احسان شاه حسینی
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
بیان رخداد
پس از فروریختن دیوار برلین و آغاز داستان به استقلال رسیدن مناطق مختلف در شوروی سابق با نام جمهوری های تازه استقلال یافته و مسائل پیش آمده ی پس از آن، روسیه بعنوان میراث بجای مانده شوروی همچنان مناطق مستقل شده را بخشی از خود می دانست و با آن چشم بدان ها می نگریست. ضعف دولت های متولد شده ی جدید و تعارضات و چالش های موجود در کشور های تازه استقلال یافته مجال را برای روس ها مهیا نموده و این مناطق نیز توان ایستان و عدم تکیه دادن بر پیکر روس ها را نداشتند. در سالهای ابتدایی تشکیل آنان، روس ها همچنان به آنها بعنوان حیات خلوت خود می نگریستند. گرجستان بعنوان نمونه مورد مطالعه نیز جدای از این قافله نبود. اما جایگاه و موقعیت گرجستان و تلاش این کشور برای جدایی از روس ها و حضور قدرت های فرامنطقه ای چون آمریکا و دیگر کشور های اروپایی حیات خلوت روس ها را بر هم ریخت. اما تغییر وضعیت منطقه و حضور دیگر قدرت های در قفقاز و گرجستان مانع از تلاش روسیه برای حفظ حیات خلوت خود نگردید و روسیه همچنان منافع خود را در این حوزه به ویژه در گرجستان بصورتی تمامیت خواه دنبال نموده است.
تبیین رخ داد
اهمیت ژئواستراتژیک گرجستان برای روسیه
گرجستان کشوری است که در میان کشورهای قفقاز بیشترین همرزی را با روسیه داشته و به لحاظ مرزی با آن کشور دارای پیوند های بسیاری می باشد که البته این پیوند ها همیشه با چالش ها قومی و مرزی همراه بوده است. از دیگر سو، این همرزی طولانی برای روس ها دارای اهمیت بسیاری است چرا که مناطق همجوار گرجستان در خاک روسیه همچنان بی ثبات و دارای پتانسیل ناامنی و بی ثباتی برای آن مناطق در کشور روسیه خواهد بود که البته برای گرجستان نیز چنین وضعیتی متصور است. این پیوند های قومی، فرهنگی و دینی منطقه ناشی از همرزی گرجستان و روسیه در خط فاصل مرز میان قفقاز شمالی و جنوبی است که مناطق مختلف قومی، زبانی، دینی و تاریخی را از هم جدا نموده و آنها را به اقلیت هایی کوچک در هر دو کشور بدل نموده است.
این عامل موجد اختلافات مرزی و چالش های پیش آورنده ی آن نیز می باشد. اهمیت گرجستان از این منظر، برای روس ها در پیوند های فرهنگی با مناطق جنوبی خود در جمهوری های خود مختار اوستیای جنوبی و ابخازیا است که البته پس از وقایع رخ داده شده و درگیری های صورت گرفته، روسیه به تنهایی آن مناطق را به رسمیت شناخت است. از آن رو اهمیت تنوع فرهنگی و قومی گرجستان برای روسیه ناشی از تنوع فرهنگی و قومی حاضر در مناطق همجوار گرجستان و مرز میان قفقاز شمالی و جنوبی است. بطور مثال، در چچن و ارتباط قومی و دینی این منطقه با مناطق همجوار خود در گرجستان و امکان رفت امد برای آنها در این حوزه می باشد که با امنیت و ثبات این حوزه ارتباط مستقیم و وثیقی دارد.
