فاطمه خادم شیرازی

پژوهشگر و مدرس دانشگاه

مرکز بین المللی مطالعات صلحIPSC-

از آغاز قرن بیستم، جوامع کارگران یمنی بر اساس فرصت‌های تجاری، ابتدا در کشورهای همسایه یمن، در امتداد سواحل دریای سرخ و اقیانوس هند و سپس تا انگلستان و آمریکای شمالی مهاجرت کرده اند. تاریخ اجتماعی و سیاسی یمن منجر به پیوستن بیشتر یمنی ها به دیاسپورا شده است . این وجوه مهاجرتی که بسیاری از خانواده ها را حمایت می کند، یک بازیگر اصلی در زندگی این کشور، به ویژه در جبهه اقتصادی شده است. با گسترش جنگ، نقش دیاسپورها هم علاوه بر اقتصاد دچار تحول سیاسی شده است.اما این که جنگ چگونه جوامع دیاسپورا را از اقتصاد به سیاست متحول کرده است؟ و مهاجران جدیدناشی از جنگ چگونه با جوامع دیاسپورا ارتباط دارند؟ وآیا  شکاف ایدئولوژیک و حزبی چه نقشی در ترکیب مجدد دیاسپورای یمن در خارج از کشور دارد؟و دیاسپورای یمن چه کمک اقتصادی و بشردوستانه می تواند به جمعیت داخل یمن کنند؟ موضوع بحث این مقاله می باشد.

-دیاسپورهای اقتصادی

تاریخ یمن پر از مهاجرت است، زیرا این کشور در حاشیه جنوب غربی شبه جزیره عربستان و مشرف به دریای سرخ، خلیج عدن و اقیانوس هند واقع شده است. یمنی‌ها پیوسته در حرکت بودند و به آفریقا و آسیا مهاجرت می‌کردند، و گفته می‌شود که پادشاهی سبا از یمن تا اتیوپی امتداد داشت .(1)

تاریخ یمن شاهد سه موج عمده مهاجرت بوده است. موج اول پس از فروریختن سد  مأرب در قرن پنجم رخ داد که باعث فروپاشی تمدن باستانی یمن شد و منجر به مهاجرت به مناطق مختلف در شبه جزیره عربستان، شام و شمال آفریقا شد. موج دوم که پس از ظهور اسلام در قرن هشتم رخ داد، به مهاجرت به آسیای جنوب شرقی، شمال آفریقا و اسپانیا (اندلس) منجر شد. در حالی که سومین موج بزرگ، مهاجرت مدرن، شاهد حرکت یمنی‌ها به صورت گسترده به کشورهای حاشیه خلیج فارس بود که از اواسط قرن بیستم شروع شد و در دهه‌های هفتاد و هشتاد به اوج خود رسید. با توجه به ضرورت‌های اقتصادی و جذابیت مشاغل با دستمزدهای بسیار بالاتر در کشورهای همسایه، این موج مهاجرت به این تعداد با موج‌های قبلی تفاوت داشت که اسکان دائمی نبود، بلکه مهاجرت کارگرانی بود که انتظار می‌رفت به سرزمین مادری خود بازگردند.این مهاجرت اخیر با ظهور حواله های اقتصادی که به ستونی از اقتصاد یمن تبدیل شد، مشخص شد.(2)

دیاسپورای یمنی نقش مهمی در حمایت از خانواده های خود در خانه ایفا می کند. یمنی‌ها با تشویق تجارت، پیوسته به دنبال فرصت‌های بهتر در خارج از کشور هستند. تخمین زده می شود که 10 میلیون یمنی در بیش از 40 کشور در سراسر آسیا، اروپا، آفریقا و آمریکای شمالی ساکن شده اند. از این مهاجرت، مهاجران عرب به جنوب شرق آسیا عمدتاً از استان حضرموت در یمن هستند.علاوه بر حدود 3.4 میلیارد دلار حواله‌ای که سالانه از طریق کانال‌های رسمی انجام می‌شود، برآورد می‌شود که حجم قابل توجهی از حواله‌ها از طریق شبکه‌های غیررسمی به دلیل ضریب نفوذ ضعیف خدمات مالی در کشور منتقل می‌شود. با این حال، یک نظرسنجی اخیر UNDP در مورد تأثیر جنگ بر معیشت تخمین می‌زند که دسترسی خانواده‌های یمنی به حواله‌های بین‌المللی از زمان وقوع بحران در مارس 2015 به نصف کاهش یافته است.(3)

