دکتر علی بمان اقبالی زارچ
کارشناس ارشد اروپا
مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC
با شدت رشد علمی و تکنولوژیک جهان ، تحولات در عرصه بین المللی نیز در ماههای اخیر شتاب زیادی گرفته است و روابط شرق و غرب همواره متاثر از منافع راهبردی قدرت های بزرگ بوده است. امریکا و شوروی سابق همکاری نزدیکی در جنگ جهانی دوم داشتند ولی پس از جنگ، طرح مارشال امریکا و تئوری کمونیسم شوروی سابق شروع جنگ سردی را پایه گذاری کرد که ناتو و ورشو، کمکون و اتحادیه اروپا و اقتصاد بازار و اقتصاد متمرکز ابزارهای کلیدی آن بودند.
عرصه بین المللی این روزها شاهد تحولات و رویدادهای خطرناکی به ویژه در منطقه یورآسیا است، که تعدادی از این حوادث از جمله تداوم ظهور ناگهانی داعش در خاورمیانه، ادامه خشونت ها در خاورمیانه ، افغانستان و حتی بحران اکراین می توانند نقش عمده ای در تغییر جغرافیای سیاسی آسیا و اروپا و ژئوپلیتیک منطقه ایفاء کنند و در کوران این تحولات ناتو ، روسیه و کشورهای خاورمیانه نقش مهمی دارند. از اوایل هزاره سوم با توجه به فضای حاکم بر نظام بین الملل حتی کشورهای کوچک نیز بدنبال بازتعریف نقش خود و قرار گرفتن در فرایند همگرایی امنیتی و اقتصادی هستند و دیگر کمتر کشوری این ظرفیت و توانایی را دارد که به تنهایی بتواند ساختار امنیت و دفاع یکپارچه و تمام عیار ایجاد نماید و توسل به چنین راهبرد موجب کاسته شده از سهم توسعه و رشد کشور خواهد شد. در همین راستا سامانه پرهیاهوی دفاع موشکی ناتو که از چند سال پیش در صدر خبرها و تحلیل های مربوط به روابط غرب و روسیه قرار داشت با حضور مقامات ناتو در این هفته در منطقه شرقی رومانی استان واسولوی رونمایی شد.
ناتو در میان سازمان های میان حکومتی بدلیل مولفه های اقتصادی و نظامی اعضاء ؛ حوزه تاثیرگذاری و منطقه نفوذ و بویژه عملکرد در جغرافیای سیاسی خود و مناطق پیرامونی از بدو تاسیس در سال 1949 از مهمترین نقش ها را در بین سازمان های مشابه رقیب که بسیار اندک هم بوده اند ؛ بازی کرده است و به یک بازوی امنیتی و نظامی جذاب و برند مورد علاقه کشورهای رهانیده شده از اردوگاه کمونیسم سابق گردیده است ، با فروپاشی دیوار برلین در سال 1989 و به تبع آن به تاریخ سپردن تابوت پیمان دفاعی ورشو این استنباط و پیش بینی وجود داشت که این اتحادیه نماگرهای ارکانی و حیاتی خود را برای ادامه فعالیت و بقا از دست داده و بایستی منحل گردد ولی واقعیت های میدانی به گونه ای دیگر رقم خوردو تا سال 2008 میلادی اکثر کشورهای جدا شده از سلطه سوسیالیستی و کمونیستی از جمله لهستان ، چک ، اسلواک ، مجارستان ، بلغارستان ، رومانی و جمهوری های یوگسلاوی سابق و حتی آلبانی را به عضویت پذیرفت و روند پیشروی جغرافیایی و لجستیکی به سوی شرق ادامه دارد ؛ چرا که یک نظریه سیاسی از دیر باز مطرح بود که اروپای شرقی قلب مهمترین نقطه حساس جهان بوده و کشوری که بر آن حاکم گردد ؛ بر جهان نیز تسلط خواهد یافت.