منافع اقتصادی روس ها در گرجستان
از دیگر دلایل اهمیت گرجستان برای روس ها حوزه اقتصادی کشوری است که دارای وضعیت بد اقتصادی و عدم استقلال این کشور در حوزه اقتصادی است.با توجه به اینکه، پس از روی کار آمدن ساکاشویلی درگرجستان اصلاحات اقتصادی اغاز شد، بطوری که تولید ناخالص ملی این کشور طی چند سال افزایش یافته و صادرات این کشور نیز با چنین سیری مواجه بوده، اما آنچه که گفته شد ضعف اقتصادی و توانایی کم گرجستان در حوزه اقتصادی را نمی پوشاند. ازاین رو، حضور شرکت های خصوصی روسیه در گرجستان و تسلط این کشور بر بخش برق گرجستان از دیگر نکات مهم در خصوص حضور اقتصادی روسیه در گرجستان است . از دیگر سو، بخش هایی که حضور روس ها در آن پرنگ می باشد، بخش های بانک و بویژه انرژی گرجستان است. بازار گرجستان نیز حوزه ای است که روس ها توان مانور بسیاری برای کالا و تولیدات خود در آن دارند.
راه تنفس روس ها و دستزسی آنها به ابها ی آزاد از طریق گرجستان
یکی دیگر از دلایل و منافع روسیه در گرجستان دستیابی به ابها آزاد در مناطق غربی گرجستان است. روسیه از دیرباز در پی تلاش برای رهایی از یک سرزمین قفل شده و دسترسی به ابهای آزاد بوده است که پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی دسترسی به آبهای دریای سیاه نیز از میان رفت از این رو، روسیه، گرجستان را بعنوان راه تنفسی برای رسیدن به سواحل در یای سیاه می داند.
نقش اهمیت جغرافیایی گرجستان در امنیت انرژی روسیه
گرجستان از سوی دیگر، یکی از وارد کنندگان بزرگ انرژی از روسیه است و بخش وسیعی از انرژی خود را از طریق روسیه تامین می نماید و این بازاربرای روسیه هم به لحاظ اقتصادی دارای اهمیت می باشد و هم به لحاظ سیاسی، که از این طریق توان بیشتری در کنترل و محدود کردن گرجستان خواهد داشت. اما آنچه روسیه در گرجستان در خصوص انرژی بدان چشم دوخته و منافع خود را در آن می بینند، بحث انتقال لوله های گاز و خطوط انرژی است که امنیت و مسیر قدیمی انرژی به غرب و منافع روسیه به لحاظ انرژی را در خود گرجستان و بازار بسیار مهم روسیه یعنی اروپا را به خطر انداخته است. بگونه ای که یکی از مسائل مورد چالش روس ها با گرجی ها در خصوص حضور غربی ها بویژه اروپاییان در تلاش برای تغییر مسیر انرژی از روسیه به گرجستان است.
از سوی دیگر در تفسیری برآمده از این برداشت می توان گفت که حضور غرب درکنار آنچه که می تواند امنیت روسیه را مورد تهدید قرار دهد بیشتر امنیت حوزه انرژی روسیه را به خطر انداخته که در نهایت بازار مصرف در گرجستان را کاهش داده و رفته رفته نفوذ روسیه در گرجستان و قفقاز را کمرنگ می سازد و این موضوع برای روسیه بدلیل محاصره شدن در حصار غرب قابل پذیرش نیست چرا که روسیه در سیاست ها راهبردی خود در پی نشان دادن قدرت خود و بازپس گیری نقاب از دست رفته خود می باشد.
