نگاهی تحلیلی به برخی ابعاد توافقنامه اخیر حماس و فتح

احمد آدینه وند

مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC

بیان رخداد
دو گروه فلسطینی حماس و فتح سرانجام پس از حدود چهار سال درگیری و خصومت، نهایتا بر سر دستورالعملی برای تشکیل دولت وفاق ملی و برگزاری انتخابات تشکیلات خودگردان فلسطین به توافق رسیدند. این توافقنامه که به وساطت وزیر امور خارجه مصر در قاهره به امضا رسید، چشم انداز امیدبخشی را در مقابل فلسطینیان برای پایان منازعه و برقراری اتحاد میان آنها در مقابل اسراییل ترسیم نمود.

تحلیل رویداد
از سال 2006 یعنی سال پیروزی حماس در انتخابات پارلمانی فلسطین، چندین دور مذاکره برای توافق میان فلسطینی ها در قاهره، ریاض و دمشق به علت عمق اختلافات و شدت شکاف بین دو گروه عمده فلسطینی، به شکست انجامید. چرا که حماس، گروه فتح را عامل اسراییل و همدست با اشغالگران فلسطین و مجری سیاست های آمریکا می دانست و از سوی دیگر، فتح نیز حماس را به نادیده گرفتن منافع فلسطینی ها و نقض قواعد بازی یعنی شیوه انتخابات دموکراتیک متهم می کرد چرا که معتقد بود در شرایطی که حماس رقابت در درون تشکیلات خودگردان فلسطین را که براساس توافق با اسراییل تشکیل شده است، پذیرفته و از این طریق به حکومت دست یافته است، اما پس از پیروزی در انتخابات پارلمانی و کسب قدرت، صلح با اسراییل و توافقات صلح میان این رژیم و تشکیلات خودگردان را نادیده گرفته است.
جنبش فتح و حماس به لحاظ اعتقادی، دو قطب معارض هم شناخته می‌شوند. حماس جنبشی مذهبی و نماد جریان انقلابی‌گری است که همه اعتبار خود را مرهون تفکرات مبارزاتی و مقاومت در برابر رژیم اشغالگر قدس می‌داند،‌ در حالی که جنبش فتح، جنبشی لائیک است و موقعیت امروز خود در سرزمین‌های اشغالی را در گرو دیپلماسی سازش با رژیم صهیونیستی و تعامل با غرب می بیند. از این رو تاریخ مناسبات ۲۰ ساله این دو جنبش در رقابت و تضاد با یکدیگر سپری شد و بر خلاف تصورات، گذشت زمان تا امضاء توافقنامه اخیر، هیچ‌گاه نتوانست از میزان اختلافات آنها بکاهد.
فتح و حماس سالها بود با عدم توجه به وجود دشمن مشترک فلسطینیها، یعنی رژیم اسراییل، سرگرم درگیری و اختلافات داخلی خود بودند و حتی به درگیری مسلحانه در مواردی محدود با یکدیگر روی آورده بودند. اسراییل با نظاره این وضعیت شرایط را کاملا در راستای منافع خود دیده و نمی توانست خرسندی خود را از اختلافات میان فلسطینی ها پنهان نماید و در چنین شرایطی، با خیال راحت سرگرم گسترش شهرک های صهیونیست نشین در اراضی اشغالی سرزمین فلسطین گردید و حتی با وجود فشارهای بین المللی و علیرغم درخواست متحدان اروپایی و حتی در مواردی آمریکا،اسراییل از به رسمیت شناختن کشور مستقل فلسطینی سرباز زد که این امر با شکاف داخلی میان فلسطینی ها، با سهولت بیشتری برای اسراییل رقم خورد.
