مریم خالقی نژاد
پژوهشگر و کارشناس مسائل ترکیه
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
کمبود انرژی های اولیه نفت و گاز در ترکیه یکی از معضلات اساسی این کشور به حساب میآید. این درحالیست که شرایط بلندمدت عرضه نفت به بازار جهانی روز به روز نگران کنندهتر می شود همانطور که رجب طیب اردوغان در بخشنامه ای رسمی منتشر کرد : تامین امنیت، تامین انرژی ترکیه، تامین تقاضای روز افزون نیاز داخلی به برق، کاهش وابستگی کشور به منابع خارجی و کاهش کسری در تراز پرداختهای ترکیه ناشی از هزینه سنگین واردات انرژی ضمن افزایش بهره وری در انرژی، حداکثر سازی استفاده از انرژی های تجدیدپذیر و استفاده از انرژی هسته ای در تولید انرژی را در اولویت قرار داده است و صددرصد بخشی از نیاز برقی کشور از نیروگاه های هسته ای در حال ساخت باید تامین گردد. ترکیه بین 70 درصد از تامین انرژی خود را به خارج وابسته است ( احداث اولین نیروگاه هسته ای در ترکیه، 1391). این کشور 98 درصد از گاز طبیعی و 93 درصد از نفت خود را وارد می کند. به همین دلیل بهبود در بهره وری و امنیت انرژی از مهمترین اولویت های این کشور هستند ( پوربرات، 1394). چالش های انرژی ترکیه رابطه مستقیمی با پیشرفت اقتصادی و رشد جمعیت و افزایش استانداردهای زندگی دارد. ترکیه در صدد است تا سال 2023 اقتصاد خود را در بین 10 کشور برتر اقتصاد دنیا قرار دهد.
در این بین مساله تامین انرژی برای ترکیه از اهمیت خاصی برخوردار است. ترکیه با توجه به موقعیتش در خاورمیانه که در زاویه جغرافیایی میان حوزه های انرژی و بازار مصرفی قرار گرفته است به صورت پلی میان این دو حوزه واقع شده و خواهان آن است تا با دستیابی به برخی توانایی های انرژی به کریدور انرژی در منطقه تبدیل گردد. برای درک بهتر استراتژی ترکیه توجه به سیاست خارجی حزب عدالت و توسعه بسیار مفید خواهد بود. (شکری، 1394).
نزدیک به نیم قرن است که ترکیه برای بدست آوردن فناوری هسته ای و ایجاد نیروگاه های هسته ای تلاش می کند، اما به رغم اینکه عضو پیمان ناتو است نتوانسته است نظر مساعد غرب را در این زمینه جلب کند. استفاده از انرژی هسته ای در سال 1962 وارد کار دولت ترکیه شد و در همین سال یک راکتور آزمایشی با قدرت یک مگاوات به نام TR-1 در استانبول در ناحیه ” کوچک چکمجه” راه اندازی شد و بعد از آن فعالیت های مختلفی در سالهای 1977- 1976- 1983- 1989 در خصوص راه اندازی نیروگاه های جدید صورت گرفت که همه به دلایل متعدد با ناکامی مواجه شدند که توضیح و بررسی علتهای ناکامی خود مبحثی جداگانه را میطلبد و از این بحث خارج است.
ترکیه از 1970 برنامه هایی را برای تولید انرژی هسته ای آغاز کرد. تحولات اخیر از نقش اصلی روسیه در تامین مالی و ساخت راکتورهایی با قدرت 4800 مگاوات ارائه کرده است. اولین نیروگاه در آک کویو در مرسین و عملیات ساخت آن در 2015 با همکاری یک شرکت روسی به نام اتم استوری اکسپورت که یک شرکت هستهای هست و شرکت ترک اوزدوغو آغاز گردید که انتظار می رود این اولین راکتور هسته ای که توسط روسیه ساخته می شود تا 2023 به بهره برداری برسد و 3 نیروگاه هسته ای دیگر که هرکدام دارای ظرفیت 4 راکتور هستند تاسیس کنند. نیروگاه مرسین قرار است در سال 2020 به بهره برداری برسد و 4 واحد تولید برق خواهد داشت که هریک از آنها 1200 مگاوات تعیین شده است (روس نفت برای ترکیه نیروگاه اتمی می سازد، 1395) طبق قرارداد ساخت نیروگاه هسته ای بین ترکیه و روسیه، طرف روس مسولیت تهیه تامین سوخت اتمی و انباشت پسماند اتمی را نیز دارد و تعدادی از شرکت های روسی در حال اخذ مجوز برای توزیع و ذخیره سازی گاز طبیعی در مناطق ترکیه هستد و همچنین دانشجویان ترک در رشته های انرژی هسته ای در دانشگاه های روسیه مشغول به تحصیل هستند.