تقریباً نیمی از دیاسپورا (3 میلیون یمنی) در کشورهای حاشیه خلیج فارس زندگی می‌کنند، عمدتاً عربستان سعودی، جایی که یمنی‌ها، در کنار همتایان خود در جنوب آسیا، ستون فقرات نیروی کار کشورهای تولیدکننده نفت را تشکیل می‌دهند.تمایز نسبتاً مهمی که بین دوره‌های مختلف مهاجرت در تاریخ اخیر یمن وجود دارد، بر ماهیت مهاجران و همچنین مقصد آنها تأثیر گذاشته است. از سال 2014 با شروع جنگ تمایز در بین پناهندگان و مهاجران بوجود نیامد، بلکه بین نوع افرادی است که مهاجرت کرده و کشورهای میزبان دارای اهمیت است. 

 تا سال 2015، مهاجران یمنی عمدتاً کارگران بودند، بیشتر تاجران و کارگران کشورهایی مانند عربستان سعودی را ترجیح می‌دادند، جایی که می‌توانستند سال‌ها به انجام کارهای سخت و حتی تحقیرآمیز بپردازند، اما در عین حال از تبادل ارز مطلوب ، نرخ ها و ارسال تقریبا تمام پول خود را به خانواده های خود در یمن بهره مند شوند. این پول یک دارایی مهم برای اقتصاد یمن بوده و هست، زیرا سالانه بین 4 تا 8 میلیارد دلار است و درآمد میلیون ها نفر را در سراسر کشور فراهم می کند.(4)

-دیاسپورهای سیاسی

اگرچه اکثر یمنی ها در طول قرن بیستم به دلایل اقتصادی مهاجرت کردند، یک عامل سیاسی جدید در نتیجه جنگ کنونی پس از قیام مردمی که در سال 2011 پدیدار شد. مهاجران جدید به دلایل اقتصادی، از طریق تشکیل یک دیاسپورای سیاسی ، تأثیر حیاتی بر سیاست‌های کشور خود داشت. در واقع، به نظر می‌رسد که پدیده نخبگان سیاسی و فعالان دیاسپورا که فعالانه در تلاش‌های بسیج سیاسی شرکت می‌کنند، در زمینه یمن کاملاً جدید باشد. با این حال، این پدیده ماهیت همگنی ندارد. مقصد مهاجران یمنی تحت تأثیر ایدئولوژی سیاسی و وابستگی سیاسی است و همچنین عامل میانجی مهمی در اشکال بسیج و سازماندهی دیاسپورا است. (5)

 در مواجهه با مناقشه کنونی، اوضاع یمن پس از سال 2014  ،به طرز چشمگیری تغییر کرد. فعالان سیاسی، سیاستمداران، متخصصان (به ویژه پزشکان و مهندسان) و همچنین طبقات بالای جامعه شروع به فرار از کشور کردند و ابتدا به مالزی و اردن رفتند، زیرا آنها دو کشور از معدود کشورهایی بودند که ورود بدون روادید یمن پس از بسته شدن درهای سفارتخانه ها در سال را  پیشنهاد دادند. این موج سپس به ترکیه، اروپا، مصر، کانادا و بسیاری از کشورهای دیگر در سراسر جهان رسید. این تغییر عمدتاً به دلیل مشکلاتی بود که فرار و اقامت در یک کشور دیگر، چه در سطوح مالی و چه در سطوح بوروکراتیک، همراه است.(6)

این تناقض بین نوع دیاسپورها باعث اختلافات بی سابقه و فضای محدود برای اقدام و بسیج، توانایی این جوامع را برای ایفای نقش موثر در ارتقای صلح یا یافتن راه حل های سیاسی تضعیف کرده است. درک این نکته حائز اهمیت است که این امر نه تنها نتیجه اختلافات درون خود جوامع دیاسپورا و مانعی بر سر راه سازماندهی یا هماهنگی نیست، بلکه نتیجه سیاست های متفاوتی است که توسط کشورهای میزبان دنبال می شود.  در همین راستا کشوری مانند مصر،که میزبان بخش بزرگی از نخبگان سیاسی و فکری یمن ، و بهترین محل ملاقات بین یمنی‌های خارج‌شده و کسانی است که هنوز در داخل کشور زندگی می‌کنند، ممکن است مکان مناسبی برای هماهنگی بین جناح‌های مختلف یمنی باشد .(7)

