط در حوزه نظامی تقلیل داده شد و حتی روسیه اعلام به تهدید کرد که تمام قراردادهایی که تاکنون در حوزه نظامی منعقد شده است، ملغی اعلام می شود. ترکیه هم بیکار ننشست، فراخوانی از اعضای ناتو انجام داد، (چون طبق پیمان آتلانتیک شمالی، هر یک از کشورها در مواقع اضطراری می توانند درخواست برگزاری نشست را بدهند و ترکیه این کار را انجام داد). اما این که در میان مدت و بلند مدت چه پیامدهایی به وجود خواهد آورد، قابل تامل است. در این بین در میان مدت، هدف ترکیه و متحدینش این بود که قبل از این که نشست آتی در مورد سوریه صورت بگیرد، تا حدودی معادلات بر هم بخورد. چون تهاجمات هدفمند روسیه موجب شده بود که داعش بسیاری از مواضع خود را از دست بدهد. یعنی از کنترل اولیه 70 و حتی 65 درصدی بر سوریه تا حدودی کاسته شده و بخشی را اسد و ارتش سوریه به دست آورده اند. این موضوعی را ترکیه به آن اذعان کرده بود. در این میان اگر چنان چه بعد از این واقعه ناتو حضور فعالانه ای داشته باشد و به ویژه آمریکا متقاعد شود که نوار مرزی شمال را (که کردها در آن جا به دلیل تهاجمات روسیه تقویت شده اند) را متقاعد کند برگ برنده برای ترکیه خواهد بود. اما در غیر این صورت مواضع روسیه با توجه به استقرار پایگاه موشکی در لاذقیه تقویت می شود. من احساس می کنم حوادثی که اتفاق افتاده است اگر چه ممکن است جنگ بین ترکیه و روسیه را بعید می کند ، ولی صفوف مقابله مشخص تر می شوند و این رویارویی نزدیک تر احساس می شود. در این راستا بدیهی ترین تاثیر این است که ممکن است آینده صلح سوریه را تحت تاثیر قرار دهد. در بعد دیگری موضع گیری هایی بستگی به تصمیمات آتی دارد. اگر خویشتنداری انجام نشود، من فکر می کنم مواضع روشن تر می شود. یعنی از یک طرف حمایت های ترکیه از گروه های تندرو جبهه النصره و داعش علنی تر خواهد شد و از طرف دیگر موضع گیری های ترکیه نسبت به این گروه ها تندتر شده و چشم انداز صلح را بعیدتر می کند. اما چنانچه دو طرف بتوانند کمیسیون مشترکی تشکیل و به این مسئله بپردازند (که هواپیمایی که ساقط شد در آسمان ترکیه بود یا نه و این قضیه را حل کنند) من فکر می کنم زمینه مناسبی برای بازگشت به صندلی های صلح خواهد بود و قضایا را در آن جا پیگیری کنند.
تاثیر در روابط اقتصادی
در حوزه روابط اقتصادی با توجه به واکنش های چند روز اخیر مقامات روسی و بحث سرمایه گذاری های اقتصادی ممکن است بر روابط پر دامنه روسیه و ترکیه تاثیرگذار باشد. در این میان مقامات روسی اعلام کرده اند که شهروندان روس به ترکیه سفر نکند. در این بین اگر به آمارها نگاه کنید تقریبا در یک سال اخیر (به ویژه در دو ماهه اخیر که شدت حملات روسیه بیشتر شده است) از میزان توریست های روسیه در ترکیه کاسته شده است. در واقع مسلما هشدارهایی که وزارت خارجه روسیه خواهد داد، در بحث اقتصاد توریسم ترکیه (که بخش اعظم درآمد ترکیه، چیزی حدود 35 درصد را تشکیل می دهد) تاثیر گذاشته و این بخش رونق خود را از دست خواهد داد. مسلما این موضوع تبعات داخلی دارد. چون صنعت توریسم یک صنعت فراگیر است و بخش بزرگی از مردم ترکیه از این موضوع بهره مند می شوند. از این رو با یک چالش درونی هم مواجه خواهند شد. زیرا طبیعتا احساس ناامنی دارند.
آینده روابط روسیه و ترکیه
روابط روسیه و ترکیه را روابط ریشه داری است و روابط آن ها به گونه ای نیست که با انجام این عمل، کلا ملغی شود. اگر آن ها بتوانند خویشتن داری لازم را انجام دهند (که ما در گفتارهای هر دو می بینیم و در پس گفتارها و تهدیدهایی که آقای پوتین انجام داده است و هم در حمایت هایی که آمریکا از ترکیه انجام داده است نشان دهنده این است که نمی خواهند دامنه این بحران گسترده تر شود.) زیرا در حال حاضر بحث اصلی بر سر سوریه است و مسلما اگر دامنه بحران گسترده تر شود تا مرزهای داخلی کشورها می رود. من احساس نمی کنم که هر دو طرف بخواهند بر عمق این بحران بیفزایند. بلکه هر دو طرف به دنبال اینند که بتوانند در میان مدت کنترل اوضاع را به دست بگیرند و در قالب کمیسیونی مشترک این مسائل را رفع و رجوع کنند.