دومین نیروگاه هسته ای این کشور طی یک قراردادی با یک شرکت ژاپنی، فرانسوی احداث گردیده است که این نیروگاه توان تولید چهارهزار و پانصد تا پنج هزار مگاوات برق را خواهد داشت ( کدام کشور ترکیه را هسته ای خواهد کرد، 1392). سومین نیروگاه هسته ای نیز توسط چینی ها با تکنولوژی امریکایی ها و همچنین پروژه کوچک استخراج اورانیوم در برنامه کاری ترکیه قرار دارد (خبرگزاری تسنیم، 1395) در زمینه اورانیوم و توریم که ماده خام انرژی هسته ای به شمار می رود این کشور توانایی های عظیمی دارد و این توانایی حدود 10 هزار تن تخمین زده شده است. بنابر اداره کل پژوهش های معادن ترکیه این کشور 380 هزار تن دخیره توریم است که احتمال 2 برابر شدن آن نیز می رود ( احداث اولین نیروگاه هسته ای در ترکیه، 1391). ترکیه دارای منابع اقتصادی کافی برای توسعه ظرفیت و توانایی تولید انرژی هسته ای است. سیاستگذاران ترکی، برق هسته ای را به عنوان یک ابزار ضروری برای افزایش امنیت انرژی و کاهش هزینه واردات می دانند.
با توجه به عضویت ترکیه در ناتو و بهره برداری از تضمین های امنیتی اعضای این پیمان مانند چتر هسته ای و یا استقرار سلاحهای هسته ای و موشک های بالستیک تدافعی امریکا در این کشور از یک سو و امضای قرارداد NPT و همچنین خط و مشی ترکیه و شعار این کشور مبنی بر استفاده صلح آمیز از انرژی هسته ای انتظار می رود که مانع بزرگی بر سر راه ترکیه برای دستیابی به انرژی هسته ای و این فناوری پیشرفته قرار نگیرد.
از سوی دیگر هم آنچه که مد نظر است حمایت و کمک کشورهای مختلف و دارای فناوری پیشرفته از این کشور می باشد. کشورهایی مانند روسیه که یکی از پیشرفته ترین نیروگاه های هسته ای و فناوری هسته ای را دارد. روسیه قراردادهایی را با ترکیه منعقد نموده اند که این امر خود عاملی در جهت رشد ترکیه و رسیدن به هدف هسته ای خود می باشد. همچنین در این زمینه از کشورهایی دیگر مانند فرانسه، ژاپن، چین می توان نام برد که به همکاری با آن پرداخته اند. برای نمونه می توان از صنایع سنگین میتسوبیشی و ایوچو (Itochu)و یا شرکت فرانسوی انگی (Engie) و یا همکاری شرکت رستینگ هاوس در خصوص راکتورها نام برد. حکومت اردوغان که در پی رشد اقتصادی و تاکید بر استراتژی انرژی می باشد برای خارج شدن از وابستگی به یک کشور در زمینه انرژی برای دستیابی به هدف خود به همکاری با برخی از کشورهای صاحب فن در این زمینه پرداخته است چرا که وابستگی انرژی به یک کشور خاص می تواند اثرات زیانبار و تهدید کننده ای را به مرور زمان برای ترکیه داشته باشد.
انچه که در بحث هسته ای ترکیه قابل تحلیل است در نظر داشتن 2 بُعد داخلی و منطقه ای و ضرورت نیاز داخلی و منطقه ای برای دستیابی به فناوری هسته ای است که باعث تمرکز دولت ترکیه بر این مساله شده است چرا که موقعیت ترکیه در منطقه خاورمیانه، اتفاقات متعدد در داخل کشور و منطقه که هرکدام باعث تحت تاثیر قرار گرفتن قدرت ترکیه می شود باعث شده تا مساله دستیابی به توانایی هسته ای در صدر مسائل سیاسی این کشور قرار گیرد. احساس خطری که از جانب افزایش توان هسته ای ایران و همچنین چالش و درگیریها با دولت سوریه منجر به تحت تاثیر قرار گرفتن و شاید تضعیف موقعیت ترکیه در خاورمیانه خواهد شد، قدرت یافتن ایران از نظر انرژی هسته ای و تبدیل شدن آن به قدرت هسته ای در منطقه از یکسو و تغییر رویه کشورهای منطقه نسبت به ایران از سوی دیگر موقعیت ترکیه را متزلزل خواهد نمود. انچه که در درجه دوم اهمیت دارد درگیری با سوریه است که منجر به جبهه بندی جدیدی در این منطقه گردیده است و به نوبه خود عواقبی را برای این کشور خواهد داشت.
