مریم وریج کاظمی
پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک
مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC
اگرچه بحران اوکراین فصل جدیدی در سیاست خارجی پنج کشور آسیای مرکزی «قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان» به وجود آورد و این کشورها را با چالش های داخلی، منطقه ای و بین المللی روبه رو ساخت اما همچنان درگیری بر سر مرزها، انقلاب های سیاسی، ناآرامی های خشونت آمیز کارگری، خشونت های قومی-مذهبی همچنین رشد شبکه های افراطی فراملی نگرانی عمده کشورهای منطقه آسیای مرکزی در 1401 بود(1) و این مسائل تهدیدهای سیستماتیک علیه صلح و ثبات داخلی و امنیت منطقه ای را ساختاربندی کرد. به هر حال همانند سال های گذشته آسیای مرکزی شاهد ناآرامی های داخلی در سه کشور قزاقستان، تاجیکستان و ازبکستان بود و تنش های مرزی بین قرقیزستان و تاجیکستان هرازگاهی منطقه را به وضعیت بحرانی کشاند(2).
از نظر سیاسی رئیس جمهور فعلی قزاقستان، «قاسم جومارت توکایف»، در تلاش برای تقویت قدرت خود بود. بدین ترتیب علیرغم صحبت در مورد ظهور قزاقستان جدید که دارای دموکراسی واقعی و عدالت اجتماعی است، اقدامات توکایف با هدف از بین بردن قدرت نظربایف و مشروعیت بخشیدن به حکومت او حداقل تا سال 2029 انجام شد. در ترکمنستان نیز «سردار بردی محمدوف» وارث قدرت پدرش- قربانقلی بردی محمدوف-، به عنوان بسته ترین کشور آسیای مرکزی با بسیاری از مسائل اجتماعی-اقتصادی از جمله کمبود مواد غذایی، بیکاری و تورم سرسام آور درگیر بود. به هر حال اگر قیمت گاز طبیعی – اصلی ترین کالای صادراتی ترکمنستان – کاهش یابد، رژیم حاکم ممکن است خود را در تنگنا ببیند.
از سوی دیگر تاجیکستان با تظاهرات در استان خودمختار گورنو بدخشان دست و پنجه نرم کرد، در حالی که ازبکستان با ناآرامی های مدنی در قره قالپاقستان مواجه شد که با توسل به زور توانستند نظم را در هر دو منطقه بازگردانند. اما مقامات حکومتی نتوانستند به علل ریشه‌ای بحران و تنش ها در مناطق مرزی رسیدگی کنند. درگیری های طولانی مدت مرزی بر سر مرزهای زمینی، آبی و ایالتی نیز طبق سال های گذشته ادامه دار شد. همچنین درگیری های مرزی بین قرقیزستان و تاجیکستان در دره فرغانه صدها کشته و زخمی برجای گذاشت و منجر به جابجایی گسترده جمعیت گردید.
تنش ها در امتداد مرز قرقیزستان و تاجیکستان سال هاست شرایط نامساعدی را به وجود آورده است بطوریکه در شهریور 1401 حداقل 134 نفر کشته شدند. در طول جنگ نیروهای تاجیک دوباره وارد خاک قرقیزستان شدند و به طور موقت چندین روستای قرقیزستان را اشغال کردند. قرقیزستان نیز با استفاده از پهپادهای ساخت ترکیه به مسجدی در روستای اوچی-کالاچا تاجیکستان حمله کرد که در طی آن حداقل ده نفر کشته شدند. این اولین باری که پهپادهای نظامی در جنگ آسیای مرکزی مورد استفاده قرار می گرفت.
