محمدعلی هژبری
کارشناس مسائل ترکیه
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
موضوع پناهندگان سوری حاضر در ترکیه در صدر مهمترین موضوعات اجتماعی ترکیه است و هر چه میگذرد پژوهش های آماری و تحلیلی مختلف در حوزه پناهندگان رواج بیشتری میابد. جنگ و مصائب ناشی از آن باعث افزایش شدید آوارگی مردم در جهان طی سالهای اخیر شده است. براساس گزارش کمیساریای پناهندگی سازمان ملل متحد تعداد ۶۵٫۳ میلیون نفر تا پایان سال ۲۰۱۵ آواره گردیده‌اند.از این تعداد سوریه با ۶٫۶ میلیون و عراق با ۴٫۴ میلیون جزو بالاترین آمار پناهندگان قرار می‌گیرند.اگر به همین آمار،آوارگان داخلی این کشورها را هم اضافه کنیم، رقم بسیار ناامید کننده ای خواهد بود. همچنانکه یمن به دلیل جنگهای داخلی و خارجی بالاترین تعداد آوارگان داخلی را به خود اختصاص داده است.یعنی ۲٫۵ میلیون نفر که معادل ۹ درصد کل جمعیت این کشور است.
در سراسر جهان،ترکیه با میزبانی بیش از سه میلیون نفر پناهنده،بیشترین سهم میزبانی را داراست. بالتبع بحران سوریه بیشترین عامل ایجاد این آوارگی‌ها بوده است. طبق آخرین پژوهش انجام شده، پناهندگان سوری تنها از درآمد روزانه ۱.۳۳ دلار (۴.۶ لیر) برخوردارند. بر اساس پژوهش بنیاد توسعه انسانی ترکیه (İNGEV) در حالی که ۷۰ درصد از این پناهندگان از تکلم به زبان ترکی عاجزند اما ۷۴ درصدشان خواستار حق شهروندی ترکیه هستند این وضعیت در میان گروه سنی ۱۵ تا ۱۷ سال ۸۰ درصد برآورد شده است.نکته قابل توجه آنکه از میان ۱۳۰۰ سوری شرکت کننده در این نظرسنجی ۴۲ درصد گفته اند: “اگر امکان داشتم به یک کشور اروپایی مهاجرت میکردم”.پژوهش حاضر نشان میدهد که تا کنون تنها ۶ درصد از سوری های حاضر در ترکیه از کمک های دولتی و یا موسسات خیریه کمک (اعم از نقدی و غیر نقدی) دریافت کرده اند. ۶۵۰ هزار سوری در ترکیه در بازار کار حضور دارند که بسیاری از آنها غیرقانونی است، وضعیت بی نظمی در حوزه کار و در آمد سوری ها در ترکیه ۹۸ درصد برآورد میشود!
وضعیت آوارگان و مهاجرین سوری
همانطور که گفته شد، بیش از سه میلیون پناهجوی سوری در ترکیه وجود دارد. تنها ده درصد پناهجویان در اردوگاه ها ساکن هستند و بقیه در حومه شهرها و شهرهای بزرگ روزگار سختی را میگذرانند. علی رغم اینکه آنکارا بخاطر نگهداری و اسکان سه میلیون آواره، مورد تحسین سازمان ملل و ارگآنهای بین المللی قرار گرفته است، اما نکات ریز و درشتی وجود دارد که بیش از هرچیز، وضعیت وخیم پناهجویان و نگاه ابزاری به آنها را نشان میدهد.
روزنامه جمهوریت چاپ ترکیه بارها از خرید و فروش زنان، دختران و کودکان سوری گزارش داده است.جذب دختران آواره در کلوپ های شبانه و حتی شبکه های قاچاق محرز است. شرایط نامساعد معیشتی و بهداشتی، آوارگان سوری را به با مشکلات عدیده ای از جمله تکدی گری،فروش اعضای بدن مثل کلیه،ازدواجهای اجباری و قاچاق به کشورهای عربی خلیج فارس و گرفتار شدن در شبکه های قاچاق اعضای بدن انسان، سوء استفاده های جنسی روبه رو کرده است. رسانه های ترکیه اخیرا از افزایش قاچاق کلیه در ترکیه خبر میدهند.فروش کلیه پناهجویان سوری که با پانزده هزار دلار آغاز شده بود،اکنون به کمتر از هفت هزار دلار رسیده است. از طرف دیگر کارکردها و آسیب های مختلفی از سوی این پناهندگان متوجه دولت است؛
نگاه غیرعادلانه دولت (پذیرش برخی مهاجرین خاصه مرفهین و متخصصان و استرداد برخی ها خاصه زنان و کودکان و بی خانمان ها)مورد انتقاد جناح مخالف قرار گرفته است.هفته گذشه صدها نفر از سوری هایی که دارای یک تخصص بودند(خصوصا پزشکان، مهندسان و معلمان) شهروند رسمی ترکیه شدند. جناح مخالف معتقد است دولت پیگیر قوانینی است که بتواند با دادن یک کارت شهروندی غیر رسمی از آرا این سوری ها در انتخابات پیش رو استفاده کند.