دیاسپورای یمنی در مصر همیشه از وسعت قابل توجهی برخوردار بوده و نسبتاً در جامعه مصر ادغام شده است. دیاسپورای یمنی با تنوع مشخص می شوند، زیرا شامل دانشجویان، بازرگانان، روشنفکران، سیاستمداران، میلیون ها گردشگر و کسانی است که به دنبال مراقبت های پزشکی و اهداف دیگر هستند.  در دهه 1980، یمنی‌هایی در مصر مالک برخی از شرکت‌های بزرگ این کشور، از جمله کوکاکولا و برخی کارخانه‌های محصولات غذایی بودند.پس از آغاز جنگ، مصر موج عظیمی از مهاجران یمنی را پذیرفت. امروزه، جمعیت دیاسپورای یمنی در مصر بین نیم میلیون تا 700000 نفر تخمین زده می شود.(8)فعالیت های سیاسی دیاسپورای یمنی ، به تمایل دولت مصر برای میزبانی چنین جلساتی بستگی دارد. بنابراین، در حالی که فرصت‌هایی برای دیاسپورای یمنی وجود دارد تا نقش سیاسی بیشتری در حل مناقشه ایفا کند، این امر به غلبه بر اختلافات داخلی و همچنین در دسترس بودن فضای مدنی عاری از مداخلات خارجی بستگی دارد.(9)برخی از اعضای دیاسپورای یمنی در خارج کشور، ازبلند کردن صدای خود یا شرکت در هر جنبشی از ترس   مجازات خانواده‌هایشان در خانه می هراسند. (10)

بررسی گروه‌های دیاسپورای یمنی در کشورهای میزبان بریتانیا،عربستان، مصر و ترکیه واردن شکل‌گیری گروه‌های جمعیتی دیاسپورا و چگونگی تأثیر ساختارهای فرصت‌های سیاسی مختلف را بر تلاش‌های بسیج فراملی نشان می‌دهد. جوامع دیاسپورای یمنی تلاش کرده اند ابتکاراتی را برای حمایت از جوامع یمنی در اردن ایجاد کنند، اما سیاست داخلی در  توانایی آنها را برای انجام این کار محدود می کند. با وجود این، اعضای دیاسپورا و تجار یمنی از سال 2015 از طریق کمک های مالی به خانواده های یمنی فقیر در اردن کمک کرده اند. این نوع کمک‌های مالی معمولاً به‌طور غیررسمی از طریق جوامع یمنی، عمدتاً از طریق گروه‌های واتس‌اپ سازمان‌دهی می‌شود. با این حال، این ابتکارات موقتی و بدون ساختار هستند.(11)

شرایط ناگواری که یمن در سال های اخیر تجربه کرده است باعث شده بسیاری از شهروندان یمنی برای کار و ثبات به ترکیه بیایند و برای سامان دادن به امور خود در ترکیه، جامعه یمن در دوازدهم سپتامبر 2015 در استانبول تأسیس شد . بر اساس اخبار منتشر شده ، تعداد یمنی ها در ترکیه حدود 30 هزار نفر است و در زمینه های مختلف از جمله رسانه، تدریس، سرمایه گذاری در املاک، تجارت و … فعالیت می کنند.به دلیل تحولات سیاسی در یمن در سال های اخیر، برخی از شهروندان یمنی مجبور به ترک کشور خود و ورود به ترکیه به عنوان پناهنده شده اند و تحت حمایت موقت قانون اتباع خارجی و حمایت بین المللی در ترکیه قرار گرفته اند. قابل ذکر است که قانون اتباع خارجی و حمایت بین المللی در ترکیه در تاریخ 4 آوریل 2013 به تصویب پارلمان ترکیه رسیده است.(12) عربستان سعودی که میزبان حدود نیمی از مهاجران یمنی است، به تدریج آنها را بیرون می کند و زندگی آنها را در آنجا گاهی به طرز غیر ممکنی دشوار می کند. سیاست‌هایی که ده‌ها و حتی صدها هزار یمنی را پس از جنگ خلیج فارس در سال 1991 اخراج کرد، امروز در قالب ملی‌سازی خصمانه بازار کار و سرمایه ادامه دارد و یمنی‌ها را مجبور می‌کند یا به یمن برگردند یا همراه با سرمایه‌شان فرار کنند. (13)