چین که در قرقیزستان و تاجیکستان نیز نفوذ زیادی دارد، از اظهار نظر در مورد خصومت های قرقیزستان و تاجیکستان خودداری کرد. اما پس از درگیری شهریور ماه، سازمان کشورهای ترک«OTS» شامل ترکیه، جمهوری آذربایجان، قزاقستان، ازبکستان و قرقیزستان بیانیه‌ای منتشر کردند که در آن حمایت از تلاش‌های قرقیزستان، عضو موسس«OTS» در یافتن راه‌حلی مسالمت‌آمیز برای وضعیت مرزی را اعلام کرد. این در حالیست که روسیه و سازمان پیمان امنیت جمعی خواستار حل و فصل مسالمت آمیز مناقشه شده اند اما برای دستیابی به هر نوع کاهش تنش بین قرقیزستان و تاجیکستان، کاری انجام نداده اند. در همین حال، افغانستان منبع تهدیدات امنیتی برای تمام کشورهای آسیای مرکزی باقی ماند که البته تاجیکستان و سایر کشورهای آسیای مرکزی سعی کردند روابط خود را با دولت طالبان عادی سازی کنند تا به ثبات افغانستان کمک نمایند و گروه های شبه نظامی افراطی بین المللی که آسیای مرکزی را هدف قرار می دهند، را مهار کنند.
«ولادیمیر پوتین» در طول سال گذشته به هر پنج کشور آسیای مرکزی سفر کرد و در نشستی های جداگانه با مقامات این کشورها وعده سرمایه گذاری بیشتر در زیرساخت ها را داد. این در حالیست که تجارت بین روسیه و جمهوری های آسیای مرکزی رشد چشمگیری داشت. پوتین اظهار داشت روابط کرملین و جمهوری های آسیای مرکزی هرگز از الگوی شوروی پیروی نخواهد کرد(3).
از سوی دیگر هجدهمین نشست وزیران اتحادیه اروپا و آسیای مرکزی آبان ماه در سمرقند (ازبکستان) برگزار شد و کشورهای منطقه تعهد خود را برای تقویت همکاری اتحادیه اروپا و آسیای مرکزی برای حمایت از توسعه سبز و پایدار پس از کووید-19 ، رفاه و همکاری های منطقه ای، همکاری برای مقابله با چالش های منطقه ای، بحران اوکراین و وضعیت افغانستان ابراز داشتند. آنها همچنین بر تعهد کشورهای اتحادیه اروپا و آسیای مرکزی به حمایت از منشور سازمان ملل متحد و اصول حقوق بین الملل، به ویژه اصول احترام به استقلال، حاکمیت و تمامیت ارضی همه کشورها تاکید کردند. این نشست همچنین فرصتی برای تبادل نظر در مورد اجرای تعدادی از برنامه های حمایت شده توسط اتحادیه اروپا، از جمله برنامه مدیریت مرز در آسیای مرکزی (BOMCA) و پروژه ضد تروریسم اجرای قانون در آسیای مرکزی (LEICA) فراهم نمود(4).
بعد از اعمال تحریم ها علیه روسیه، روابط روسیه با اغلب کشورهای آسیای مرکزی نیز دچار تحولاتی شد. بدین ترتیب مسکو انتظار کمک قزاقستان را برای دور زدن تحریم های صادرات نفت و گاز داشت، اما توکایف نپذیرفت. قزاقستان، به عنوان یک بازیگر تأثیرگذار در منطقه در روابط خود با روسیه و غرب موضع قاطع تری اتخاذ کرد. قزاقستان برای مدتی موضع نسبتاً بی طرفی را در مواجهه با تنش های ژئوپلیتیکی در منطقه حفظ کرده بود و اغلب به طرز ماهرانه ای منافع خود را بین روسیه، اروپا و چین متعادل کرد. با این حال، واکنش این کشور به بحران اوکراین قابل توجه بود و خروج آهسته آن از یک تانگوی فشرده سیاسی با روسیه، باعث جلب توجه سیاستمداران و شرکت‌ها در سراسر اروپا و غرب شد. این کشور به وضوح به شرکای غربی خود پیام می دهد که قصد دارد شرایط و ماهیت روابط خود با روسیه را تغییر دهد. قزاقستان نه تنها به دنبال تقویت روابط خود با غرب، بلکه با دیگر قدرت های متوسط است که چالش های روزمره مشابه آنها را دارند و دوم، قزاقستان فعالانه به دنبال تنوع بخشیدن به اقتصاد و جذب مشارکت ها و سرمایه گذاری های جدید از سراسر جهان است. به عنوان مثال، اخیراً با آلمان توافق کرد که صادرات نفت خود را به این کشور به عنوان جایگزینی برای نفت روسیه که اکنون از بسیاری از بازارهای اروپایی حذف شده است، افزایش دهد(5).
