معادن افغانستان،فرصتی برای رشد

فرزاد رمضانی بونش

مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC

بیان رخداد:

افغانستان کشوری کوهستانی و دارای رشته‌های کوه‌های بلند و سربه فلک کشیده زیادی می‌باشد. در این حال هر چند این سرزمین از گذشته های دور دارای معادنی نظیر لعل و…بوده است که در سده ها و دوره های گذشته معروف بوده است، اما در بخش اعظم قرن بیستم این کشور از نظر کشف و استخرا جمعادن بنا به دلایل گوناگون پیشرفتی نداشت و عملا نیز مورد توجه زیادو چندان کشورهای خارجی قرار نگرفت. دراین حال با حمله شوروی به افغانستان توجه شوروی به کشف و شناسایی معادن افغانستان افزون شد و تلاشهایی مشترک توسط افغان ها و روس ها صورت گرفت به طوری که منجر به کشف وشناسایی منابعی هم چون گاز ،مس و… توسط روس ها شد و حتی بخشی از این اکتشافات نیز با خرو ج شوروی از افغانستان به طور سری نگه داشته شد . بعد از آن در دوران مجاهدین و طالبان عملا این روند شناسایی و اکتشاف معادن در این کشور نه تنها پیشرفتی نداشت بلکه در برخی قسمت ها نیز متوقفشد .در این بین بعد از سقوط طالبان و تشکیل جمهوری اسلامی افغانستان این امر مورد توجه بیشتر دولت افغانستان و کشورهای خارجی بویژه امریکا قرار گرفت و در سالهای اخیر نیز اکتشافها و معادنی گسترده دراین کشور مورد شناسایی ثبت و حتی بهره برداری قرار گرفته است به طوری که معادنیاستراتژیک ،متنوع و مهم در این کشور یافت شده است. در این راستا در یک سال گذشته توجه بسیاری در داخل و خارج افغانستان به اهمیت این منابع معدنی دو خته شده است .در این بین پس از آنکه زمین شناسان آمریکایی ارزش مجموع معادن زیرزمینی افغانستان را یک هزار میلیارد دلار اعلام کردند دولتافغانستان چه توسط شخص کرزای و وزارت معادن این کشور آن را نادرست اعلام کردند وحتی وزیر معادن ارزش ذخایر معدنی افغانستان راحدود سه تریلیون دلار اعلام نمود و بیان داشت که این تخمین تنها در برگیرنده سی در صد خاک افغانستان میباشد ومناطق باقیمانده هم در آینده اعلام می گردد.در اینراستا در واقع در چندسال گذشته ما هم شاهد تلاش دولت افغانستان در راه شناسایی و اکتشاف معادن در این کشور با کمک دولت هاو شرکت های خار جی (بویژه امریکایی ها)بوده ایم و از طرفی هم شاهد انتشار اخبار و گزارش هایی دررسانه های داخلی و خارجی افغانستان در مورد اکتشافات جدید مس،نفت، گاز، لیتیوم ،اورانیو م و… در مناطق مختلف افغانستان جدا از معادن قیمتی و گران بها ی دیگر بوده ایم. در این حال هر چند اطلاعات دقیقی در مورد این معادن، نوع آنها و گستره جغرافیایی آنها منتشر نشده است و بیشتر آمار هایی کلی بوده است اما در برخی از اخبار و گزراش ها نیز اشاره هایی بهیافت فلزات گرانبها درحدود 93 منطقه این کشور، شناسایی ذخاير بزرگ نفت و گاز در شمال اين کشور ،کشف دو منطقه مهم داراى اورانيوم در افغانستان و…شده است و حتی برخی رسانه های غربی به طور مثال در مورد فلز لیتیوم با توجه به اکتشافات اخیر در این کشور، افغانستان را عربستان سعودي ليتيومنامیده اند.در این حال امری که امروزه مورد توافق بسیار در داخل و خارج افغانستان است اهمیت مهم و بنیادین و روبه رشد این معادن موجود و بویژه معادن جدید کشف و شناسایی شده در چند سال گذشته است که به نظر میرسد مورد توجه بسیاری در داخل و خارج قرار گرفته است .

