نقش ایران در روند صلح مناقشه قره باغ کوهستانی

By ipsc

فروردین 7, 1396

اشتراک

حامد کاظم زاده

پژوهشگر ارشد مطالعات اروپای شرقی دانشگاه ورشو

مركز بين المللي مطالعات صلح – IPSC

بعد از درگیرهای ماه آوریل 2016، نیروهای نظامی جمهوری آذربایجان و ارامنه جدایی طلب قره باغ کوهستانی بامداد روز شنبه 7 اسفند (۲۵ فوریه)، در مرزهای شرقی این منطقه مناقشه خیز در اطراف فضولی (Fuzuli) و خوجاوند (به ارمنی: مارتونی) با یکدیگر درگیر شده‌اند و گزارش‌ها حاکی از کشته شدن پنج سرباز ارتش جمهوری آذربایجان است. نقض مرتب رژیم آتش بس در چند سال اخیر حاکی از آتش بس ناپایدار میان طرفین و همچنین نشانگر عدم توان سازمانهای بین المللی از جمله گروه مینسک در حل و فصل این مناقشه است. به هر حال تا کنون میانجیگری بین المللی گروه مینسک به ریاست مشترک روسیه، فرانسه و آمریکا زیر نظر سازمان امنیت و همکاری اروپا برای حل مسالمت آمیز این مناقشه به نتیجه ای ملموس نرسیده و تنها به اعلام تاسف و بیانیههای سیاسی پرداخته است. شاید محور اصلی روند صلح در مسکو پی ریزی شده که بزرگترین حامی ارمنستان و یکی از بزرگترین فروشنده های سلاح به جمهوری آذربایجان است.

با این حل اگر تلاشهای ایران (به عنوان تنها کشور هم مرز با مناقشه) در حل این بحران نظامی در سالهای ابتدایی فروپاشی شوروی و حتی در آوریل 2016 نبود، بدون تردید تلفات غیرنظامی آن بیشتر میشد. ایران همواره با سیاست حفظ و توسعه روابط برابر با طرفین مناقشه قره باغ و دنبال کردن سیاست عدم جانبداری، دارای مهمترین دستاورد و جایگاه در میان سایر بازیگران منطقه ای میباشد. ایران نه تنها در حرف بلکه در عمل نیز در پیشگیری از بروز مجدد عملیات جنگی در منطقه مناقشه سهم خود را ایفا می کند. ایران با این منطقه مشترکات فرهنگی، مذهبی و زبانی دارد و به نوعی بخشی از تمدن ایرانی ـ اسلامی محسوب می شود، لذا تهران همواره با حساسیت به این منطقه نگریسته و نگران تبعات آن بر همسایگانش بوده است.

پیشینه مناقشه

از سال ۱۹۸۸ و زمانی که قره‌باغ کوهستانی، با جمعیت ارمنی و به عنوان بخشی خودمختار از جمهوری سوسیالیستی آذربایجان در اتحاد جماهیر شوروی اعلام کرد که قصد خروج از این جمهوری سوسیالیستی دارد، میان جمهوری سوسیالیستی ارمنستان و جمهوری سوسیالیستی آذربایجان بر سر این منطقه تنش به وجود آمد. جمهوری خودمختار سوسیالیستی قره باغ کوهستانی در سال ۱۹۹۱ اعلام استقلال کرد، اما این اقدام به شکل‌گیری جنگی سه ساله و اخراج هزاران آذربایجانی ساکن این منطقه و ارامنه ساکن جمهوری آذربایجان منجر شد. هرچند با مداخله روسیه، این جنگ در ماه می سال 1994 به یک آتش‌بس منتهی شد، اما درگیری هرگز به معنای واقعی متوقف نشده و طرفین هر از، چند گاهی وارد درگیری‌های مقطعی نظامی می‌شوند.(1)

شعله های درگیری و جنگ برافروخته شده تا جولای 1994 گدازان بود، که توافقنامه آتش بس میان کشورهای آذربایجان ، ارمنستان و جدایی طلبان قره باغ با میانجگری روسیه و قرقیرستان امضا شد. در این میان می توان به گروه مینسک با حضور ایالات متحده، روسیه، فرانسه و دیگر اعضای این گروه چون: بلاروس، آلمان، ایتالیا، هلند، سوئد، فنلاند و ترکیه اشاره کرد.

این مناقشه بگونه ای حساس و دارای پیامدهای منفی منطقه ای است که شورای امنیت سازمان ملل تاکنون با صدور چهار قطعنامه از تشدید دشمنی ها ابراز نگرانی کرده و خواستار صلح پایدار در این منطقه شده است. قره باغ از طرف جامعه جهانی بخشی از خاک جمهوری آذربایجان شناخته می‌شود، اما تحت کنترل ارمنی‌های ساکن این منطقه است. مهمترین درگیری بعد از آتش بس 1994، در آوریل سال گذشته رخ داد که در نبرد بین دو طرف بیش از ۷۵ نظامی کشته شدند.(2) در این درگیری حتی سه گلوله انفجاری (گلوله توپ یا خمپاره) به نزدیکی یکی از روستاهای شهرستان خداآفرین کشورمان نیز اصابت کرد.