به هر حال تامین تقاضای انرژی داخلی در قزاقستان و ازبکستان به یک اولویت تبدیل شد و میزان نفت و گاز موجود برای صادرات به چین را کاهش یافت. این موضوع از نظر کارشناسان غربی آغازی برای از دست رفتن هویت روسیه به عنوان یک ابرقدرت انرژی بود. این در حالیست که «شی جین پینگ» ظرفیت سازی امنیتی را به منطقه با تشکیل ابتکار امنیت جهانی«GSI» پیشنهاد کرد و البته قزاقستان پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، کنفرانس همکاری و اقدامات اعتمادساز در آسیا«CICA» را برای ایجاد فضایی برای دیپلماسی چند جانبه آغاز کرده بود. مجموع این شرایط بر نحوه تعامل کشورهای آسیای مرکزی با مسکو تأثیر گذاشت(6).
روابط بین دو کشور چین و روسیه در منطقه «هژمونی تعاونی» یا «تقسیم کار» نامیده شده است. بر اساس منطق تقسیم کار در آسیای مرکزی، روسیه به عنوان یک قدرت سیاسی و نظامی نقش حیاتی ایفا می کند، در حالی که چین به عنوان یک قدرت اقتصادی مهم و سرمایه گذار در توسعه زیرساخت ها نقش فعالی دارد. نمایندگان قرقیزستان، ازبکستان و چین در حاشیه اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای در ازبکستان در شهریورماه، یادداشت همکاری برای ساخت خط آهن برای اتصال سه کشور امضا کردند. اگر این خط تکمیل شود از طریق شبکه راه‌آهن ازبکستان به خطوط ریلی ایران و ترکیه و همچنین به بنادر دریای کاسپین(خزر) قزاقستان در کوریک و آکتائو و به بندر کاسپین ترکمنستان در شهر ترکمن باشی متصل می‌شود. ضمن اینکه پنج کشور آسیای مرکزی به دنبال شرکای جدید برای تجارت و سرمایه گذاری برای پر کردن مناطقی هستند که حضور روسیه در آن کمرنگ می شود از این رو بسیاری از کشورهایی که آسیای مرکزی به آنها روی می آورند در جهان عرب هستند. مقامات آسیای مرکزی در طول سال گذشته با دولت های عربستان سعودی و امارات متحده عربی در ارتباط بودند(7).
آنچه که مشخص است اعلامیه قزاقستان و ازبکستان مبنی بر به رسمیت شناختن تمامیت ارضی اوکراین و وعده کمک های بشردوستانه به اوکراین را می توان نمونه ای از کاهش نفوذ سیاسی روسیه در جمهوری های آسیای مرکزی دانست. جنبه دیگر کاهش قدرت روسیه در آسیای مرکزی به امنیت مربوط می شود. بی تفاوتی روسیه و ناکارآمدی سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO) در جریان درگیری شدید مرزی بین تاجیکستان و قرقیزستان، نقش کرملین را به عنوان کلانتر منطقه ای بی اعتبار کرد. امتناع قرقیزستان از شرکت در مانورهای مشترک سازمان پیمان امنیت جمعی موسوم به «برادری فنا ناپذیر-2022»، شواهد بیشتری از کاهش اعتبار مسکو در آسیای مرکزی ارائه کرد. اما به موازات افول روسیه، چین دیپلماسی فعالانه ای را برای افزایش نفوذ خود در آسیای مرکزی دنبال نمود. از زمان آغاز جنگ روسیه و اوکراین، موافقت نامه های اقتصادی جدیدی بین چین و کشورهای آسیای مرکزی به همراه تایید زیرساخت های حیاتی جدید امضا شده است. نقش شرکت های امنیتی خصوصی چین«PSC» در حفاظت از پرسنل و زیرساخت های چینی در امتداد«BRI» قابل توجه است(8). لازم به ذکر است در چنین شرایط ژئوپلیتیکی و ژئواستراتژیکی چالش برانگیزی مرکزیت جغرافیایی آسیای مرکزی همراه با عقب‌نشینی روسیه به چین کمک می‌کند تا بیش از هر زمان دیگری خود را در منطقه تثبیت کند(9).
