دکتر سعید پورعلی

استادیار علوم سیاسی و کارشناس مناطق آزاد تجاری صنعتی

مرکز بین المللی مطالعات صلح-ipsc

“ما به دنبال ایجاد فرصت های بهتر برای همکاری با بخش خصوصی ازطریق سه رکن یعنی جایگاه خود به عنوان قلب جهان عرب و جهان اسلام، ظرفیت های برجسته مان در حوزه سرمایه گذاری و بالاخره موقعیت راهبردی مان به لحاظ جغرافیایی هستیم. قلب جهان عرب و قلب جهان اسلام، نیروی محرکه برای سرمایه گذاری و نقطۀ اتصال سه قاره…. دورنمای موردنظر ما حول سه محور شکل گرفته است؛ یک جامعه پویا، یک اقتصاد شکوفا و یک ملت بلندپرواز”.

 آن چه در فراز پیشین آمده است بخشی از سند چشم انداز 2030 عربستان سعودی است. برخی از رهبران سعودی (تکنوکرات‌ها) و در رأس آنها محمد بن سلمان، جهت رهایی کشور از اقتصاد تک‌محصولی و پیامدهای آن، دست به ارائه چشم‌انداز 2030 زدند. پیشران‌های این چشم‌انداز، چهار مولفه است: خصوصی‌سازی، سرمایه‌گذاری در توسعه انسانی، تنوع‌بخشی به درآمدهای غیرنفتی و اصلاح نظام حکمرانی. این سند ۱۲ بخش دارد: خصوصی‌سازی، منابع سرمایه‌گذاری خصوصی، گردشگری، آموزش، بنگاه‌های خرد و متوسط، جذب نخبگان غیربومی، اصلاحات اجتماعی، بهبود نظام مسکن، تأمین یارانه‌ها و مالیات‌ها، نظامی‌گری، تنوع‌بخشی به عرصه‌های اقتصاد، سایر حوزه‌ها. برخی از هدف‌گذاری‌های چشم‌انداز به این شرح است: دو برابر کردن تولید ناخالص داخلی، چهار تریلیون سرمایه‌گذاری در بخش‌های غیر نفت و گازی، افزایش شش میلیونی نیروی کار، افزایش تولید ناخالص داخلی تا ۸۰۰ میلیارد دلار، و افزایش ۶۰ درصدی درآمد خانوارها. این افزایش‌ها از طریق هشت عرصه تامین خواهد شد: معدن و فلزات، گردشگری، پتروشیمی، مدیریت مالی، صنایع کارخانه‌ای، ساخت و ساز، معاملات، درمان. سه رکن اساسی برای تحول پیش‌بینی شده است: مدیریت مالی، اصلاحات اقتصادی و نیروی انسانی کار آمدتر. علاوه بر این، شاخص‌های دیگری درباره ارتقای جایگاه جهانی در این سند آمده است: سرمایه اجتماعی از رتبه ۲۶ به رتبه ۱۰ در جهان خواهد رسید؛ رقابت‌پذیری از رتبه ۲۵ به رتبه ۱۰؛ پشتیبانی دولت از رتبه ۴۹ به رتبه ۲۵، کارآمدی از رتبه ۸۰ به بیستمین حکومت کارآمد، دولت الکترونیک از رتبه ۳۶ به رتبه پنجم در جهان، امید به زندگی از ۷۴ سال به ۸۰ سال، بیکاری از ۱۱ درصد به ۷ درصد، سهم بنگاه‌های خرد و متوسط از ۲۰ درصد به ۳۵ درصد اقتصاد، سهم بخش خصوصی از ۴۰ به ۶۵ درصد، مشارکت زنان از ۲۲ درصد فعلی به ۳۰ درصد، افزایش سهم بخش غیرنفتی از ۱۶ به ۵۰ درصد و در نهایت ارتقا از نوزدهمین اقتصاد دنیا به پانزدهمین اقتصاد از جمله این شاخص‌ها است. همچنین یک مدل حکمرانی برای تحقق سند طراحی و سطح‌بندی شده است: سطح یک هیئت وزیران، شورای اقتصاد و توسعه، سطح دو اهداف و برنامه‌های ملی طراحی شده، سطح سه نظام اجرایی. این مدل حکمرانی ۱۸۷ هدف استراتژیک، ۳۷۱ شاخص و ۳۴۶ هدف دارد که در آن وظایف هر وزارتخانه با جزئیات تعریف شده است.