آخرین مناقشه ـ فوریه 2017

مقام‌های نظامی قره باغ کوهستانی و جمهوری آذربایجان روایت‌های متفاوتی از این درگیری دارند و متقابلا یکدیگر را به آغاز مناقشه متهم کرده‌اند. وزارت دفاع آذربایجان اعلام کرده است که نیروهای ارمنی در ساعات اولیه روز شنبه تلاش گسترده‌ای کردند تا به مواضع تحت کنترل جمهوری آذربایجان رخنه کنند و درگیری‌های سنگینی در محور خجاوند (به ارمنی: مارتونی) ـ فضولی رخ داد و سپس ارامنه با توپخانه سنگین منطقه درگیری را هدف قرار دادند. در این اطلاعیه وزارت دفاع جمهوری آذربایجان، ارامنه را به ۱۱۷ مورد نقض آتش‌بس در یک روز در منطقه قره‌باغ متهم کرد و اعلام نمود که یک پهپاد و یک پست نگهبانی قره باغیها را نابود کرده است. شایان ذکر است که وزارت دفاع جمهوری آذربایجان در دو هفته اخیر گزارش هایی درباره شناسایی و انهدام چند گروه تجسسی وابسته به نیروهای نظامی ارامنه قره باغ در خط مقدم جبهه خبر داده بود.(3)

اما جمهوری ارمنستان به عنوان نماینده رسمی جدایی طلبان قره باغ در مذاکرات بین المللی، حمله به مواضع جمهوری آذربایجان را تکذیب کرده و اعلام کرد که ارامنه، آتش بس را رعایت می‌کنند و از جمهوری آذربایجان می‌خواهد که از اقدام در جهت وخیم کردن اوضاع خودداری کند.(4) همچنین وزارت دفاع جمهوری خودخوانده قره‌باغ کوهستانی (به ارمنی: آرتساخ) هم جمهوری آذربایجان را به انتشار اطلاعات کذب درباره درگیری‌های بامداد شنبه متهم کرده است. به گفته مقام‌های قره باغ نیروهای مسلح جمهوری آذربایجان از از دو مسیر در اطراف خوجاوند (به ارمنی: مارتونی) آغاز به حمله کردند اما با متحمل شدن تلفات سنگین ناچار به عقب نشینی شده‌اند. آنها در بیانیه‌ای اعلام کردند که در این برخورد، نیروهای ارمنی هیچ تلفاتی را متحمل نشدند و این نظامیان جمهوری آذربایجان بودند که کشته شدند و حتی اجسادشان را نیز باقی گذاشتند.(5)

به هر حال ممکن است درگیریهای اخیر بی ارتباط با همه پرسی در جمهوری خودخوانده قره باغ کوهستانی در هفته گذشته در روز 2 اسفند (۲۰ فوريه) نباشد که مردم ساکن قره باغ، به تغییرِ نظام حکومتی و نام کشور خود رأی مثبت دادند. کمیتۀ مرکزی انتخابات اعلام کرد که 87.6 درصد از شرکت کنندگان در همه پرسی، به طرح قانون اساسی جدید رأی مثبت دادند. در قانون اساسی جدید، نظام حکومتی کشور از پارلمانی به ریاست جمهوری تغییر می یابد و نام کشور، از جمهوری قره باغ کوهستانی، به جمهوری آرتساخ تغییر می یابد.(6)

موثرترین کشور نزد دو طرف، روسیه، در همان روز درگیری توسط سخنگوی کرملین از طرفین خواست که سریعا به درگیری‌ها پایان دهند و پایبند آتش‌بس ۱۹۹۴ بمانند. همچنین روسای آمریکایی، روسی و فرانسوی گروه مینسک نیز در بیانیه ای، درگیری های نظامی شدید روز شنبه میان نیروهای نظامی جمهوری آذربایجان و قره باغ در خط مقدم و تلفات جانی ناشی از این درگیری ها را مورد اشاره قرار دادند و از این درگیری ها تنها ابراز نگرانی کردند. روسای این گروه طرفین مناقشه را به پرهیز استفاده از سلاح های سنگین و عقب کشیدن این سلاح ها از خط مقدم جبهه دعوت کردند.(7)