امریکایی ها از دیر باز تلاش داشته اند تا با ایجاد بحران و جنگ در مناطق مختلف دنیا و تنگ نمودن عرصه حتی بر دوستان و شرکای خود ، ناگهان به عنوان ناجی هالیودی وارد کارزار شده و بدین طریق بر حوزه نفوذی خود بیافزایند. پس از تحولات در اکراین و الحاق شبه جزیره کریمه توسط روسیه و قد برافراشتن مسکو در برابر زیاده خواهی غرب در سوریه؛ مونته نگرو نیز به عضویت ناتو در آمد تا پروسه پذیرفتن عضو 28 ناتو فراهم شود. البته مقدونیه نیز تعهدات خود را انجام داده و با حل و فصل چالش نام با یونان عضویتش قطعی شد.
روند گسترش ناتو به شرق به زودی متوقف نشده و اهداف مهمتری چون توسعه ناتو تا قلب آسیای میانه ؛ از سویی برای محاصره تمام عیار روسیه نئوتزاری و از سوی دیگر رسیدن به مرزهای شمالی ایران حتی تا حوزه خزر را در بر می گیرد. این فرایند نشانه مهمی از وجود بحران های امنیتی بسیار فعال است که تلاش های بین المللی برای خلع سلاح عمومی را کند یا متوقف می نماید و همچنان اکسیژن به مسابقات تسلیحاتی تزریق می نماید . در عین حال که کشورهای اروپایی در تجربه جنگ های بوسنی و کوزوو از مدیریت بحران عاجز بوده و برای فائق آمدن بر بحران دست به دامن ناتو امریکا محور شدند و در روند نهادینه کردن دمکراسی و حل و فصل اختالافات قومی و نژادی نیز با موفقیت شایانی روبرو نشدند و بحرانی متنوع و فزاینده منجمد شده نظیر کوزوو ، بوسنی ؛ مولداوی ، ناگورنو قره باغ وغیره به عنوان آتش زیر خاکستر امنیت و ثبات درازمدت منطقه را تهدید می نماید و مهمتر اینکه دول اروپایی در ساختار اتحادیه ای خود با تمرکز بر رویکرد فرهنگی و اجتماعی برای حل بحران های امنیتی کمتر بر موضع ایجاد یک نیروی تمام نظامی برای دفاع از کیان و ثبات خود سرمایه گذاری نموده و لذا توان و طرفیت لازم برای عملیات هوایی و دریایی در خارج از جغرافیای خود برخوردار نبوده و در این مسیر به امریکا وابسته می باشند ؛ بنابرین بنوعی می توان اذعان نمود ناتو و اتحادیه اروپا نوعی مکمل جذاب بوده که بین ناتو و اتحادیه اروپا یکی از نظر امنیت و دیگری بخاطر بازار جذاب کالا و خدمات ایجاد شده است.
واقعیت این است که پس از فروپاشی کمونیسم و اضمحلال پیمان نظامی ورشو ، ملی گرایان در شرق اروپا با دلیلی برای ادامه حیات ناتو مواجه نبودند و روسیه بیش از دیگران با توسعه ناتو به شرق مخالف بود اما تحرکات جدایی طلبی در یوگسلاوی سابق ، حوزه آلبانی تبارها ، ملداوی ، گرجستان و حوزه قفقاز ، کشورهای جنوبشرق اروپا و حوزه بالتیک را بیش از هر زمان دیگر راغب پیوستن به ناتو کرد روندی که در هزاره سوم نیز ادامه داشته و حتی کشوری مثل آلبانی نیز به ناتو پیوست. روس ها نیز در سال اخیر با استفاده از ابزار انرژی و بهره گیری از مشکلات اقتصادی اتحادیه اروپا و بحران های فریز شده نظیر ترانسنیستر ، بوسنی ، صربستان و موضوعات مبتلا به اقلیت های قومی مجاری ، آلبانیایی، صرب ، روس تبارها برای کند کردن موتور محرکه اتحادیه و توقف حرکت رو به جلو اتحادیه اروپا بهره گرفته اند.