  پادشاهی عربستان در سال ۱۹۳۲ رسماً پایه‌گذاری و با گذشت حدود ۹ دهه از تاسیس آن، به یکی از ثروتمندترین کشور‌های دنیا تبدیل شده است. عربستان ثروتمندترین کشور خاورمیانه محسوب می‌شود، اما در واقع این کشور از نظر سرانه ثروت در خاورمیانه، بعد از قطر، کویت و امارات متحده عربی در جایگاه چهارم قرار دارد. دولت عربستان برای تنوع بخشیدن به اقتصاد این پادشاهی، دو نوع منطقه آزاد را اجرا کرد که هدف اصلی آن جذب شرکت‌های خارجی برای فعالیت‌های صنعتی است؛ شهر‌های صنعتی و شهر‌های اقتصادی از آن جمله‌اند. بزرگ‌ترین مزیتی که هم در شهر‌های صنعتی و هم شهر‌های اقتصادی وجود دارد این است که به شرکت‌های خارجی مالکیت ۱۰۰ درصدی می‌دهد. در حال حاضر عربستان دارای ۲۸ شهر صنعتی است که همه آن‌ها زیر نظر اداره مالکیت صنعتی عربستان است. شهر‌های صنعتی در دهه ۱۹۸۰ تاسیس شده و اکنون مراکز مهم اقتصادی در پادشاهی هستند که در حال حاضر نیز درحال‌توسعه بشمار می‌آیند. شهرهای صنعتی و اقتصادی تسهیلات اضافی مانند معافیت های مالیاتی، افزایش تسهیلات مالی، بهبود زیرساخت ها، نوسازی قوانین و مقررات و همچنین ساده سازی فرآیندهای فنی و تجاری را به سرمایه گذاران ارائه خواهند داد. این مناطق مشوق هایی را برای سرمایه گذاران در زمینه هایی مانند انرژی، تولید، لجستیک، تجارت، گردشگری و فناوری و غیره ارائه می دهند. دولت سعودی تاکید کرد که رویکرد عربستان به اقتصاد مبتنی بر تنوع بخشی و استفاده از سرمایه گذاران داخلی و بین المللی است. به نظر می رسد تاسیس مناطق آزاد و ویژه اقتصادی با عناوین شهرهای اقتصادی و شهرهای صنعتی مسیری برای سرمایه گذاری مستقیم خارجی، جذب بااستعدادترین متخصصان از سراسر جهان، و ترویج کارآفرینی و توسعه اقتصادی در داخل پادشاهی است.

