دکتر ابراهیم متقی
استاد علوم سياسي دانشگاه تهران و متخصص سياست خارجي و امنيت بين الملل
ارائه شده در نشست مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC با عنوان ‘آیا تحولات مصر به خاورمیانه قابل تسری است؟’
الف: تحول رسانه اي و گسترش هويت گرايي در خاورميانه: ظهور بازيگران جديد
در شرايط كنوني خاورميانه، فضای جدیدی در منطقه و بین الملل شکل گرفته كه مبتني بر نقش ارتباطات است.. بعد از جنگ سرد، حوزه ارتباطات در هر کشوری تاثیر خاص خودش را به جای گذاشت. علاوه بر اين، خاورمیانه محوریت هویت گرایی پیدا کرد، هویت گرایی که مربوط به هنجارهای سرکوب شده دوران گذشته بود که برسازی شد و شکل انقلابی پیدا کرد. یعنی اینکه به موازات تحول رسانه اي، هویت مقاومت نيز در خاورمیانه ظهور و گسترش يافت. این هویت از یک سو تحت تاثیر همین فضا و ابزارهای ارتباط مجازی است، و از سوی دیگر تحت تاثیر فضای ساختاری نظام بین المل است. شرایطی که دیگر، قدرت های بزرگ نمی توانند نقش محوری در شکل گیری حوادث منطقه ای داشته باشند. در چنین فضایی، هویت ها و نیروهای اجتماعی می توانند به عنوان نیروهای تاثیر گذار وارد صحنه شوند. در این شرایط مقوله ای به نام دموکراسی خواهی از یک سو و از سویی دیگر اصولگرایی شكل گرفته و اينجاست که فضای خاورمیانه به دو سمت گرایش پیدا می کند. یک سمت دموکراتیک گرایی و ضدیت با ساختار اقتدارگرای کشورهای منطقه و دوم هویت گرایی که هم مخالف ساختار اقتدار گرای کشورهای منطقه است و هم مخالف سلطه و سیاست های غرب.
ب: نگرش آمريكا و تحولات منطقه
در فضايي كه در بخش پيشين ترسيم گرديد، آمریکا درصدد مديريت فضای خاورمیانه بوده در حاليكه رویکرد اسرائیل به این شرایط سرکوب است. اسرائیلی ها معتقدند که باید اجازه داد گروه های تندرو در خاورمیانه گسترش پیدا نموده و در نتيجه آن وقتی افراط گرایی شکل گرفت زمینه برای سرکوب آنها فراهم می شود. به واقع یک نوع مدیریت بحران با رویکردی امنیتی است. اما آمریکائی ها نگاهشان با اسرائیلی ها طی این پانزده سال گذشته متفاوت بوده است. آمریکائی ها معتقدند که می توانند از طریق فرایند دموکراتیک گرایی و از طریق جذب گروه های مختلف اجتماعی به نوعی مدیریت بحران خاورمیانه اقدام نمود.
پ: ويژگي انقلاب مصر
از زمان شروع انقلاب مصر تا امروز حتی یک شعار مرگ به کار گرفته نشد. فضای اجتماعی کشورهایی نظیر مصر کاملا نرم است از همه مهم تر اینکه در اين كشور نوعي تنوع مذهبی و قومی هم وجود دارد. به طور كلي اگر حکومتی نتواند گرایشات متفاوت سیاسی را مدیریت کند و به جای آن در صدد بهره گيري از الگوی کنترل و مقابله باشد، ممکن است در كوتاه مدت به موفقیت برسد اما طی فضاهای اجتماعی که در آینده بوجود می آید، با بحران روبرو شده و در مقابل نیروهای اجتماعی به اقدامات واکنشی تغيير ساختاري مبادرت می کنند. دیپلمات های امریکای در دوران های مختلف زمانی و نيز در مذاکرات مختلف با مبارک، مسئله آزادی های سیاسی-اجتمای، احزاب و دموکراسی نسبی قابل کنترل را به وی گوشزد می کردند . اما همواره هرگاه که بحث های اصلاح در ساختار سیاسی مصر از سوی آمریکا مطرح می شد، استدلال مبارک این بود که پیروز انتخابات آزاد و دموکراتیک بنیادگراها خواهند بود.
ت: آمريكا و تحولات مصر
به نظر من، یکی از دلایلی که منجر به پيشبرد اقدامات اعتراضي مردم مصر شد، این بود که آمریکائیها در کنار دولت مصر(رژيم مبارك) قرار نگرفتد. در اين زمينه با اسرائيلي ها در مورد تحولات مصر اختلاف نظر داشتند. به طور كلي آمریکا دو سال گذشته، نسبت به سیاست های اسرائیل به هیچ وجه رضایت نداشته اند. زمانی که اسرائیل عملیات نظامی را در دسامبر 2008 علیه حماس انجام داد، یک ماه و نیم به روی کار آمدن اباما در آمریکا مانده بود. اسرائیل می خواست فضای منطقه را بحرانی و غیر قابل کنترل کند و آمریکا را در فضای واقع شده قرا دهد. در آمریکا نيز طی دو سال گذشته، کتابها و مقالات بسیاری منتشر شده و بسیاری از نویسندگان واستراتژیست های آمریکایی بر اين باور هستند که اسرائیل منافع ملی امریکا را به گرو گان گرفتند. در طی سال های ریاست جمهوری اوباما، نتانیاهو چهار بار به امریکا سفر کرده است ولی اوباما هرگز در کاخ سفید در جايگاه مخصوص که برای مهمانان ویژه در نظر می گیرند از نتانیاهو استقبال نکرده است. بنابراين در مورد رفتار آمريكا در مورد تحولات مصر بايد گفت كه در مجموع امریکایی ها هم با مصر اختلاف نظر داشتند و هم با دولت اسرئیل.
ث: تاثير تحولات داخلي مصر بر محيط خاورميانه
وضعیتی که امروز در مصر شکل گرفته است، وضعیتی است که به هیچ وجه به عقب برنمی گردد. فضای دومینویی در ارتباط با مصر اجتناب ناپذیر است. زمانی که در محیط ها اقتدار گرا، یک نوع ریزش انجام می شوند این ریزش به همه جا منتقل شده و می تواند به محیط های پیرامونی خود نیز سرایت کند. اما بايد توجه داشت كه ماهيت موجی که در مصر ایجاد شده، همانند ماهیت موج اسلام گرا به معنای آنچه که در ایران وجود دارد نیست. نکته بعد اینکه وقتی انقلابی در فضای اجتماعی شکل می گیرد بر اساس قالب های کرین برینتون بعد از دوران لیبرالی، عصر رادیکالیسم حاصل می شود. بنابراين در مصر، اکنون عصر ماه عسل است ولی این وضعيت باقی نخواهند ماند زيرا معضلي چون اسرائيل در منطقه وجود دارد که مصری ها احساس هویت همه جانبه با حماس دارند.
