دكتر علي بمان اقبالي زارچ
كارشناس ارشد مطالعات اروپا
مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC
عرصه بین الملل در سال 2021 میلادی تحولات سخت و سریعی چون کرونا ، بحران های منطقه ای و بین المللی نظیر افغانستان؛ سوریه ، یمن ، لیبی در خاورمیانه و شمال آفریقا و تشدید تنش های لفظی در منطقه پیرامونی دریای سیاه در جهان بویژه اروپا و غیره را تجربه می نماید که عوارض آن به نسبت متفاوت قدرت ها و کشورهای جهان را تحت تاثیر قرار داده است و موضوع مهمتر اینکه در حالیکه ملت بزرگ ایران در شرایط دشوار پاندمی کرونا و تحریم های ظالمانه آمریکا و اروپا بسر برده و مخالفان بیرونی نیز مردم را به تحریم انتخابات دعوت کرده بودند؛ ولی با مشارکت خوب و بیش از پیش بینی ها بار دیگر رویکرد استقلال طلبی و همبستگی و هم افزایی مردم ایران را به رخ جهانیان کشید. با توجه به پیروزی جناب اقای رئیسی در انتخابات سیزدهم و اهمیت روابط ایران و اروپا؛ ضمن تبریک و آرزوی موفقیت برای ایشان؛ در این نوشته به هشت مولفه مهم ذیل برای ایجاد تحرک در روابط اشاره خواهد شد:
1- واقعیت مهم این است که روابط ایران و اروپا دیرینه بوده و ریشه در تاریخ و تمدن چند هزاره ای طرفین دارد. این تعاملات در مقاطع مختلف تاریخی با توجه به مؤلفه های سیاسی ، اقتصادی ، فرهنگی و اجتماعی و میزان استقلال عمل سیاست مداران اروپایی و نحوه پیروی از سیاست های آنسوی آتلانتیک و رژیم صهیونیستی فراز و فرود داشته است . اتحادیه اروپا با داشتن ربع سرمایه و درآمد دنیا ؛ وظیفه تامین نصف کمک های توسعه ای جهان و 7000 میلیارد دلار تولید ناخالص داخلی به عنوان یکی از بالاترین درآمدهای سرانه جهان ؛ از ابتدای هزاره سوم آنطور که خاویار سولانا بارها تاکید نموده است سعی در تقویت نقش و بازیگری خود در عرصه بین المللی دارد و اتحادیه ای که در مدیریت دو بحران امنیتی داخلی قاره یعنی جنگ بوسنی و جنگ کوزوو در سال های پایانی قرن بیستم نتوانست ظرفیت شایسته ای را به نمایش گذاشته و نهایتا با نقش آفرینی امریکا بر این دو بحران فائق آمد ؛ در دهه های ابتدایی هزاره سوم ضمن توجه به تثبیت ساختاری داخلی ؛ فصل جدیدی را در نقش آفرینی سیاست خارجی و امنیتی بویژه در منطقه خاورمیانه تجربه می نماید .
2- اتحادیه با بیش از 3 هزار میلیارد یورو مبادلات خارجی بزرگترین قطب تجاری جهان بوده و بیش از 50 % انرژی مورد نیاز خود را از منطقه خاور میانه تامین می نماید شایان ذکر است اگر اتحادیه اروپایی در سال های اخیر بشدت واردات انرژی و نفت از ایران را کاهش داده است ولی آلترناتیوی بنام عراق توانسته است این خلاء را پر نماید ، بطوری که حجم مبادلات طرفین در سال 2018 بیش از 20 میلیارد دلار با سهم حداکثری صادرات نفت عراق بوده است . بطور کلی منطقه خاورمیانه بواسطه موضوعات امنیت انرژی ، تروریسم ، چالش مهاجرت ، بحران قدیمی فلسطین و رژیم صهیونیستی و داعش در سوریه ؛ عراق ؛ لیبی و غیره برای اتحادیه اهمیت فوق العاده ای دارد؛ ولی اتحادیه بیشتر رویکرد نرم ، غیرفعال و اجتماعی را برای مدیریت بحران ها در نظر دارد و به دلیل تنوع منافع و مواضع کشورهای مهم و تاثیر گذارتر خود بویژه سه کشور آلمان ، فرانسه و ایتالیا با همراهی انگلیس و پیروی از مواضع آمریکا و توجه به رعایت ملاحظات شورای همکاری خلیج فارس ؛ ترکیه و رژیم صهیونیستی کمتر توانسته است با ایفای نقش فعال در منازعات خاورمیانه با موفقیت شایان روبرو باشد..