      عربستان سعودی در تازه ترین اقدام و با هدف بهره مندی از ظرفیت سازه توسعه ای مناطق آزاد و ویژه در 14 آوریل 2023 از راه اندازی چهار منطقه ویژه اقتصادی جدید خبر داده است. خبرگزاری عربستان سعودی هدف از ایجاد مناطق جدید که در ریاض، جزان، راس الخیر و شهر اقتصادی ملک عبدالله مستقر خواهد شد، باز کردن فرصت ها برای سرمایه گذاری بین المللی معرفی کرد. مناطق جدید بر اساس ابتکارات منطقه آزاد در عربستان سعودی ، با هدف استفاده از ظرفیت آن برای سرمایه گذاری مستقیم خارجی، جذب با استعداد ترین متخصصان از سراسر جهان، و ترویج کارآفرینی و توسعه اقتصادی در داخل پادشاهی طراحی شده است.مسئولین عربستان سعودی به مناطق آزاد و ویژه به عنوان راه حلی برای شتاب بخشی به توسعه و تحقق اهداف سند چشم انداز 2030 نگاه می کنند. برهمین اساس تلاش دارند تا با مشوق‌های مالی بسیار جذاب، زیرساخت‌های کلاس جهانی، مناسب برای کسب‌وکار و رویه‌های کارآمد برای سرمایه‌گذاران، به جذب سرمایه های داخلی و خارجی شتاب دهند. بن سلمان براین باور است که مناطق ویژه اقتصادی با تکیه بر مزیت‌های رقابتی هر منطقه افق‌های جدیدی را برای حمایت از بخش‌های حیاتی از جمله لجستیک، صنعت و فناوری برای توسعه باز خواهد کرد.همچنین ولیعهد عربستان مناطق ویژه اقتصادی را  سازه های معرفی می کند که موقعیت پادشاهی را به عنوان دروازه ترانزیتی به خاورمیانه و آفریقا و پیوندی بین شرق و غرب تثبیت می کند

روزنامه الشرق الاوسط به نقل از خالد الفالح، وزیر سرمایه‌گذاری عربستان، که رئیس سازمان شهرهای اقتصادی و مناطق ویژه است،در مراسم رسمی اعلام راه اندازی مناطق جدید گفت: راه‌اندازی این چهار منطقه ویژه اقتصادی ،این فرصت را برای سرمایه‌گذاری خارجی فراهم می‌کند تا در سریع‌ترین رشد اقتصادی جهان سهم داشته باشد. مناطق ویژه اقتصادی  جدید بخشی از تلاش های عربستان سعودی برای دستیابی به اهداف توسعه اقتصادی تحت استراتژی چشم انداز 2030 است. مناطق ویژه اقتصادی جدید طیف وسیعی از صنایع را پوشش خواهند داد و با ارائه مزیت های رقابتی و چارچوب های قانونی متفاوت از اقتصاد پایه، فعالیت های اقتصادی یکپارچه مانند سرمایه گذاری، تجارت و اشتغال را تضمین خواهند کرد. این مناطق با عنوان «شهر اقتصادی ملک عبدالله»، منطقه اقتصادی ویژه جیزان،منطقه ویژه اقتصادی راس الخیرو «Cloud Computing» واقع در شهر ملک عبدالعزیز برای علم و فناوری (KACST) هستند. شرکت هایی که در این مناطق ویژه جدید سرمایه گذاری می کنند، مشوق های مالی و غیرمالی دریافت خواهند کرد. این موارد عبارتند از نرخ های مالیات شرکتی رقابتی، واردات بدون مالیات ماشین آلات و مواد خام، مالکیت 100٪ خارجی، روش های یکپارچه راه اندازی، و انعطاف پذیری برای به کارگیری نیروی کار خارجی است. این برنامه اصلاحات خاص را تسریع و سهولت انجام تجارت در سراسر عربستان سعودی را تسهیل خواهد کرد.