آوارگان سوری؛کلید ورود به اتحادیه اروپا
براساس آمار سازمان بین المللی مهاجرت در هشت ماه اول سال ۲۰۱۶ بیش از ۲۵۷ هزار آواره از طریق دریا به اروپا مهاجرت کرده و دست کم سه هزار تن هم جان خود را از دست داده‌اند. و در همین مدت براساس آمار آژانس پناهندگان سازمان ملل،بیش از ۱۶۰ هزار نفر توانسته‌اند باگذر از دریای مدیترانه وارد جزایر یونان و سپس شهرهای این کشور شوند که بیش از نیمی از آنها، اهل سوریه هستند. اتحادیه اروپا برای جلوگیری از ورود مهاجران غیرقانونی به اروپا که از راه ترکیه وارد این کشورها می شوند،دست به دامن آنکارا شد.بالتبع آنکارا هم به ابزاری قوی تر برای متقاعد کردن اتحادیه اروپا،برای شروع دوباره ی مذاکرات الحاق،نیاز داشت.بعد از مذاکرات طولانی اتحادیه اروپا با ترکیه،طرفین در مارس ۲۰۱۶ به توافق مهمی دست یافتند.
اتحادیه اروپا در قبال ارائه برخی امتیازات به ترکیه از قبیل فعال کردن فرایند پذیرش ترکیه با اتحادیه اروپا،لغو مقررات روادید برای شهروندان ترکیه در سفر به اتحادیه اروپا(توافق شینگن)و کمک سه میلیارد یورویی به آنکارا برای هزینه کردن جهت اسکان پناهجویان،از دولت آنکارا خواست که به طور جدی از عبور پناهجویان از طریق این کشور به اروپا جلوگیری کند.البته آنکارا با توجه به افزایش هزینه های اسکان مهاجرین،سه میلیارد یورو دیگر هم درخواست کرد.
نخست‌وزیر وقت ترکیه،احمد داود اوغلو،روز امضای این توافق را «روز تاریخی» در روابط ترکیه با اتحادیه اروپا توصیف کرد.اما این تمام ماجرا نبود.روابط دو طرف با کودتای نافرجام ۱۵ ژوئیه ۲۰۱۶ ترکیه،و اتفاقات متاثر از ان،تیره و تار شد.ترکیه در یک ســال اخیر به بهانه پاکسازی ادارات دولتی از افراد وابسته به جماعت فتح الله گولن و کودتاچیان،به بازداشت و برکناری بیش از یکصد هزار نفر کرده است.بســته شــدن فضای سیاسی،بازداشتهای گسترده روزنامه نگاران،نظامیان و کارکنان قضایی همگی حاکی از ان است که ترکیه در مسیر تنزل سیاسی گام برداشته و پایه های دموکراسی متزلزل شده است.
پارلمان اروپا با استناد به همین مولفه ها و فضای سیاسی حاکم بر ترکیه و همچنین افزایش انحصارگرایی اردوغان بعد از اصلاحات قانون اساسی و همه پرسی که به بهانه کودتا صورت گرفت،ضمن انتقادات شدید،به تعلیق مذاکرات عضویت ترکیه رای داد. لایحه توقف مذاکرات پیوستن ترکیه به اتحادیه،در نشست مجمع عمومی این اتحادیه در شهر استرازبورگ فرانسه و با ۶۴ رای منفی،۴۷۷رای مثبت و ۹۷رای ممتنع از ۶۳۸ عضو پارلمان به تصویب رسید.
باید گفت در این بین، روابط بروکسل و برلین بیش از سایر کشورهای اروپایی با آنکارا تیره و تار شده است. علت اصلی ان، دستگیری ۱۰ نفر از تبعه آلمان به بهانه ارتباط با حلقه گولن و کمک به طرح کودتاست.آنکارا از برلین میخواهد که به اعضای گروه گولن مسامحه نشان نداده و آنها را جهت محاکمه به ترکیه بازگرداند.اردوغان ۴۵۰۰ پرونده در این ارتباط به دولت مرکل تحویل داده است.
تا حال حاضر آنکارا هم به درخواست آزادی آلمانی های زندانی شده، جواب رد داده است.امری که به افزایش تنشها منجر شده است. نکته دیگر اینکه کشورهای بلژیک و آلمان که بیشترین تبعه ترکیه را در خود جای داده اند،به رهبران ترکیه برای سخنرانی در جمع شهروندانشان اجازه حضور ندادند.