از نظر داخلی نیز برنامه ترکیه برای سال های آتی و تبدیل به یکی از پیشرفته ترین کشورها هم بی تردید بدون دستیابی به انرژی و فناوری هسته ای برای کاهش واردات انرژی و بالابردن کیفیت فناوری میسر نخواهد گردید.
اما می توان چشم انداز دیگری را در این زمینه مد نظر قرارداد و آن شاید نگاه بازیگران قدرتمند بین المللی امریکا، چین، روسیه و … به ترکیه هسته ای ( اما در عین حال وابسته به کشورهای غربی)در جهت ایجاد توازن و مقابله با دیگر قدرتها در خاورمیانه می باشد چراکه ترکیه می تواند به مثابه وزنه ای در دست کشورهای قدرتمند جهان در مقابل ایران و کشورهای عربی در منطقه باشد این امر از زمان گرایش ترکیه برای پیوستن به اتحادیه اروپا به صورت بارزتری در روابط خارجی کشورها نمود پیدا کرده است.
لذا طبیعی به نظر می رسد که دولتمردان ترک در کنار حمایت کشورهای صاحب قدرت در پی دستیابی به فناوری هسته ای و افزایش توانایی هسته ای خود باشند. حکومت ترکیه نیز انرژی را به عنوان اهرمی برای برقراری تعادل و رابطه با همسایگان خود و افزایش همکاری قرار داده است. انتظار می رود با توجه به حمایت های ذکر شده و سیاست خارجی حزب عدالت و توسعه ترکیه نیز پیشرفت قابل چشمیگری را در زمینه انرژی هسته ای در منطقه داشته باشد که با عطف به روند رو به رشد اقتصاد ترکیه این کشور دارای سیاست گذاری منظم و موفقی در زمینه انرژی هسته ای بوده است.
منابع
احداث اولین نیروگاه هسته ای در ترکیه (1391). 3 فروردین، فرارو، کد خبر: 107861، قابل دسترسی است در
http://fararu.com/fa/news/107861/%D8%A7%D8%AD%D8%AF%D8%A7%D8%AB-
خبرگزاری تسنیم (1395). ترکیه هسته ای؛ بهره برداری از 12 راکتور بزرگ تا 15 سال آینده، 14 مهر، شناسه خبر 1203280، قابل دسترسی است در
https://www.tasnimnews.com/fa/news/1395/07/14/1203280/%D8%AA%D8%B1
پور برات، حمیدرضا(1394). سناریوهای پیش روی ترکیه برای انرژی هسته ای، 6 تیر، اقتصاد ایرانی، قابل دسترسی در
شکری، امید (1394). انرژی پاشنه آشیل اقتصاد ترکیه، 16 فروردین، دیپلماسی ایرانی، قابل دسترسی در
http://www.irdiplomacy.ir/fa/page/1946114/انرژی+پاشنه+آشیل+اقتصاد+ترکیه.htm
کدام کشور ترکیه را هسته ای خواهد کرد(1392). 12 اردیبهشت، دیپلماسی ایرانی، قابل دسترس است در
http://www.irdiplomacy.ir/fa/page/1915673/%DA%A9%D8%AF%D8%A7%D9%85
روس نفت برای ترکیه نیروگاه اتمی می سازد(1395). انرژی امروز، پایگاه اطلاع رسانی تازه های انرژی ایران (رسانه سبز)، قابل دسترسی است در http://www.iranenergy.news/%D8%AE%D8%A8%D8%B1/%D8%A7%D9%86%D8%B1%DA%98%DB%8C-%D9%87%D8%B3%D8%AA%D9%87-%D8%A7%DB%8C/4604
واژگان کلیدی: وضعیت، قدرت هسته ای، ترکیه