تحلیل رخداد:

در واقع آنچه در یک سال گذشته در مورد ارزش تریلیون دلاری منابع و معادن افغانستان در داخل و خارج افغانستان مطرح شده است میتواند از ابعاد گوناگونی مورد بررسی قرار گیرد .نخست آنکه هر چند هنوز به طور دقیق و مشخصی نمی توان ارزش منابع معدنی افغانستان را مشخص کرد و برآورد هایموجود با توجه به اکتشافات معدنی دوران حضور روس ها در افغانستان و اکتشافات یک دهه گذشته و مشترک خود افغان ها و طرف های خار جی است و برآوردهای از یک تریلیون تا 10 ترلیون دلار نیز مورد اشاره قرار گرفته شده است (که ممکن است اغراق هایی نیز در آن صورت گرفته باشد )اما امر مهمشناخته شدن افغانستان به عنوان کشوری است که دارای ذخایر مهم ،متنوع و گسترده معدنی در بسیاری از مناطق کشور است .همین امر در واقع از ابعاد گوناگونی میتواند در تحلیل ها و ارزیابی کشور های خارجی در مورد افغانستان مورد استفاده قرار گیرد که به نوبه خود هم میتواند به شکل تهدیدی برای اینکشور با مشکلات پیچیده کنونی باشد و هم فرصتی برای توجه بیشتر جهانیان به این کشور و فرصتی برای رشد و ترقی اقتصادی در افغانستان .دوم آنکه واقعیت های کنونی اقتصاد افغانستان آن است که این کشور با مشکلاتی نظیر اکثریت زیر خط فقر، ناامنی در برخی استانها و ولایات ،فساد سیاسی و اداری،در آمد سرانه پایین ، وابستگی این کشور به کمک های اقتصادی خارجی و دهها مشکل دیگر اقتصادی دست به گریبان است در این حال در واقع ذخایر معدنی این کشور بویژه ذخایر استراتژیک این کشور می تواند پشتوانه ای اساسی برای افزایش رشد و ترقی این کشور در ابعاد اقتصادی سیاسی فرهنگی و… باشد و عقب ماندگی های سه دهه جنگ و در گیری و ناامنی را در این کشور برطرف نماید.سوم آنکه همچنان که در چند سال گذشته و اخیر نیز در مورد برخی معادن این کشور سرمایه گذاری هایی میلیارد دلاری(همانند سرمایه گذاری چند میلیارد دلاری چین در معدن مس عینک دومین معدن بزرگ مس جهان)ازطرف کشور های خارجی صورت گرفته این اکتشاف پیوسته معادن متنو ع در این کشور سرمایه گذاری های دهها میلیارد دلاری را به این کشور روانه خواهد کرد که به نوبه خود جدا از بستر سازی اقتصادی در این کشور فقیر میتواند صنایع مرتبط و گوناگون با معادن را در این کشور ایجاد و بخش صنعت رادراین کشور رونق بخشد و همچنین پتانسیل هایی گوناگونی را در اختیار تصمیم گیران سیاسی و اقتصادی این کشور برای برون رفت از وضعیت نامطلوب اقتصادی کنونی قراردهد.چهارم آنکه باید توجه داشت که با اکتشاف بیشتر معادن در این کشور و آغاز شدن روند تدریجی بهره برداری از این ذخایر جدا ازتاثیرات اقتصادی باید منتظر بود این امر علاوه بر گسیل بخش هایی از شهروندان به بخش صنعت در این کشور تاثیر هایی میان مدت و بلند مدت بر کشت تریاک و صادرات مواد مخدر از این کشور داشته باشد، و همچنین بر کاهش منابع مالی ماحصل گرو های شورشی از کشت و تجارت تر یاک اثر بگذارد و بهنوعی نیز با افزایش توانمندی اقتصادی سیاسی و اقتصادی دولت ماحصل از تاثیرات افزایش در آمد های صادراتی بخش معادن توانمندی دولت در جلو گیری از ناامنی در ولایات و کشت مواد مخدر بیشتر شود.

دورنمای رخداد:

آنچه مشخص است معادن گسترده کشف شده با توجه به وضعیت سیاسی و اقتصادی این کشور هم می تواند فرصتی برای رشد اقتصادی این کشور و دستیابی به اهداف سیاسی و اقتصادی تلقی گردد و هم می تواند تهدیدی برای این کشور و بهانه ای برای نفوذ قدرت ها در آن گردد .در این راستا نخست بایددر نظر گرفت که اصولا هر گونه سرمایه گذاری داخلی و خارجی در معادن گستره و متنو ع افغانستان با متغیری به نام امنیت و ثبات در این کشور گره خورده است. در این حال چنانچه در کوتاه مدت و میان مدت دولت افغانستان و نیرو های خارجی حاضر در این کشور نتوانند امنیت را در این کشور در حدمطلوبی تامین کنند نباید انتظار داشت که برنامه های اقتصادی دولت افغانستان برای بهره برداری و سرمایه گذاری داخلی و خارجی دراین بخش به ثمر نشیندو تاثیرات خود رادر این کشور برجا گذارد .دوم آنکه در شرایط فعلی مسلما یکی از نگرانی های کارشناسان از کشف و اکتشاف معادن در افغانستان وبویژه معادنی کمیاب نظیر لیتیوم آن است که این امر محملی برای حضور و توجه بیشتر سیاسی و استراتژیک قدرت ها ی بزرگ با توجه به ارزش استراتژیک معادن افغانستان در این کشور گردد و به نوعی بر پیچیده شدن نفوذ سیاسی و بازی قدرت ها در این کشور افزوده و بر تداوم مشکلاتی نظیر نا امنی تاثیربگذارد . سوم آنکه همچنان که در گذشته و حال نیز در برخی مناطق تداوم داشته در واقع استخراج و خرید و فروش غیرقانونی سنگ ها و مواد معدنی قیمتی در افغانستان (که نیاز به تخصص فوق العاده ای در استخراج ندارد) نیز خود میتواند در سایه ناتوانی دولت در مهار آن به عاملی برای قدرت گرفتن گرو ههایمسلح و مخالفان در برخی ولایات گرددو به نوعی بر تامین امنیت تاثیر گذار گردد.چهارم آنکه در واقع هر چند اکنون به طور دقیقی نمی توان از تناسب معادن افغانستان با جغرافیای قومی و وجود اکثریت معادن در منطقه ای خاص از کشور سخن گفت اما آنچه مشخص است در صورت وجود معادن استراتژیک وگران بها در محدوده مشخصی از اقوام ساکن این کشور و همچنین توجه بیش از حد به سرمایه گذاری در مناطقی خاص از معادن در کشور این امر از یک سو می تواند بر توازن قدرت اقوام در کشور تاثیر گذارد و از سوی دیگر خود به شکل تهدیدی ظاهر گردد .به طور مثال در صورت نبود معادن مهم در مناطقپشتو ن نشین و یا حتی وجود آن و عدم توجه به سرمایه گذاری در آنها در مقایسه با سایر مناطق به نوعی خود می تواند باعث ایجاد اختلاف هایی نوین در این کشور گردد. پنجم آنکه بنا به گفته وزیر معادن این کشور (شهرانی) عایدات کنونی و سالانه افغانستان را از بابت معادن در شرایط فعلی حدود سی ملیوندلار است که خود بیانگر نقش کم و ناچیز معادن (با توجه به پتانسیل گسترده ) در سالهای گذشته در این کشورو هم چنین توليد ناخالص داخلي است. در این حال اگر برنامه دولت این کشور در راستای افزایش در آمد های این کشور از بخش معادن( تاپنج سال آینده رساندن عواید به بیش از یک میلیارد دلارو تاپانزده سال پنج میلیارد دلار ) عملا این بخش می تواند نقش مهمی در تولید ناخالص داخلی این کشور و صادرات کشور بر عهده گیرد .ششم آنکه باید اشاره کرد در صورت افزایش توجه کنونی دولت افغانستان به استخراج معادن این کشور(همچان که در سالهای اخیر در مورد توجه به معادن مس ،آهن ، نفت وگاز توجهاتی اساسی شده است ) و تشویق سرمایه گذاری خارجی در آن و معرفی معادن این کشور برای سرمایه گذاری به کشور های خارجی در کنار تامین امنیت این مناطق باید انتظار داشت که نخست با افزایش سرمایه گذاری خارجی در این بخش تا حد زیادی اهداف اقتصادی دولت در میان مدت و بلند مدتتامین گرددو سپس اثرات آن بر سایر بخش ها نظیر امنیت نیز متجلی گردد .هفتم فارغ از ارزش واقعی معادن نفس وجود این معادن برای آینده افغانستان امری بسیار حیاتی است و همچنان که مقامات افغان باور دارند سرمایه گذاری روی این معادن، می تواند افغانستان را از کمک های اقتصادی جامعه جهانیبی نیاز و به سمت خود کفایی بیشتر حرکت دهد. در این راستا با افزایش توان اقتصادی افغانستان با توجه به پتانسیل های گسترده بخش معدنی خود جدا از کسب پرستیز سیاسی ویژه در منطقه می تواند تصویر این کشور را در جهان از کشوری فقیرو جنگزده به کشوری بارشد بالا تغییر دهد . در این میان مهماین است که در واقع از پتانسیل منابع و معادن این کشور به عنوان فرصتی برای رشد اقتصادی استفاده گردد و در کنار آن این امر نیز مورد توجه قرار گیرد که این امر نیز خود می تواند تبدیل به تهدیداتی نوین نیز گردد که می باید آنها را نیز به فرصتهایی برای رشد بیشتر افغانستان بدل کرد.