اما آنچه که مشخص است علیرغم شواهد زیادی مبنی بر کاهش نفوذ روسیه و ظهور چین در آسیای مرکزی، پکن در نهایت نمی تواند جایگزین مسکو در منطقه شود. در کوتاه مدت و میان مدت، چین نه ظرفیت و نه قصد جایگزینی برای آن را دارد. علاوه بر این با وجود کاهش قدرت روسیه، مسکو همچنان یک بازیگر کلیدی امنیتی و اقتصادی است و ابزارهای قدرتمندی در اختیار دارد که می تواند بر سیاست های کشورهای منطقه تاثیر بگذارد(10).
جمع بندی
سال 1401 کشورهای آسیای مرکزی وضعیت بحرانی را در بخش های امنیتی و اقتصادی تجربه کردند. علاوه بر درگیری های مرزی که تلفات جانی و مالی فراوانی بر جا گذاشت، گسترش نارضایتی در میان شهروندان منجر به اعتراض‌هایی شد که با واکنش‌های تند نیروهای امنیتی مواجه گردید و باعث بی‌اعتمادی بیشتر بین مقامات و مردم شد. از سوی دیگر سطح جدیدی از همکاری های منطقه ای بین آسیای مرکزی شکل گرفت که اولویت اصلی بر اساس موضوعات اقتصادی و امنیت مسیرهای تجاری بود. روسیه به افزایش مشارکت نظامی خود در منطقه آسیای مرکزی ادامه داد این در حالی بود که چین حضور قابل توجهی در آسیای مرکزی داشت، اما نشان ندادکه آیا مایل به پر کردن خلاء های روسیه در بخش های امنیت، اقتصاد یا تجارت منطقه آسیای مرکزی هست یا خیر. به هر حال ترکیه به همراه چین، ایران و اتحادیه اروپا مهمترین بازیگران صحنه منطقه آسیای مرکزی در سال 1401 بودند که هریک تلاش های را برای رسیدن به اهداف مورد نظر خود بخصوص در بخش های تجاری-اقتصادی و امنیتی پیگیری کردند.
کلید واژگان: آسیای مرکزی, چین,روسیه, امنیت,اقتصاد, بحران , تنش, مریم وریج کاظمی
1-https://www.sipri.org/research/conflict-peace-and-security/asia/central-asian-security
2-https://www.usip.org/publications/2023/03/central-asia-needs-new-approach-security
3-https://www.eastasiaforum.org/2023/01/25/central-asias-authoritarians-stare-down-a-year-of-disorder
4-https://www.eeas.europa.eu/eeas/central-asia-18th-eu-central-asia-ministerial-meeting-finding-solutions-common-challenges_en
5-https://www.euractiv.com/section/central-asia/opinion/how-kazakhstan-changed-in-light-of-the-russian-invasion-of-ukraine/
6-https://theasanforum.org/central-asia-over-a-decade-the-shifting-balance-in-central-asia-between-russia-and-china
7- https://www.fpri.org/article/2022/11/filling-the-geopolitical-void-in-central-asia
8- https://www.eastasiaforum.org/2022/12/15/chinese-influence-in-a-changing-central-asia
9- https://www.orfonline.org/expert-speak/growing-chinese-influence-over-central-asia
10-https://rusi.org/explore-our-research/publications/commentary/chinas-dominance-central-asia-myth-or-reality