یک هفته پیش،مرکل صدر اعظم آلمان عنوان کرد:”من،عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا را هرگز شدنی نمی‌بینم و هرگز به عضویت اعتقاد نداشتم” «زیگمار گابریل» وزیر خارجه آلمان هم با بیان اینکه کشورش در مسایل مربوط به سفر به ترکیه و کمک‌های اقتصادی به این کشور سخت‌گیری میکند،مذاکرات برای پیوستن ترکیه به اتحادیه اروپا را کاری بیهوده توصیف کرد.
رجب طیب اردوغان،رئیس جمهور تركيه خطاب به ترکهای مقیم آلمان گفت:”هرگز به احزاب ترکیه ستیز رای ندهید،بلکه از دوستان ترکیه حمایت کنید.به کوچکی و بزرگی احزاب نیز توجه نکنید.باید این متکبران و ترکیه‌ستیزان چنین پاسخی را پای صندوق بگیرند.”
همانطور که گفته شد توافق اروپا با ترکیه بارها مورد انتقاد مقامات اروپایی قرار گرفته است.«سباستین کورتز» وزیر خارجه اتریش توافقنامه ماه مارس میان اتحادیه اروپا و ترکیه را سیاستی غلط میداند.به گفته او “هدف این توافقنامه کاستن از حرکت پناهجویان به سمت اروپاست ولی ترکیه در ازای آن امتیازهای سیاسی و مالی دریافت میکند.”
از نظر سیاستمداران اروپا مذاکرات درباره آزادی ویزا برای شهروندان ترک و توافق پناهندگان هیچ ربطی به هم ندارند.لذا معتقدند که اروپا باید برای حل بحران مهاجرین،به دنبال راه حل جایگزین باشد. نظرسنجی موسسه «امنید» آلمان نشان می دهد ۵۲ درصد آلمانی‌ها از لغو توافق مهاجرت بین اتحادیه اروپا و ترکیه حمایت می‌کنند.تنها ۳۵ درصد آلمانی‌ها خواستار ادامه اجرای این توافق هستند.
یونان به عنوان یکی از کشورهایی که مستقیما درگیر بحران پناهجویی است از اولین کشورهایی بوده است که نسبت به این موضع ترکیه واکنش نشان داده است. برای کنترل بیشتر ترکیه، اتحادیه اروپا، اجرای این روند را به اجرای توافق استرداد مهاجران(۱۶ دسامبر ۲۰۱۳)به کشورهای مبدا مشروط کرده است. تا از این طریق، تعداد مهاجران و آوارگانی که از طریق ترکیه به یونان و حتی کشورهای شرق اروپا می روند،کاهش یابد.در حال حاضر علی رغم تعلیق مذاکرات عضویت توسط اتحادیه اروپا، توافق استرداد در حال اجراست.
کنترل اکراد و احاطه بر شمال سوریه
هدف دیگر آنکارا استفاده از ابزار مهاجرین سوری برای کنترل شمال سوریه است.فشار آنکارا به اروپا و امریکا برای عملی کردن منطقه پرواز ممنوع در بخشی از خاک سوریه به منظور کنترل کردهای سوری و تصرف شمال سوریه به نتیجه نرسیده است. ترکیه با این عنوان که اگر شرایط مهیا شود،سوریها به کشورشان بازمیگردند،به فکر اسکان پناهجویان در شمال سوریه افتاد.به همین منظور و جهت برقراری امنیت مرزهای ترکیه، با عملیات ” سپر فرات”، به پاکسازی ۹۰۰ هزار کیلومتر مربع از شمال سوریه از عناصر تروریستی اقدام کرد.بعد از این عملیات، حدود ۴۰هزار نفر از پناهجویان را به شمال سوریه انتقال داد.در حال حاضر آنکارا خود را برای عملیات” شمشیر فرات”اماده میکند. همچنین آنکارا در تلاش است نظر مساعد ایران و روسیه را در قبال این عملیات که در عفرین قرار است برگزار شود بگیرید. اردوغان در مذاکرات آستانه ۶ هم در حال پیگیری موضوع عملیات محدود در اطراف ادلب بود و سعی داردچراغ سبز عملیات ادلب را از ایران و روسیه بگیرد. ولی اهداف اصلی ترکیه و چشم داشت تاریخی و سرزمینی ترکیه به ویژه هاتای و نیز موصل عراق و آرزوی تسلط بر اکراد سوری،همچنان شرایط را برای بحران آفرینی در منطقه فراهم ســاخته است.
واژگان کلیدی: پناهندگان سوری ، ترکیه؛فرصتها ، تهدیدات، آنکارا
