مروری بر فعالیت شبه نظامیان الشباب سومالی و آینده پیش رو 

مریم وریج کاظمی

 پژوهشگر ژئوپلیتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح -IPSC

سومالی،یکی از فقیرترین کشورهای جهان، در دهه های تحول سیاسی خود شاهد ظهور و افول گروه های شبه نظامی بود که به طور مشخص نقش گروه الشباب برجسته است.گروه الشباب یا جوانان، گروه بنیادگرا اسلامی مستقر در سومالی که در پروسه کوتاه مدتی بر موگادیشو و بخش های وسیعی از سومالی تسلط داشتند و در طی سالهای اخیر کارزار نظامی به رهبری اتحادیه آفریقا(AMISOM) آنان را از مراکز عمده جمعیتی به عقب راندند. با این حال، شورشیان همچنان چالش اصلی امنیتی در ناآرامی های سومالی و فضای پیرامونی آن هستند و به حملات مرگبار خود علیه نیروهای خارجی و غیرنظامیان در منطقه ادامه می دهند.

احمد عمر معروف به ابوعبیده، رهبر فعلی الشباب است که بعد از کشته شدن احمد عبدی گودان در حمله هواپیمای بدون سرنشین ایالات متحده امریکا در 2014 منصوب شد. کارشناسان مبارزه با تروریسم می گویند الشباب در طول سال ها از چندین منبع درآمد مانند دزدی دریایی،آدم ربایی و اخاذی از مشاغل محلی و کشاورزان حتی گروههای امدادی، قاچاق شکر از مرز کنیا(سالانه ده ها میلیون درآمد)،قاچاق عاج و سنگهای قیمتی، استفاده می کند اگرچه منابع غیررسمی دولت اریتره را به تامین مالی این گروه متهم کردند که البته این ادعاها توسط این کشور رد شد.

پایه های تشکیلاتی الشباب، الاتحاد الاسلامی یا وحدت اسلام(AIAI)، یک گروه سلفی مبارز بود که در دهه 1990، پس از سقوط رژیم محمدزیاد باره 1969–1991 و بروز جنگ داخلی شکل گرفت. هسته اصلی الاتحاد الاسلامی گروهی از افراط گرایان سومالی و تحصیل کرده در خاورمیانه بودند که بخشی از آن توسط رهبر القاعده یعنی اسامه بن لادن تأمین مالی-معنوی و مسلح شدند. در اوایل دهه 2000، شکافی بین گارد قدیمی الاتحاد که تصمیم به ایجاد جبهه ای سیاسی گرفته بود و اعضای جوان تر که به دنبال ایجاد سومالی بزرگ تحت حاکمیت بنیادگرای اسلامی بودند، ایجاد شد. تندروها سرانجام با اتحادی از دادگاه های شرعی موسوم به اتحادیه دادگاه های اسلامی (ICU) به هم پیوستند و به عنوان شبه نظامیان جوانان(الشباب) این کشور فعالیت خود را آغاز نمودند. بدین ترتیب در ژوئن2006 الشباب به همراه اعضای اتحادیه دادگاه های اسلامی کنترل پایتخت را به دست گرفتند، پیروزی که ترس در خشونت جهانی جهادی را در کشور همسایه یعنی اتیوپی برانگیخت.

اتیوپی که یک کشور با اکثریت مسیحی است در دسامبر 2006 به سومالی حمله کرد و با مقاومت کم، اعضاء اتحادیه دادگاه های اسلامی را از موگادیشو بیرون راند. تحلیلگران می گویند، مداخله نیروی های اتیوپی که به درخواست دولت انتقالی سومالی صورت گرفته بود، الشباب را رادیکال کرد. پس از فرار بخش اعظم گروه اتحادیه دادگاه های اسلامی به کشورهای همسایه، الشباب به سمت جنوب عقب نشینی می کند و در آنجا شروع به سازماندهی حملات چریکی، از جمله بمب گذاری و ترور علیه نیروهای اتیوپی کرد. در این سالها بود که الشباب به یک گروه شورشی تمام عیار تبدیل شد و بر بخشهای وسیعی از مرکز و جنوب سومالی تسلط یافت.