اهمیت گرجستان در حوزه امنیت برای روس ها
روس ها همیشه بعنوان قلب قفقاز به گرجستان نگاه کرده اند و آن را بعنوان کلید کنترل بر قفقاز دانسته اند. از این رو، روس ها برای تامین امنیت خود در منطقه بر حضور در گرجستان و نفوذ بر این کشور تاکید و تلاش داشته اند. همچنین ثبات و امنیت در گرجستان نیز برای روس ها دارای اهمیت بالایی است چراکه بی ثباتی و چالش در گرجستان به دیگر مناطق همجوار بخصوص در قفقاز شمالی انتقال خواهد یافت و حضور نظامی روسیه در مرز های قفقاز شمالی و جنوبی هم می تواند بدان منظور باشد. دلیل دیگری که بر حضور نظامی روسیه در منطقه و نگرانی روسها در باب امنیت خود اشاره دارد، به سیاست قدیمی این کشور باز می گردد که قفقاز را منطقه خارج نزدیک پنداشته و گرجستان را دارای حساسیت استراتژیک و ژئواکونومیک بیشتری در منطقه ی قفقاز برای روسیه می داند. از این رو، روس ها همیشه بدنبال حفظ قدرت و نفوذ بلادرنگ خود در این مناطق بوده اند و از این رو، منازعات قومی ومناقشات مرزی از دیر باز اهرم فشاری مناسبی برای روسیه بحساب آمده، تا با تحریک مناقشات قومی و مرزی به هدف خود یعنی کنترل منطقه بسود خود دست یابد که نزدیک ترین نمونه موردی آن می تواند حمایت روسیه از تجزیه طلبان گرجستان باشد.
از دیگر سو، امنیت رروسیه در قفقاز بویژه در گرجستان بر گرفته از حضور و تقاطع همراه با تضاد منافع روسیه با غرب بویژه آمریکا است.اساسأ در خصوص سیاست ها اعمال شده از سوی روسیه در گرجستان و قفقاز می باید بدنبال رد پایی از غرب بود. چراکه روسیه پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی بدنبال بازیابی وجهه ی جهانی و قدرت فرامنطقه ای خود بوده است و از این رو، حضور غرب در این حوزه برای روس ها سخت گران و سنگین است. گرجستان بعنوان کشوری که پل ارتباطی روسیه با دریای سیاه است، بیشترین همرزی را با آن کشور دارد، دروازه قفقاز بسوی غرب می باشد و از این رو، میسر مناسب تری برای انتقال انرژی دریای مازندران و آسیای مرکزی است،اما در سوی مقابل یعنی گرجستان، گرایشات غربی از سوی رهبران این کشور موضوعی است که برای روس ها قابل هزم نیست. از این رو،سیاست های تند و خصمانه روسیه در قبال گرجستان نیز چیزی جز واکنشی به سیاست های امریکا و غرب در حیات خلوت سنتی روسیه و تمایلات غربی رهبران گرجی نیست و این موضوع دال بر اهمیت و نقش گرجستان در امنیت و ثبات منطقه برای روس ها است.
دورنمای رخداد
گرجستان کشوری است که دارای موقعیت استراتژیکی می باشد واز لحاظ ژئو اکونومیک مسیر دسترسی به دریای سیاه ونزدیک بودن به منابع نفتی همجوار آن را مسیر می سازد. همچنین قرار گرفتن در کریدور شرق به غرب و جنوب به شمال، عامل موازنه امنیتی بین ارمنستان و آذربایجان وحوزه کشمکش استراتژِیک بین روسیه ، اروپا و… از مواردی است که اهمیت گرجستان را بطور کلی باعث می شود. همچنین غرب نشان داده است که گرجستان به لحاظ مولفه های امنیتی در عرضه انرژی و دسترسی به منابع انرژی حوزه دریای خزر و در دورنمایی وسیع تر، رقابت با چین برای غرب از اهمیت حیاتی برخوردار است.
از این رو، منافع روسیه در گرجستان در یک حوزه خلاصه نمی شود و این بدلیل پیچیدگی منافع و گره خوردن حوزه های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی منافع روسیه در گرجستان است. اما به نظر می آید که اهمیت یافتن منافع روسیه در گرجستان بدلیل حضور غرب بویژه آمریکا پرنگ گشته و آن بدلیل از میان رفتن نظم مورد نظر روسیه در این حوزه و به میدان آمدن رقیب می باشد. بطور کلی می توان گفت که از میان رفت قیمومیت ناخواسته روسیه بر قفقاز بخصوص گرجستان با دو چالش اصلی مواجه است یک حضور رقبای جدید و جدی در این حوزه است که عرصه را برای روس تنگ نموده اند و دیگری عدم تبعیت و پذیرش قیمومیت گرجستان از روسیه می باشد.