3- واقعیت این است که سیاست خارجی اتحادیه اروپایی به عنوان شعار همه دول عضو و احزاب سیاسی و جامعه مدنی بر 5 اصل استوار و مورد موافقت کلی اعضاء است:
الف : تامین امنیت و ثبات با رویکرد اجتماعی فرهنگی در مسیر ارتقاء درآمدهای اقتصادی و بهبود رفاه عمومی در سطح ملی کشورهای عضو و در سطح ساختاری اتحادیه اروپا
ب : ارتباط دوستانه با امریکا و رژیم صهیونیستی
ج :تلاش برای تقویت و گسترش اتحادیه و ناتو به سمت شرق و داشتن روابط متعادل با مسکو
د : کمک و اقدام لازم برای تقویت سازمان ملل متحد و سازمان های بین المللی
ه : همکاری نزدیک با کشورهای آسیایی و بویژه چین و منطقه خلیج فارس
4 – واقعیت مهم این است که روابط ایران و اروپا نوسان های مهم تاریخی را تجربه نموده و سوالات اساسی در مورد رسیدن روابط به نازل ترین سطح در 2013 و تکرار آن در 2020 میلادی ، استاندارد دوگانه اروپا در روابط با کشورمان و چرایی یک روز قرابت و یک روز قهر اروپائیان و چرایی این که اروپائیان در این بازی با پیروی از سیاست های آمریکا میدان را به مثلث رقبای منطقه ای خود یعنی روسیه ، چین و ترکیه واگذار کرده و علیرغم وقوف سختی جبران مافات و دستیابی مجدد به بازار ارزشمند و بکر ایران دشمنی جدیدی را دنبال می نمایند. بطور کلی از دیدگاه ایران روابط با اروپا در دوران پسا انقلاب اسلامی دوره های ذیل را تجربه نموده است:
الف: دوره پیروزی انقلاب اسلامی تا پایان جنگ تحمیلی ؛ دوره ای که برای ایران حفظ تمامیت ارضی در مواجهه با تجاوزات ارتش بعثی و امنیت ملی در مقابله با گروه های معاند بویژه منافقین (مجاهدین خلق) و گروههای کرد از اهمیت راهبردی برخوردار بودند.
ب: دوره ریاست جمهوری حجه الاسلام رفسنجانی که برای ایران تقویت ثبات داخلی و گسترش تعاملات بین المللی با هدف جبران خسارات جنگ تحمیلی و سازندگی کشور از ویژگی مهم و خاصی برخوردار بود.
ج : دوره اصلاحات و گفتگوی تمدن ها که طی حجه الاسلام محمد خاتمی با شعاری نو و دنیا پسند برای معرفی وجه جدیدی از ایران در عرصه بین المللی ویژه حوزه یورآتلانتیک تلاش می نمود.
د : دوره تشدید تلاش های ایران برای پیشرفت ملموس در صنعت هسته ای و اتخاذ رویکرد تهاجمی با دول حامی اسرائيل و اولویت دادن به گسترش روابط با شرق آسیا و آمریکای لاتین
ه: دوره تدبیر و امید با رویکرد دستیابی به توافق با قدرت های بزرگ جهانی در برنامه صلح آمیز هسته ای که نتیجه راهبردی آن نهایی شدن توافق نامه با گروه 1+5 تحت عنوان برجام در سال 1394 بود ولی با خروج آمریکا از برجام دوره ای از رکود و انفعال اروپایی تجربه شد.
5 – از دیدگاه اروپایی ها نیز اینگونه تقسیم بندی در مورد روابط با ایران عزیز قابل ارزیابی می باشد:
الف : دوره جنگ سرد تا فروپاشی کمونیسم ؛ در این برهه اروپا بین دو جناح جنگ سردی تقسیم شده بود که از طرفی هرکدام نوعی گرایش به ایران به دلیل شعار نه شرقی و غربی داشتند و از طرف دیگر قاره سبز در عرصه بین المللی از وزن و جایگاه اتحادیه ای برخوردار نبود، در عین حال که اروپا گرفتار منازعات داخلی بویژه در منطقه بالکان (جنگ بوسنی و بحران کوزوو) بود.
ب: دوره پسا جنگ سرد تا حادثه 11 سپتامبر 2001 که طی آن اولویت اروپا رسیدگی بیشتر به موضوعات داخلی و گسترش اتحادیه به بخش شرقی قاره کهن معطوف بود ؛ در عین حال که ضمن توجه به بسط همکاری های اقتصادی و صنعتی توامان با رویکردی انتقادی به کلیت روابط با ایران نگاه می نمود.
ج: دوره 2001 میلادی تا شروع بحران سوریه که در این دوره تلاش اروپا بر تشدید فشار بر ایران توامان با رویکرد تشدید فشار آمریکا در موضوعات حقوق بشری ، هسته ای و هولوکاست متمرکز بود.
