‎محیط زیست وبحران هاي ژئو پلتيك ملي و منطقه اي

 دکتر میر مهرداد میر سنجري

استاديار دانشگاه و پژوهشگر فرهنگي و ژئوپلتيك

مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC

‎رشد لگام گسیخته مصرف گرايي ناشي از توسعه صنعتی و گسترش فن آوری های نوین پیامد های نگران کننده ای را برای محیط زیست و به ویژه منابع طبیعی موجود در کره زمین به همراه داشته است. در این میان عرضه هاي طبيعي ایران عزیز ما با وجود پیشینه غنی تاریخی، فرهنگی، منابع طبیعی و محیط زیست، کاهش پرشتاب كيفي و كمي را در عرصه منابع عمده زیستی خود شاهد بوده که جدای از چرایی و چگونگی آن، ارایه راهکارهای نوین علمی و مدیریتی به صورت کارشناسانه  می تواند در جلوگیری از محرومیت نسل های آتی از برخورداری از منابع طبیعی  بر پایه توسعه پایدار موثر باشد.

با توجه به اين كه تغذیه آب های زیر زمینی ، مهار سیلاب های ، پیشگیری از نفوذ آب های شور ، جلوگیری از فرسایش خاک و حفظ سواحل و رسوب گیری، رونق توریسم و حفظ جمعیت های حیات وحش از جمله کارکردهای مهم تالاب ها به شمار می آید، اما شوربختانه مديريت و تقميم گيري هاي نا مناسب، به نابودی تالاب های کشور دامن زده است. تالاب هایی که به دلیل ورود پساب ها و فاضلاب ها و آلودگی های نفتی ، در معرض خشک شدن و یا نابودی قرار گرفته اند.

‎اين گونه است كه تالاب هاي ايران از وضعيتي بسيار بغرنج و رو به اضمحلال برخوردارند. تالاب بختگان، انزلی، گاوخونی، میقان، طشک، کم جان، هامون، مهارلو، میانکاله، گندمان، شادگان، هورالهویزه، هورالعظیم و … اشاره کرد. این سیاهه، هنگامی نگران کننده تر می شود که بدانیم وضعیت اغلب رودخانه های دایمی کشور هم در طول سال هاي اخير بسیار ناگوار بوده است که از آن جمله باید به کاهش شدید آب رودخانه کارون – که زمانی پرآب ترین رود ایران بود – اشاره شود؛ وضعیتی که سبب شده تا حدود یک میلیون نفر از نخل های پایاب این رودخانه در خرمشهر و اروندکنار در اثر شوری و خیز معکوس آب از خلیج فارس تلف شوند. همین گونه خشک شدن رودخانه زاینده رود به عنوان تنها شریان حیاتی مرکز ایران فاجعه ای بود که کمتر مسوول و رسانه ای آن را جدی گرفته باشد. در اين ميان، صدور مجوز پروژه هاي مخرب محيط زيست در پارك هاي ملي و مناطق حفاظت شده و پناهگاه هاي حيات وحش از جمله آشوراده كه به عنوان ذخيره گاه زيست كره نه تنها متعلق به ايرانيان بلكه به همه جهان تعلق دارد، بر روند این نگراني هاي ملي و فراملي افزوده است.

‎شاخص جهانى تحت عنوان Environmental Sustainable Index) ESI) ضابطه مندى نظام محيط زيست جهانى بر اساس توسعه پایدار را  بر اساس  چهار مولفه مورد نظر قرار می دهد.

مؤلفه اول: وضعيت  پتانسیل محيط زيست هر كشور؛

مؤلفه دوم: میزان فشار به محیط زیست  اعم از تخریب منابع و آلودگی و فرسایش و … ؛

سومين مؤلفه: میزان آسيب پذيرى مردم در برابر حوادث محیط زیستی و بلایای طبیعى ؛

مولفه چهارم: اين است كه چقدر مردم آمادگى دارند در كنوانسيون هاى جهانى كه برای مسائل محيط زيست در دنيا منعقد مى شود دسترسى داشته باشند تا بتوانند حق خود را بگيرند؛

‎گزارش شاخص عملكردي محيط زيست EPI (Environmental Performance Index ) به عنوان يك شاخص نوین براي ارزيابي عملكرد محیط زيستي کشورها است كه حاوي اطلاعات مهمي در خصوص رويكرد كشورهاي مختلف جهان در زمينه عملكرد  محيط زيستی آن ها است.