رئیس جمهور روسیه پس از سال ها حضور در ساختار اصلی قدرت در کشورش و تقویت مولفه های اصلی قدرت در روسیه تغییرات مهمی را در سیاست خارجی طراحی کرد که هدف اصلی آن احیای هویت و بازتعریف نقش مسکو در صحنه بین المللی است. این کشور پس از سال ها تحقیر و تهدید در صحفه شطرنج تعاملات بین المللی به ویژه در کوزوو ، افغانستان ، عراق ، لیبی و غیره ، اکنون در سایه واقعیت های جدید ژئوپلیتیک و عدم موفقیت روشن امریکا در افغانستان ، عراق ، لیبی و سوریه و با بهره گیری از دو شمشیر برنده و ابزار کلیدی انرژی و بحران های منطقه ای نهفته و فریز شده تغییرات بنیادین در سیاست خارجی ایجاد کرده است. هدف اصلی پوتین در این تغییرات ایجاد قدرتی یورآسیایی بزرگ با مرکزیت روسیه است که برای آن نیز سه طرح ویژه پان اروپایی با ائتلاف آلمان ، پان خاورمیانه ای با مشارکت ایران و پان آسیایی با حمایت چین و ژاپن تدوین و در حال اجرای آنان است. همزمان نیز کشورهای غربی راهبرد محاصره روسیه و توسعه ناتو و اتحادیه اروپا به شرق را ادامه می دهند. سیاست خارجی روسیه در دو دهه اخیر به ترتیب الویتی بر محورهای ذیل متمرکز بوده است:
الف: امریکا و اتحادیه اروپا با هدف نوسازی اقتصادی و جذب سرمایه خارجی
ب: آسیای شرقی و خاور دور با محوریت چین و ژاپن برای فروش انرژی و جذب فناوری و سرمایه
ج:خاورنزدیک با تمرکز بر جمهوری های شوروی سابق و طرح اتحادیه شرقی
در چالش های ادامه دار مسکو نیز به تحرکات تدافعی خود ادامه می دهد ، دولت و ارتش روسیه در اواخر سال 2013 میلادی استقرار 10 فروند موشک تاکتیکی اسکندر را در کالینگراد در مجاورت مرزهای لهستان اعلام و اجرایی نمود ؛ این برنامه بخشی از پروژه مقابله با سامانه های ضد موشکی امریکا در مرکز و جنوب اروپا است. روس ها معتقدند با ذوب شدن یخ های پرونده هسته ای ایران دیگر ضرورتی برای استقرار سامانه ضد موشکی وجود ندارد . در همین راستا در حالی که امریکا 5 بمباردیر راهبردی خود از نوع بی 2 و بی 52 به انگلیس اعزام کرد، اقدامی که استون وارن سخنگوی وزارت دفاع امریکا آنرا بخشی از اقدامات و تعهدات کشورش نسبت به شرکای ناتو دانست.روسیه نیز تئوری موشک جواب موشک را دنبال نموده و بمباردیرهای راهبردی خود را به منطقه آلاسکا در نزدیکی امریکا اعزام کرد و مانورهای نظامی ناتو در لیتوانی با 4700 نظامی و بیش از 800 ماشین جنگی برگزار و روس ها نیز مانور مشابهی در کالینگراد در ژوئیه جاری برگزار کردند.
در تغییرات جدید راهبرد اصلی اختلال در یکه تازی امریکایی ها و برهم زدن وضعیت و حالت عناصر اصلی پازل قدرت در عرصه جهانی است، اغلب در طول تاریخ منافع راهبردی روسیه و امریکا در یک راستا نبوده است. در شرایط جدید منافع حیاتی امریکا حداقل در 5 محور ذیل در تضاد با روسیه است:
الف : توازن قدرت در اروپا و آسیا با حفظ نقش رهبری امریکا
ب: امنیت انرژی
ج: منع به کارگیری سلاح های هسته ای و عدم اشاعه سلاح های کشتار جمعی . شایان ذکر است که زرادخانه اتمی روسیه می تواند در سی دقیقه امریکا را نابود کند.