د: آخرین دوره که تلاش راهبردی اروپا بر نهایی شدن توافق هسته ای و به نوعی جلوگیری از شروع بحرانی جدید در خاورمیانه بین ایران و آمریکا متمرکز بود، توافقی که در نهایی نمودن آن روسای سیاست خارجی اتحادیه نقش قابل توجهی ایفاء نمودند ولی همتای آمریکایی شان با برهم زدن صحنه موجب بروز چالش های جدید در روابط بروکسل با تهران شد.
6- موضوع مهم اینکه ایران زمین در دوران دو قرن اخیر در زمینه های ذیل از اهداف اولویت کشورهای اروپایی بوده است :
الف: انرژی : با توجه به منابع فراوان زیر زمینی ویژه نفت و گاز ، اروپا همواره به ایران به عنوان منبع مطمئن ، آسان و سریع الوصول تأمین نیازهای خود نگاه داشته و تا پایان دهه اول هزاره سوم بیشترین واردات انرژی را از کشورمان انجام داده است .
ب: بازار مصرف : اتحادیه اروپا همواره به بازار مصرف ایران توجه خاصی داشته است این اتحادیه با داشتن 7% جمعیت جهانی بیش از 20% تجارت جهانی را بعنوان بزرگترین صادر کننده و دومین وارد کننده جهان مطرح می باشد . تجارت ایران و اتحادیه اروپا تا پایان دهه اول هزاره سوم روندی صعودی داشته و حجم مبادلات از 2012 شیب نزولی تندی را به دلیل اعمال شدید تحریم های ناعادلانه تجربه نمود به طوری که رقم 9/26 میلیارد یورو سال 2011 به رقم 2/12 میلیارد در 2012 و در سال های اخیر به کمترین رقم یعنی 6 میلیارد یورو کاهش یافت که از این رقم هم 80% سهم صادرات اتحادیه اروپا به جمهوری اسلامی ایران بوده است .
ج: جذب نیروهای نخبه و صاحبان سرمایه ایرانی : امروزه اروپا بیش از هر زمان دیگر به نیروی انسانی خبره و متخصص نیازمند است و از از اوایل قرن بیستم همواره روندی صعودی مهاجرت جوانان برای تحصیل و صاحبان سرمایه را به اروپا شاهد بوده ایم و اکنون جامعه ایرانی در بسیاری از کشورهای اروپایی به ویژه انگلیس ، آلمان ، فرانسه ، کشورهای نوردیک ، اتریش و حتی کشورهای شرق و مرکزی اروپا حضور پر رنگ داشته و نقش آنان در ایجاد اشتغال و حوزه خدماتی ویژه بهداشت و درمان چشمگیر و مثال زدنی میباشد .
د: بهره گیری از محصولات کم نظیر و منحصر به فرد ایرانی : برخی از محصولات و تولیدات کشورمان بویژه فرش دستی ، پسته ، خاویار و زعفران ایرانی در بین اروپاییان شهره عام و خاص می باشد و در دهه های اخیر بیشترین صادرات غیر نفتی ایران به اروپا شامل فرش و پسته بوده است. در عین حال که دستاوردهای علمی ایران می تواند زمینه مناسب و قابل توجهی برای صادرات تکنولوژی دانش بنیان به اروپا باشد.
7- واقعیت مهم این که ظرفیت های فوق العاده ای برای پویا نمودن روابط ایران اروپا وجود دارد که با اتخاذ رویکرد مناسب می توان تعاملات دو جانبه با کشورهای اروپایی در قالب انواع دیپلماسی بویژه دیپلماسی اقتصادی ؛ فرهنگی و ورزشی ؛ مبارزه با جرائم سازمان یافته و حقوق بشر ؛ مبارزه با تروریسم و گروه های افراطی و موضوعات مهم منطقه ای را از وضعیت رکود کنونی خارج نمود.
8- موضوع آخر و بسیار مهم این که در دوره رییس جمهور جدید ضروری است جایگاه اروپا را در روابط با کشورمان در ظرف ظرفیتی خود قرار داده و از طرفی از تهران صدای واحدی به همه جهان بویژه اروپا منتقل شده و از اتخاذ مواضع متفرق و متنوع در سطوح مختلف جلوگیری شده و نقش بارزتری به جامعه ایرانیان اروپا بدهیم و از سوی دیگر ضمن فعال نمودن مذاکرات اطلاع رسانی با نهادهای اروپایی به ویژه پارلمان و شورای اروپا؛ توجه و تمرکز اصلی و اساسی به روابط دوجانبه بویژه با کشورهایی نظیر دول منطقه مرکز, شرق و جنوب اروپا که دارای اشتراکات بیشتری با تهران بوده و در سیاست خارجی بیش از حد تحت تاثیر فشارهای ثالث نمی باشند؛ متمرکز گردد.
واژگان كليدي: هشتمین, رئیس جمهور ,اسلامی ایران , هشت مولفه ,روابط ,اروپا, دكتر علي بمان اقبالي زارچ