نقش ایران

نخستین میانجیگری مستمر میان طرفین درگیر در ماه می 1992 در تهران شکل گرفت که به بیانیه 7 می تهران معروف شد. ولی متاسفانه با کارشکنی روسها با تحریک ارامنه قره باغ، این اقدام ایران به شکست انجامید. حتی تهران پس از انعقاد آتش بس در ماه می سال 1994 سعی کرد با مشخص کردن هر چه دقیق تر منافع خود، در روند حل و فصل اوضاع سهمی ایفا کند. ایران تا سال 1997 در این زمینه بسیار فعال بود و از طریق مجاری دیپلماتیک با روسیه و طرفین درگیری تعامل می کرد. بعد از آنکه در داخل سازمان امنیت و همکاری اروپا نهاد رؤسای گروه مینسک با شرکت روسیه، ایالات متحده و فرانسه ایجاد شد، ابعاد فعالیت تهران در این زمینه تا حدود زیادی کاهش یافت. با این وجود در سال 2010، ایران میانجیگری خود را به جمهوری ارمنستان و جمهوری آذربایجان پیشنهاد کرد. بدون تردید، نو نگاه و روش موجود بدون اشکال نبود و تمامی بازیگران را شامل نمیشد ولی این ابتکار دیپلماتیک حداقل نشان دهنده علاقه تهران برای حل مناقشه بدون جانبداری از طرفین بود. اوج فعالیتهای کشورمان در مناقشه آوریل (2 تا 5 ماه آوریل 2016) سال گذشته شکل گرفت که رایزنیهای وزیرامورخارجه ایران با همپایان آذربایجانی و ترکیهای در رامسر به تماس تلفنی میان وزرای خارجه ارمنستان و آذربایجان کشیده شد و سپس پس از ساعاتی به آتش بس انجامید. سفر از پیش تعیین شده ظریف و لاوروف به باکو بعد از دو روز در 7 آوریل نیز به پایدار شدن آتش بس کمک کرد. فعالیتهای رئیس جمهور و وزیر دفاع ایران نیز در روند چند روزه مناقشه (2ـ5 آوریل) تا آتش بس کامل بی تاثیر نبود.(8) به هر حال هر گونه بحث درباره استقرار احتمالی آینده نیروهای حافظ صلح در منطقه مناقشه (سند مادرید) چه در بعد ترکیب این نیروها و چه در بعد اختیارات آنها در نزدیکی مرزهای رسمی کشورمان، باید با توجه به نقطه نظر ایران صورت بگیرد. در حادثه اخیر نیز سخنگوی وزارت خارجه ایران طرفین درگیر را به آرامش فراخواند و از آمادگی جمهوری اسلامی ایران برای مساعدت و همکاری با طرفین برای استقرار آرامش و امنیت در این منطقه خبر داد.(9) با اینکه میتوانست تکاپوهای دیپلماتیک ایران بیشتر از این باشد و سفرای کشورمان در دو شهر باکو و ایروان نقش بیشتری ایفا کنند.

واکنش های دستگاه دیپلماسی و رسانه های ایران در روزهای پس از مناقشه کاملا بجا و منطقی و با هدف به پایان رسیدن سریع این تنش ها صورت گرفته و خوشبختانه با رصد دقیق وقایع به نظر میرسد تمامی گروهای سیاسی و فکری ایرانی خواهان ترک مخاصمه و تحقق آرامش در منطقه هستند. از نکات قبال توجه سیاست ایران در روند صلح قره باغ همانا داشتن سیاستی مبتنی بر منافع ملی و حسن همجواری را می توان نام برد. هر چند پاره ای رویکردهای دولت جمهوری آذربایجان در 20 ساله اخیر همچون فشار به شیعیان، قایل بودن به سهم کمتر ایران از سواحل دریای مازندران، رابطه نظامی و امنیتی با اسراییل و موافقت با فعالیت پایگاه های ناتو و آمریکا اسباب ناخرسندی عمیق جمهوری اسلامی را فراهم ساخته است اما ایران هیچگاه سیاست موازنه منفی را اجرا نکرد و بر صلح در منطقه مبتنی بر گفتگوی طرفین تاکید نمود.

نتیجه

آنچه که تاکنون در خصوص مناقشه قره باغ عنوان شد صرفا شرح مختصری از وقایع قره باغ بود که نشان دهنده عمق اختلافات و منازعات منطقه میان دو کشور در قفقاز جنوبی است. شمار پناهندگان و آواره های بجا مانده از درگیری ها و قربانیان بازمانده نیز نشان از پیچیدگی و دشواری در حل مناقشه قره باغ در آینده است. اختلافات ارضی و سرزمینی که همواره بهانه ی پررنگی برای بروز اختلافات هویتی و قومی است. اختلافاتی که گاه بشکل مشخصی از سوی قدرت های فرا منطقه ایی تشدید می شود و دست آویز دوستی ها و دشمنی های کشور های موثر در این منطقه می باشد. به هر حال هر گونه درگیری نظامی این دو همسایه شمالی ایران در قفقاز می تواند به افزایش بحران ها و پیچیدگی ها در منطقه دامن بزند و صف بندی ها و تخاطم های تازه ای را آغاز کند که منجر به ورود نیروهای نظامی بین المللی می گردد.

شایان ذکر است که بخش های عمده قفقاز تا سال 1828 در کنترل دولت مرکزی ایران بود که طی جنگهای ایران و روسیه و طی قراردادهای گلستان و ترکمنچای از ایران جدا شدند. به هر روی از منظر ایران فرهنگی، قره باغ بخشی از هویت ایرانی است و حفظ صلح و امنیت آن برای ایران مهم است و جان هر آذربایجانی، آرانی، قره باغی و ارمنی نیز عزیز خواهد بود و به نوعی آنها هموطنان تاریخی محسوب می شوند.