وقوع قیام های مردمی در کشورهای عربی، به خصوص تونس و مصر که با پیروزی مردم و روی کار آمدن حکومت های جدید در این کشورها همراه بود، باعث اوج گیری احساسات ضد صهیونیستی و گرایش های ضد اسراییلی گردید و کاهش نفوذ اسراییل در کشورهای عربی را به همراه داشت. خصوصا این امر در مصر که اولین کشور عربی بود که اسراییل را به رسمیت شناخت و با امضاء قرارداد کمپ دیوید، عملا روابط دیپلماتیک خود با اسراییل را آغاز کرد، به گونه قابل توجهی مشهودتر می نمود. اما با پیروزی جنبش مردم مصر و سرنگونی حسنی مبارک، متحد نزدیک اسراییل، وزن این رژیم و طرف فلسطینی مذاکره با اسراییل یعنی فتح، رو به ضعف نهاد و تشکیلات خودگردان هم با تضعیف موقعیت در میان کشورهای متحدش و هم با احتمال قیام فلسطینی ها روبرو گردید و در نتیجه راه تفاهم و مذاکره با حماس را در پیش گرفت. از سوی دیگر، حماس نیز به علت عدم امکان برآورده کردن خواست های اقتصادی فلسطینیان به خاطر فشارهای بین المللی و محاصره غزه توسط مصر و اسراییل، با نارضایتی داخلی مواجه گردید؛ به ویژه که مردم فلسطین از شکاف ها و درگیری های این گروه با فتح خرسند نبودند. همین امر سبب شد که دو گروه عمده فلسطینی به سوی تفاهم و توافق گام بردارند.
طرفين در اين مذاکرات توافق كردند كه تفاهمات صورت گرفته درباره ملاحظات مذكور، به هنگام اجراي توافق وفاق ملي فلسطين، براي هر دو طرف الزام آور باشد. توافق‌هاي جنبش‌هاي فتح و حماس به ترتيب زير است:
انتخابات
الف – كميسيون انتخابات:
جنبش‌هاي فتح و حماس بر سر تعيين اسامي اعضای كميسيون مركزي انتخابات از طريق توافق با ديگر گروه‌هاي فلسطيني توافق كردند و مقرر شد كه اين اسامي براي رييس تشكيلات خودگردان فلسطين ارسال شود تا او دستور ويژه‌اي براي تشكيل اين كميسيون صادر كند.
ب – دادگاه انتخابات:
جنبش‌هاي فتح و حماس بر سر معرفي حداكثر 12 نفر از قضات براي عضويت در دادگاه انتخابات توافق كردند و مقرر شد كه اين اسامي براي رييس تشكيلات خودگردان فلسطين ارسال شود تا او اقدامات حقوقي لازم براي تشكيل محكمه مذكور با نظر اجماعي گروه‌هاي فلسطيني را اتخاذ كند.
پ – موعد انتخابات:
انتخابات پارلماني و رياستي و شوراي ملي فلسطين به صورت همزمان و يك سال پس از امضاي توافق‌نامه وفاق ملي از سوي احزاب و گروه‌هاي فلسطيني برگزار خواهد شد. 
ت – سازمان آزادي بخش فلسطين
جنبش‌هاي فتح و حماس توافق كردند كه مخالفتي با اجراي وظايف و تصميمات نهاد رهبري صورت نگيرد؛ مشروط به اينكه اين وظايف و تصميمات با اختيارات كميته اجرايي سازمان آزادي بخش فلسطين «ساف» تعارضي نداشته باشد.
ث – امنيت
طرفين بر تشكيل كميته امنيتي عالي با دستور ويژه رييس تشكيلات خودگردان فلسطين تاكيد و توافق كردند كه اين كميته متشكل از افسران متخصص بوده و با توافق ميان گروه‌هاي فلسطيني تشكيل شود.
دولت
الف -تشكيل دولت:
جنبش‌هاي فتح و حماس بر تشكيل دولت فلسطين و انتخاب نخست‌وزير و وزرا از طريق توافق ميان گروه‌هاي فلسطيني تاكيد كردند.
ب – وظايف دولت:
1- بسترسازي براي برگزاري انتخابات رياستي و پارلماني و شوراي ملي فلسطين.
2- نظارت بر بررسي مسايل مربوط به آشتي ملي گروه‌هاي فلسطيني كه مساله‌اي ناشي از شكاف داخلي است.
3- پيگيري عمليات بازسازي نوار غزه و پايان دادن به محاصره اين منطقه.
4- پيگيري اجراي مفاد سند وفاق ملي فلسطين.
5- بررسي مسايل مدني و مشكلات اداري ناشي از شكاف داخلي.
6- يكپارچه‌سازي نهادهاي تشكيلات خودگردان فلسطين در كرانه باختري و نوار غزه و قدس.
7- رسيدگي به وضعيت جمعيت‌ها و موسسات داخلي و نهادهاي خيريه.