EPI  بر دو هدف اصلي حفاظت از محيط زيست از جمله كاهش فشارهاي محیط زيستي بر سلامت انسان‌ها و ارتقاي وضعيت زيست‌بوم‌ها و مديريت صحيح منابع طبيعي تاكيد دارد كه اين دو مؤلفه توسط 16 شاخص در 6 زمينه «بهداشت محيط»، «كيفيت هوا»، «كيفيت منابع آب»، «كيفيت منابع طبيعي مولد»، «تنوع‌زيستي و زيستگاه» و «انرژي پايدار» اندازه‌گيري مي شود از سوي ديگر با تعيين اهداف خاص و تعيين فاصله هر كشور نسبت به آنها، EPI زمينه‌اي را براي تحليل سياست‌ها و ارزيابي عملكرد دولت‌ها به وجود مي‌آورد. در اين شاخص ارتباط بين درآمد ناخالص ملي و شاخص EPI در زمينه‌هايي مانند آلودگي هواي داخل منازل، بهداشت عمومي، آب سالم، مرگ و مير كودكان، آلاينده‌هاي هواي شهر و ميزان برداشت چوب معني‌دار و مثبت است.

‎در گزارش شاخص عملكردي محيط زيست، همچنين ارتباط بين ESI و حاكميت مطلوب شامل مبارزه با فساد اداري، قانون گرايي و اهميت دادن به موضوع محيط زيست بررسي و مشخص شده است كه يك رابطه قوي بين اين دو وجود دارد.

به راستي  چه اقدامی برای برآورد ارزش اقتصاد منابع طبیعی و محیط زیست ایران انجام پذیرفته ،آیا اصولا ارزش گذاری اقتصادی محیط زیست طبیعی ایران جایگاهی در برنامه های بلند مدت سازمان محیط زیست دارد؟ آیا سازمان حفاظت محیط زیست هنوز به این نتیجه نرسیده که با مدیریت صحیح محیط زیست ایران  به ویژه با توسعه صنعت پول ساز اکوتوریسم (محیط زیست گردی) ، طبیعت بینی (Nature Watching) و پرنده بینی (Bird Watchingو… جوامع محلی و بومی به جای تخریب ناگزیر برای تامین نیاز های حداقلی اقتصادی خود، برای بهره مندی اقتصادی خود هم که شده به حامی و حافظ محیط زیست از جمله جنگل های ناب و منحصر به فرد شمال ایران و حیات وحش در معرض خطر انقراض و طبیعت در معرض تهدید مناطق تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست  تبدیل شوند؟

گذشته از این اقدام نهاد هاي مسوول سياست خارجي و محيط زيست ايران در برابر اقدام یک طرفه و بی سر و صدای امارات برای تغییر اکوسیستم طبیعی خلیج فارس و خشک کردن بخش های مختلف این دریا برای پروژه های بلند پروازانه و عظیم نخیل چه بوده است؟ فراموش نکنیم که خشک کردن و ایجاد شهر های مصنوعی درون خلیج فارس از نظر سیاسی و جغرافیایی نیز می تواند توسعه طلبی ارضی و تجاوز به حریم مرزهای دریایی ایران در خلیج فارس را توسط امارات در آینده توجیه کند. آیا چه اقدام هماهنگی بین سازمان محیط زیست و نهاد های مربوط از جمله وزارت خارجه در این مهم انجام گرفته؟ آیا سازمان حفاظت محیط زیست برای ممانعت و جلوگیری از تخریب سنگ های صخره ای کوه های خراسان و فارس و کرمان و انتقال قاچاق این منابع طبیعی ایران زمین به امارات و به کارگیری آن ها جهت خشک کردن خلیج فارس و ایجاد شهرهای جدید توسط عرب ها هیچ اقدامی صورت داده است؟در همین راستا دوست داران محیط زیست منتظرند ببینند بیلان اقدامات سازمان حفاظت محیط زیست در برابر صید مخفیانه و غیر مجاز و قاچاق حیات وحش نادر و در معرض انقراض ایران  از جمله شاهین و هماو هوبره و دلیجه و عقاب و …به شیخ نشین های خلیج فارس که هر روز ابعاد وسیع تری می یابد چه بوده است؟!

به راستي برای نجات سیزدهمین دریاچه دنیا (ارومیه)  چه كرده ايم؟ در اثر ایجاد سد های متعدد بر روی رود خانه های تامین کننده آب این دریاچه ، میزان شوری دریاچه ارومیه از 70 میلی گرم در لیتر به 300 میلی گرم در لیتر رسید که عملا زندگی مردم همجوار منطقه ،کشاورزی روستاییان وحیات تنها موجود زنده آبی این منطقه یعنی آرتمیا  و نیززندگی پرندگان بومی و مهاجر دریاچه ارومیه  را در معرض تهدید جدی قرار داده است .همين طور آلودگي هاي شديد درياي كاسپي يا Caspian Sea و كاهش شديد منابع آبزي آن توسط اقدام هاي ضد محيط زيستي همسايگان مساله اي است كه هيچ گاه به طور جدي بدان پرداخته نشده است.

‎کوته سخن اين كه طرح هاي زودبازده و كوتاه مدت اقتصادی  ضد محیط زیستی،  ضایعه بزرگ نسل های حال و آینده ايران و جهان به حساب مي آيند؛ بنابراين بهسازي وضعيت محیط زیست کشور  یک عزم ملی و فراملي را مي طلبد.

واژگان کلیدی: محیط زیست،بحران، ژئوپلتيك، ملي ، منطقه اي،