 شهر اقتصادی ریاض 

 عربستان سعودی پیش از این از سند ” استراتژی شهرریاض” رونمایی کرده بود.ریاض 50درصد از اقتصاد غیرنفتی عربستان را تشکیل می دهد. هدف عربستان از اجرایی سازی استراتژی ریاض که از حدود 100 طرح و پروژه تشکیل شده است آن است که پایتخت را جزو ده اقتصاد بزرگ شهری در جهان تبدیل کند.پروژه شهر ریاض همچنین قصد دارد برای سبز سازی ریاض از طریق کاشت میلیون ها درخت برنامه ریزی کند .اجرایی سازی این طرح باعث کاهش دما و کاهش میزان گردوغبار می شود. علاوه بر پروژه های زیست محیطی ، برنامه هایی برای ایجاد مناطق حفاظت شده بزرگ در اطراف شهرریاض برای بهبود وضعیت زیست محیطی شهر نیز در نظر گرفته شده است. عملیاتی کردن ساخت مترو ریاض هم از دیگر برنامه های بود که عربستان با جدیت دنبال می کند. این مترو به طول 178 کیلومتر با همکاری شرکت های بزرگ اروپایی مشهوری چون زیمنس، موبیلیتی، بمباردیه ترانسپورتیشن و آلستوم در حال نهایی سازی مراحل ساخت است. دولت عربستان همچنین براساس سند 2030 قصد دارد جمعیت ریاض را به 15 الی 20 میلیون نفر افزایش دهد.علاوه برآن در صدد پیاده سازی الگوی شهرجهانی بخصوص دبی در این درریاض است. اعلام ریاض بعنوان منطقه اقتصادی ویژه بیانگر عزم عربستان برای تبدیل ریاض به یک شهر جهانی است.

شهر اقتصادی جزان

        شهر اقتصادی جزان (JEC) یکی از عوامل اصلی توسعه اقتصاد عربستان سعودی به طور کلی و البته منطقه جزان به طور خاص است. این شهر جدید در 60 کیلومتری شمال غربی شهر جیزان واقع شده است. یکی از مهم‌ترین بنادر عربستان در دریای سرخ،شهر اقتصادی جزان،  یک شهر پیشرفته است که برای تبدیل شدن به یک مرکز لجستیکی و صنعتی مهم، یک مقصد اصلی برای مواد خام منطقه‌ای و یک بستر صادراتی برای بازارهای جهانی مصرف‌کننده می باشد. به این ترتیب، انتظار می رود بیش از 100 میلیارد ریال سرمایه گذاری جذب کند که در مراحل ساخت و عملیات آن تا 150,000 فرصت شغلی جدید و تقریباً 300,000 نفر ساکن در شهر پس از تکمیل پیش بینی شده است.

شهر اقتصادی جزان در حدود 108 کیلومتر مربع از مساحت زمین کشیده شده است، جایی که دو سوم کل مساحت شهر برای منطقه صنعتی و لجستیکی به همراه زیرساخت های پشتیبانی و توانمندسازی های اصلی کسب و کار مانند; بندر دریایی صنعتی و نیروگاه بزرگ واقع در داخل شهر، که عمدتاً توسعه خوشه‌های صنایع اولیه و ثانویه هدفمند را تسهیل می‌کند.

شهر اقتصادی جزان یکی از مهم ترین شهرهای اقتصادی محسوب می شود که عربستان سعودی بیش از بیست سال با هزینه سرمایه گذاری بیش از 100 میلیارد ریال سعودی شروع به ساخت آن کرد. این شهر در مدت کوتاهی جذب سرمایه‌های بین‌المللی و محلی متمرکز در صنایع نفت، مجتمع آهن و فولاد و در حوزه‌های زیربنایی و خدمات پشتیبانی با ارزش سرمایه‌گذاری بالغ بر 50 میلیارد ریال شد. یکی از اصلی‌ترین جاذبه‌های جزان برای سرمایه‌گذاران این است که شهر اقتصادی جزان از موقعیت استراتژیک مشرف به مهم‌ترین مسیرهای دریایی جهانی برخوردار است و همچنین قیمت‌های انرژی رقابتی را ارائه می‌کند. پالایشگاه آرامکو عربستان با ظرفیت پالایش تا 400 هزار بشکه در روز و وجود یک بندر صنعتی یکپارچه و چند منظوره با آخرین تکنولوژی های بین المللی طراحی شده و با بهترین تجهیزات ارائه شده است.