مبارزان جدید ملی گرای اسلام گرا بین سالهای 2006 و 2008 صفوف الشباب را از حدود چهارصد نفر به هزاران نفر افزایش دادند. روابط این گروه با القاعده در این دوره بوجود آمد. رهبران الشباب شبکه القاعده را ستودند و آنچه را آنها جنایات ایالات متحده امریکا علیه مسلمانان در سراسر جهان توصیف کردند، محکوم نمودند. رهبری الشباب در سال 2012 وفاداری خود را به القاعده اعلام کرد. بسیاری از تحلیلگران می گویند جناحهای مختلف در این گروه اهداف متفاوتی را دنبال می کنند، اگرچه الشباب به عنوان یک کل به دنبال هدف اصلی خود یعنی ایجاد یک کشور اسلامی در سومالی است اما این مبارزان اهداف فراملی را در اولویت قرار می دهند. افرادی كه هنوز خود را الشباب می نامند، به ایده شرع متعهد هستند. ایده متحد الشباب مخالفت با دولت مورد حمایت غرب و نیروهای خارجی در منطقه است. الشباب در مناطق تحت کنترل خود تفسیر شدید از شرع را اعمال می کند و انواع مختلف سرگرمی مانند فیلم و موسیقی، فروش قات(یک گیاه مخدر که جویده می شود)، سیگار کشیدن،اصلاح ریش و.. را ممنوع اعلام کرده و متخلفان را مجازات می کند. الشباب همکاری با آژانس های بشردوستانه را ممنوع و مانع از حمل و نقل کاروان های آنها می شوند. بدین ترتیب در قحطی سال2017 حدود هشتصدهزار نفر مجبور به ترک خانه های خود شدند.

الشباب برای اولین بار در سال 2010 حملات فراملی خود را انجام داد، زمانی که بمب گذاری انتحاری منجر به کشته شدن هفتاد و چهار نفر درکامپالا پایتخت اوگاندا شد. سخنگوی الشباب در آن زمان گفت «ما به هر کشوری که مایل به اعزام نیرو به سومالی است پیغام می فرستیم که با حمله به خاک خود روبرو خواهند شد». در سال 2013، اعضاء الشباب مسئولیت حمله به مرکز خرید نایروبی را که منجر به کشته شدن 67 نفر شد، به عهده گرفتند و در سال 2015 این گروه 148 نفر را در حمله به دانشگاهی در شهر گاریسا کشتند. مورد اخیر مرگبارترین حمله در کنیا از زمان بمب گذاری در سال 1998 در سفارت ایالات متحده در نایروبی بود که در آن بیش از دویست نفر کشته شدند. در اکتبر 2017 ، موگادیشو بدترین حمله تروریستی خود را تجربه کرد، در اثر بمب گذاری دو کامیون بیش از پانصد نفر کشته و بیش از سیصد نفر زخمی شدند. گرچه الشباب هرگز مسئولیت آنرا بر عهده نگرفت، اما به اعتقاد گسترده این گروه عامل این حمله بودند. الشباب دو هفته بعد ادعا کرد که به هتلی حمله کرد که منجر به کشته شدن چندین مقام ارشد دولتی و نظامی شده است. در دسامبر سال 2019 ، الشباب مسئولیت بمب گذاری در کامیون که منجر به کشته شدن بیش از هشتاد نفر در موگادیشو شد را پذیرفت.