بازیگران دیاسپورای یمنی، به‌ویژه آنهایی که از سال 2014 از یمن خارج شده‌اند، منبعی ارزشمند، اما عمدتاً استفاده نشده برای جامعه سیاست‌گذار بین‌المللی هستند. بسیج و هماهنگی ضعیف در میان این متخصصان یمنی یک چالش بزرگ است که از دو قطبی شدن در کشورشان جدایی ناپذیر است. دیاسپورای حرفه‌ای یمن از نظر ترکیب و اهداف خود کاملاً یکدست نیست. برای مثال، اعضای دیاسپورا در مورد بهترین روش احیای روند انتقالی در یمن اختلاف نظر دارند. آنها در مورد تعامل جامعه بین المللی با آنها (یا فقدان آن) و در مورد درگیری در یمن ناامیدی مشترک دارند. (14)

فعالان امداد بشردوستانه تنها بخشی از انبوهی از بازیگران مختلف اجتماعی هستند که در شکل دادن به جوامع یمن در طول درگیری نقش دارند. اعضای دیاسپورای یمنی کمک قابل توجهی به شبکه های کمک های اجتماعی در داخل کشور کرده اند.  به طور مشابه، سازمان‌ها و افراد یمنی که در رسانه‌های هنر و فرهنگ کار می‌کنند نیز به طور صریح و ضمنی مشارکت سیاسی را تشویق کرده و نمونه‌هایی از اقدام جمعی را برانگیخته‌اند و به تغییر پویایی سیاسی درگیری کمک کرده‌اند.(15) 

 – سخن پایانی

با توجه به مواردی که بیان شد می توان گفت به نظر می رسد،تفاوت‌های بین جوامع دیاسپورایی یمنی در کشورهای آسیایی،آفریقایی ،اروپایی و آمریکایی نشان‌دهنده شرایط متفاوتی است که در آن ظهور کردند.از طرفی دیگر نشان‌دهنده الگوهای بسیار متفاوت بسیج و سازمان‌دهی است. با مقایسه این جوامع و اشکال اقدام جمعی که آنها انجام می دهند، می توان درک کرد که چگونه ویژگی های سیاسی-اجتماعی، فضاهای موجود در جوامع میزبان، و پویایی های درگیری در کشور مادر، برای شکل دادن به فرصت ها برای بسیج و تحمیل محدودیت ها با یکدیگر تعامل دارند

جنگ با تهدید ثبات آن، یک چالش واقعی برای دیاسپورها ایجاد کرد، اما فضای دموکراتیک و روابط قوی بین اعضای آن، مهاجران را قادر ساخت تا بر پیامدهای منفی جنگ و شکاف هایی که در سطح اجتماعی ایجاد کرده بود، غلبه کنند. اما در عین حال، شکاف‌های سیاسی و تنوعی و فضای موجود برای بسیج سیاسی، منجر به ظهور اشکال جدیدی از قطبی‌سازی شده است. 

Refrences

1.https://sanaacenter.org/ar/publications-all/main-publications-ar/18319

2.https://www.arab-reform.net/ar/publication/%D8%B8%D9%84%D8%A7%D9%84-%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B1%D8%A8-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D8%AF%D8%A9-%D8%AF%D9%8A%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%8A%D8%A7%D8%AA-%D8%AA%D8%B9%D8%A8%D8%A6%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%B4-2/

3.https://reliefweb.int/report/yemen/alwehdah-undp-partnership-yemen-our-home-connects-yemeni-diaspora-southeast-asia-needy

4.https://www.commonspace.eu/young-voices/yemeni-diaspora-analysis-its-history-development-and-nature

5.https://www.arab-reform.net/ar/publication/%D8%B8%D9%84%D8%A7%D9%84-%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B1%D8%A8-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D8%AF%D8%A9-%D8%AF%D9%8A%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%8A%D8%A7%D8%AA-%D8%AA%D8%B9%D8%A8%D8%A6%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%B4-2/

6. https://www.commonspace.eu/young-voices/yemeni-diaspora-analysis-its-history-development-and-nature

7.https://www.commonspace.eu/young-voices/yemeni-diaspora-analysis-its-history-development-and-nature

8.https://sanaacenter.org/ar/publications-all/main-publications-ar/12316

9.https://www.commonspace.eu/young-voices/yemeni-diaspora-analysis-its-history-development-and-nature

10.https://www.commonspace.eu/young-voices/yemeni-diaspora-its-roles-realities-and-possibilities

11.https://sanaacenter.org/publications/main-publications/16557

12.https://www.imtilak.net/en/turkey/articles/ye menis-in-turkey

13. https://www.commonspace.eu/young-voices/yemeni-diaspora-analysis-its-history-development-and-nature

14.https://www.brookings.edu/articles/reclaiming-yemen-the-role-of-the-yemeni-professional-diaspora/

15.https://www.ispionline.it/en/publication/yemens-political-activists-find-new-spaces-mobilization-29776