د: ممانعت از حملات ترورریستی در امریکا
ه:نقش و جایگاه روسیه در مجامع بین المللی به ویژه داشتن حق وتو در شورای امنیت سازمان ملل متحد
از نظر روسیه تقویت نیروهای نظامی ناتو در نزدیکی مرزهایش و طرح توسعه این سازمان نمایش اراده خصمانه بوده و تصمیمات سیاسی و نظامی مقتضی برای تامین امنیتش اتخاذ می کند . کاخ کرملین در روزهای پایانی اردیبهشت 1395 استقرار سامانه ضد موشکی آمریکا در رومانی را تهدیدی برای روسیه توصیف کرد.پیشتر نیز وزارت خارجه روسیه اعلام کرد: این ادعا که برنامه موشکی ایران تهدیدی برای شرکای آمریکا در قاره اروپا به شمار می رود، بی پایه و اساس است .با گذشت تقریبا ده سال از طرح پیشنهادی آمریکا برای حمایت از ناتو در برابر موشک های ایران و علی رغم هشدارهای روسیه که غرب صلح و ثبات در اروپای مرکزی را تهدید می کند. در حالی که تنش بین روسیه و غرب به بالاترین سطح پس از پایان جنگ سرد رسیده است، غرب نتوانسته است مسکو را متقاعد کند که این سپر دفاع موشکی تهدیدی برای روسیه نخواهد بود .روبرت بل فرستاده اشتون کارتر وزیر دفاع آمریکا در این باره تاکید کرد: ما اکنون قابلیت حمایت از ناتو در اروپا را داریم. ایرانی ها در حال افزایش قابلیت های خود هستند و ما باید نسبت به ایرانی ها پیشتاز باشیم. این سامانه، علیه روسیه نخواهد بود. علی رغم اطمینان دادن واشنگتن، کاخ کرملین بارها اعلام کرده که هدف واقعی سپر دفاع موشکی، خنثی کردن زرادخانه هسته ای روسیه برای آمریکا است تا واشنگتن بتواند در صورت وقوع هرگونه جنگی، نخستین حمله را علیه روسیه انجام دهد.
جمع بندی :
با وجود اظهارات مکرر مقامات آمریکایی مبنی بر موضوعیت نداشتن جنگ سرد و نبود بازی ای برای بردن ، امروز به دلایل بسیار زیاد از جمله بحران های اکراین، افغانستان، یمن و سوریه، تحرکات نظامی طرفین در مرکز و شرق اروپا، واکنش های اتحادیه اروپا در محدودسازی قدرت مانور روسیه در حوزه انرژی و تحریم های وضع شده دو سوی آتلانتیک علیه روسیه و به ویژه نمایش قدرت رهبران غربی شاهد رنسانس جنگ سرد جدید در قالب پیشرفت های هارد پاور و سافت پاور با محوریت روسیه ، اتحادیه اروپایی و امریکا هستیم که به طور یقین نحوه مواجه با این روند جدید بسیار حساس و تعیین کننده بوده و هوشیاری رهبران و روسای دول غیر درگیر را می طلبد و هر کشوری که دانسته یا نادانسته در مرکز تلافی منافع راهبردی این مثلث قرار گیرد، نه اینکه منافعی را به دست نمی آورد که قطعا بازنده عینی و ملموس رقابت قدرت های بزرگ خواهد بود و در حال حاضر نمونه عینی و دست به نقد آن وضعیت اکراین است.
مهم این است که نیروهای سیاسی هر کشور و منطقه درک درستی از تحلیل اوضاع و تحولات مربوط به جغرافیای سیاسی داشته و خود به عامل اجرایی سناریوی قدرت های بزرگ در لوای شعار زیبای استقلال و خودمختاری تبدیل نشوند. پدیده ای که متاسفانه شبیه آن را نیز در نزدیکی مرزهای کشورمان شاهد آن هستیم و ضرورت دارد جمهوری اسلامی ایران مجدانه از تمامی ابزار و امکانات خود برای جلوگیری از اجرایی شدن یک توطئه پیچیده و خطرناک در عراق ، یمن و سوریه و تجزیه احتمالی این کشورها بهره گیرد. بهر حال امریکایی ها به هر طریق ممکن راهبرد گسترش ناتو بسمت شرق را برای استیلای تمام عیار بر منطقه یورآسیا ، رسیدن به مرزهای روسیه و گسترش حضور خود در جغرافیای مرزی ایران را با دو هدف مهار روسیه و کاهش نقش روزافزون جمهوری اسلامی ایران در منطقه خاورمیانه و تعاملات بین المللی ادامه خواهند داد.
واژگان کلیدی: مدرنیزه کردن، سامانه دفاع موشکی، ناتو ، رومانی ، جنگ سرد ، محدودسازی روسیه، دکتر علی بمان اقبالی زارچ، اروپا