بر اساس همین حملات و خشونت ها بود که در اواخر سال 2017، مأموریت اتحادیه آفریقا در سومالی (AMISOM) هزار نیرو را به عنوان اولین گام در یک عقب نشینی تدریجی از سومالی خارج کرد و در سال 2019 ، شورای امنیت سازمان ملل متحد با برنامه ریزی برای تحویل مسئولیت های امنیتی به نیروهای سومالی، تا سال 2021 رأی به کاهش هزار سرباز دیگر داد. شکی نیست اگر AMISOM به طور کلی از بین برود، دولت سومالی می تواند با فروپاشی روبرو شود و شبه نظامیان الشباب منطقه را تحت کنترل خود در آورند. با کاهش حضور نیروهای محافظتی، الشباب به روشهای چریکی روزهای اولیه خود باز می گردد.

 اگرچه الشباب در سالهای اخیر دچار شکستهای زیادی شد، از جمله تلفات درشهرهای بندری کیسماو و باراوه، و پس از آن شهر جنوبی جیلیب که به عنوان پایتخت واقعی خود قرار داد، با این وجود کنترل بر مناطقی از مرکز و جنوب سومالی را تقریبا حفظ کرده و حضور خود را در شمال به ویژه در منطقه نیمه خودمختار پونتلند، جایی که برای مقدمات جنگ با مبارزان وابسته به دولت خودخوانده اسلامی می جنگد، را تقویت می کند.

 برآورد عضویت در الشباب بین سه هزار و نه هزار نفر است، اگرچه وزارت امور خارجه ایالات متحده در سال 2017 گزارش داد که در سال های اخیر به دلیل حملات هوایی ایالات متحده تعداد اعضاء این گروه کاهش یافته است. اما اخیرا مقامات ایالات متحده نگران توانایی الشباب در جذب اعضای دیاسپورای سومالی ساکن ایالات متحده امریکا هستند. در این راستا الشباب توانسته ده ها داوطلب آمریکایی را برای جنگ در سومالی جذب کند و از آنها علیه اهداف امریکا در سومالی استفاده نماید. بطوریکه در هفته اول سال 2020، یک عضو سرویس ایالات متحده و دو پیمانکار وزارت دفاع در یک پایگاه کنیا در حمله ای که توسط این گروه شبه نظامی برنامه ریزی شده بود، کشته شدند. با این حال حملات هوایی ایالات متحده در سومالی در دوران دولت ترامپ اوج گرفت بطوریکه ایالات متحده از آغاز سال 2017 بیش از 130 حمله انجام داده است، در حالی كه دوران دولت اوباما حدود 35 مورد حمله صورت گرفته بود. این درحالیست که سفارت ایالات متحده تا سال2019در موگادیشو بسته شده بود.

به نظر می رسد اختلافات دامنه دار و لاینحل بین اریتره، اتیوپی و سومالی در آینده نزدیک، حضور و توسعه گروههای بنیادگرا را به عنوان اهرم فشار برای رسیدن به اهداف سیاسی-اقتصادی-امنیتی کشورهای ذی نفع در این منطقه تسریع کند و شاهد رابطه مستقیم و هماهنگ بین الشباب، بوکوحرام، القاعده افریقا با افراط گرایان در شبه جزیره عربستان، عراق، سوریه و مناطق قبیله ای پاکستان-افغانستان باشیم. همچنین حضور اسرائیل در منطقه شاخ افریقا بخصوص در اتیوپی و سرمایه گذاری وسیع این کشور در فضای پیرامون سومالی، نقش الشباب را به عنوان گروه رادیکالی اسلام گرا و دشمن درجه یک اسرائیل در منطقه برای مقابله با توسعه طلبی این کشور پررنگ تر خواهد کرد، ضمن اینکه رقابت های ژئوپلیتیکی-ژئواکونومیکی قدرتهای مطرح جهانی در خلیج عدن و تلاش ایالات متحده امریکا برای مانع تراشی بر سر راه مبادلات اقتصادی-تجاری چین با شرکای افریقای اش و برعکس آن، می تواند گروه شبه نظامی الشباب را در موقعیت همکاری با نیروی های خارجی برای رسیدن به اهداف مورد نظر خود قرار دهد.

کلید واژگان:الشباب، سومالی، افریقا، افراط گرایی، مریم وریج کاظمی