پ – پارلمان
جنبش‌هاي فتح و حماس بر از سرگيري فعاليت پارلمان بر اساس قانون اساسي فلسطين تاكيد كردند
این توافق در شرایطی به دست آمد که هم دوره ریاست محمود عباس بر تشکیلات خودگردان به سر آمده و هم دوره پارلمان تحت کنترل حماس به پایان رسیده است و تقریبا هر دو گروه مشروعیت خود را در کرانه باختری و نوار غزه زیر سوال می بینند. در این شرایط، هر یک از دو طرف خود را شایسته برگزاری انتخابات میان فلسطینیان دانسته و شایستگی طرف دیگر را زیر علامت سوال قرار می دهد. لذا توافق بر سر تشکیل دولت موقت ملی و نیز ایجاد کمیسیون ملی انتخابات، گام بسیار مهمی در پیشبرد روند توافق و تشکیل دولت وحدت ملی در سرزمین های فلسطینی تحت اداره تشکیلات خودگردان است.
آنچه در موفقیت مذاکرات حماس و فتح نقش عمده ای ایفا کرد و امری نسبتا جدید و قابل توجه به شمار می رفت، نقش موثر و مثبت مصر بود. در شرایطی که مصر در زمان حسنی مبارک متحد نزدیک اسراییل به شمار می رفت و در محاصره غزه با بستن گذرگاه رفح، همکاری نزدیکی با اسرائیل داشت و به همین خاطر در میان فلسطینیان از وجهه خوبی برخوردار نبود، اما پیروزی انقلاب مردم مصر و روی کار آمدن دولت جدید سبب اعتماد و همراهی فلسطینیان با آنها گردید. از همین رو، دو گروه فلسطینی خصوصا حماس، با استقبال از رویکرد جدید مصر، نقش این کشور را به عنوان یک میانجی مثبت و سازنده پذیرفتند و با میانجیگری وزیر خارجه مصر، برای امضاء توافقنامه نهایی خود رهسپار قاهره شدند.
در حالی که خبر توافق دو گروه عمده فلسطینی موجی از شادی و رضایت را در میان مردم منطقه خصوصا فلسطینی ها به همراه داشت، این موضوع با استقبال دبیرکل سازمان ملل متحد نیز مواجه شد و وی اظهار امیدواری کرد که این امر صلح،امنیت و عدم خشونت را در پی داشته باشد.
واکنش سرد آمریکایی ها از طرفی و واکنش خشمگینانه اسراییل، از دیگر پژواک های این توافقنامه بود. در همین راستا، نتانیاهو اعلام کرد تشکیلات خودگردان فلسطین باید میان این رژیم و حماس یکی را برگزیند چرا که حماس اسراییل را به رسمیت نشناخته و در صدد نابودی اسراییل است. همچنین اسراییل به عنوان اقدامی انتقام جویانه، درآمدهای مالیاتی تشکیلات خودگردان را قطع نمود. در واکنش به عکس العمل اسراییل، ابومازن اعلام کرد که همچنان که ما در مسایل اسراییلی ها دخالت نمی کنیم، آنها نیز حق دخالت در مسایل فلسطینی ها را ندارند. وی همچنین با بیان اینکه اسراییل باید بین شهرک سازی و سازش با فلسطینی ها یکی را انتخاب کند، اعلام داشت که اسراییل با بهانه قرار دادن توافق فتح و حماس، درصدد فرار از مذاکرات سازش است.
دورنمای آینده
مدتها درگیری و منازعه میان تشکیلات خودگردان فلسطین به رهبری فتح و دولت حماس به ریاست اسماعیل هنیه در نوار غزه، سبب یاس مردم و علاقمندان به آرمان فلسطین شده بود. چرا که این امر از طرفی موید جنگ قدرت بین فلسطینی ها و از سوی دیگر، نشانگر غفلت آنها از دشمن مشترک یعنی اسراییل بود. حال در ترسیم چشم انداز آینده توافق و اتحاد بین گروه های عمده فلسطینی، باید گفت این امر امیدواری مجدد علاقمندان آرمان فلسطین را به همراه داشته است و باعث ارتقا جایگاه و موقعیت فلسطین در بین اعراب و مسلمانان خواهد شد و فلسطین را به بازیگری عمده در جهان عرب تبدیل خواهد کرد. علاوه بر این، فلسطینی های متحد می توانند نقش موثری در تشکیل دولت مستقل فلسطینی داشته باشند، امری که خواست بسیاری از کشورهای جهان و مردم فلسطین است. همچنین فلسطینی ها با اتحاد خود می توانند در باز داشتن اسراییل از توسعه شهرک های یهودی نشین گام های موثری بر دارند.