علاوه بر داشتن نیروگاهی برای پشتیبانی از صنایع اصلی، سنگین و فرعی، دو سوم شهر با تخصیص مناطق مرکزی برای کسب و کار و توسعه منابع انسانی، محله های مسکونی مختلف، مراکز تجاری، بهداشتی و آموزشی، خدمات شهری و تفریحی که بهترین مناطق را شامل می شود، به این صنایع اختصاص یافته است ازجمله استراحتگاه ها و هتل های بین المللی. همچنین به لطف استعداد کشاورزی و وجود باغات نخل و مرکبات فراوان در منطقه ، فرصت هایی را برای تولید، پردازش و تولید محصولات غذایی برای تامین نیازهای روزافزون منطقه ای و رفع چالش های امنیت غذایی در سراسر منطقه می کند. شهر اقتصادی جزان از لحاظ واردات و صادرات کالا از طریق دریای سرخ سومین بندر عربستان سعودی محسوب می‌شود.

منطقه  ویژه اقتصادی راس الخیر

     بندر راس الخیر که در سال 2016 راه اندازی شد، جدیدترین بندر صنعتی عربستان سعودی و یکی از ستون های اقتصاد عربستان است. این بندر به دلیل مجاورت با شهر صنعتی رأس الخیر، به پروژه های عمومی و مشاغل خصوصی با محصولات و خدمات مختلف در داخل و اطراف راس الخیر خدمت می کند.

  منطقه ویژه اقتصادی راس الخیر در نزدیکی بندر رأس الخیر، جدیدترین بندر صنعتی عربستان، با ظرفیت حمل محموله های فله و خدمات رسانی به بیش از 100 پروژه تولیدی، موقعیت مناسبی دارد. این بندر با توجه به عمقی که دارد می تواند هر اندازه کشتی را در خود جای دهد.

کارخانه کشتی سازی راس الخیر، بزرگترین کارخانه در منطقه MENA، توانایی ارائه خدمات نوسازی و تعمیر و نگهداری، خدمات تعمیر و تعمیرات اساسی برای کشتی های پشتیبانی دریایی، سکوهای جک آپ، کشتی های نفت خام بسیار بزرگ (VLCCs) و کشتی های فله بر را دارد.

  شهر اقتصادی ملک عبدالله 

 شهر اقتصادی ملک عبدالله (KAEC) در میانه راه بین مکه و مدینه و مرکز تجاری جده واقع شده است.مساحت این شهر حدود 168 تا 180 کیلومتر مربع، معادل حدود 65 درصد از کل مساحت امارت عجمان در امارات متحده عربی یا تقریباً به اندازه لیختن اشتاین است. شهر اقتصادی ملک عبدالله به دنبال این است که خود را به عنوان یک مرکز حمل و نقل منطقه ای تثبیت کند. این بندر شامل یک بندر دریایی خواهد بود که انتظار می رود یکی از بزرگترین بندرهای دنیا باشد. همچنین این شهر اقتصادی محل تولید و تدارکات پیشرفته خواهد بود. این شامل زنجیره تامین خودرو و مونتاژ، کالاهای مصرفی، ICT تا MedTech و موارد دیگر می شود.این شهر کمتر از 90دقیقه با فرودگاه جده فاصله دارد و از طریق بندر ملک عبدالله به مسیرهای تجارت جهانی دسترسی خواهد داشت.عربستان سعودی با درک درست از ضرورت تنوع اقتصادی و رهایی از درآمدهای وابسته به نفت، تلاش دارد حداکثر بهره مندی را از ظرفیت مناطق آزاد و ویژه اقتصادی برای شتاب بخشی به توسعه خود ، داشته باشد. در این مسیر با تعریف چشم انداز 2030 و پای بندی نظری و عملی به مبانی و سازوکار قانونی مناطق آزاد و ویژه ، توانسته است به خوبی از این فرصت برای تعامل با بازارهای بین المللی ، جذب سرمایه گذار خارجی و ورود عمیق و ریشه دار به اقتصاد بین الملل استفاده کند. 

واژگان کلیدی: مناطق آزاد , ویژه اقتصادی, مسیر, شتاب بخش , توسعه ,عربستان