برهان حشمتي
کارشناس ارشد مسائل قفقاز
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
اغلب اینطور تصور می شود که مناسبات جمهوری آذربایجان با ترکیه و رژیم صهیونیستی در چارچوب مثلث باکو-آنکارا-تل آویو قرار دارد و منافع هر سه در یک راستاست. این برداشت تا حدی درست است. اما، تمامی واقعیت مناسبات پیچیده باکو با آنکارا و تل آویو را تبیین نمی کند. زیرا، اندازه اضلاع این مثلث خیلی با همدیگر متفاوت است. واقعیتي که از دیده ها پنهان می ماند، این است که باکو از روابطش با ترکیه، برای نوعی تعدیل نفوذ و یکه تازی اسراییل در جمهوری آذربایجان استفاده می کند و در همان حال از رابطه با اسراییل نیز برای تلطیف ترکتازی ترکیه در جمهوری آذربایجان بهره می گیرد. زیرا، اگر ترکتازی ترکیه در جمهوری آذربایجان مهار نشود، آنکارا حتی راضی به استفاده از نام آذری یا آذربایجانی برای مردم این کشور نیست و اصرار دارد که مردم جمهوری آذربایجان نیز ترک نامیده شوند و زبانشان به لهجه ترکی استانبولی تغییر داده شود و تاکنون ترکیه موفقیت زیادی در تغییر زبان جمهوری آذربایجان کسب کرده است.
به گونه ای که گویش شبکه های تلویزیونی و حتی رییس جمهوری و مقامات سیاسی و نظامی و علمی جمهوری آذربایجان تا حد زیادی به گویش ترکی استانبولی نزدیک شده است. اما، خواسته های ترکیه از جمهوری آذربایجان صرفا به تغییر هویتی این کشور که کاری نسبتا درازمدت است، خلاصه نمی شود و ترکیه بخصوص در سال های اخیر که رویکرد تهاجمی در سیاست خارجی اتخاذ کرده است، مطالباتش از جمهوری آذربایجان نیز چندین برابر شده است و قصد دارد تقریبا تمامی عرصه های هویتی و فرهنگی و اقتصادی و نظامی و امنیتی و آموزشی جمهوری آذربایجان را قبضه کند. به گونه ای که بعضا حتی از زبان سیاسیون جمهوری آذربایجان از ضرورت برقراری کنفدراسیون میان جمهوری آذربایجان و ترکیه سخن گفته می شود و در میان مردم نیز از اینکه استقلال جمهوری آذربایجان در روابط با ترکیه کاملا تحت الشعاع قرار گرفته است، ابراز نگرانی شدید می شود.
امروزه در رسانه های جمهوری آذربایجان حتی خبر تشکیل جلسه هیات دولت ترکیه همانند اخبار داخلی جمهوری آذربایجان منعکس می شود. کما اینکه در سال های گذشته نیز تحت تاثیر نفوذ رسانه ای اسرائيل در رسانه های جمهوری آذربایجان، بسیاری از اخبار داخلی و گاه بی اهمیت اسرائيل و تبلیغات آن نیز وارد وظایف کاری رسانه های جمهوری آذربایجان شده بود.
باکو پس از سه دهه پذیرش نفوذ اسرائيل و نیز قبول نفوذ ترکیه، با پدیده الگوگیری ترکیه از اسرائيل در نحوه بسط و تعمیق نفوذ در جمهوری آذربایجان مواجه است. از این رو، باکو ناگزیر است که برای حفظ استقلال ظاهری جمهوری آذربایجان و باقی ماندن عناصری از هویت مجزا برای این کشور در رابطه با ترکیه و اسراییل، بازی ویژه ای داشته باشد. اگر در سخنان و رفتارهای مقامات سیاسی و نظامی و نیز تبلیغات و خبررسانی رسانه های باکو دقت شود، این بازی باکو قابل درک خواهد بود. از آن جمله، در حالی که گزارش های منابع غربی از خریدهای تسلیحاتی جمهوری آذربایجان تا سال 2018 و 2019 نشان می دهد که تا این سال ها، باکو در خرید تسلیحات وابستگی تا حد 70 درصد به اسراییل داشته است، از این سال ها به بعد باکو قدری از خرید های تسلیحاتی خود را به ترکیه اختصاص داده است و به نوعی وابستگی به اسراییل را با وابستگی به ترکیه توازن بخشیده است. همچنین توجه به سخنان الهام علی اف ، رئیس جمهوری آذربایجان در مصاحبه هایی که در ایام جنگ دوم قراباغ با رسانه های غربی و ترک و اسراییلی می کرد، همین بازی باکو بین ترکیه و اسراییل را به خوبی نمایان می کند.
در واقع، باکو در ایجاد توازن در روابطش با ترکیه و اسراییل، از سیاست موسوم به “توازن مثبت” استفاده می کند و هر امتیازی که برای اسراییل قایل می شود، به نوعی تلاش می کند مشابه یا دستکم درصدی از همان امتیاز یا قرینه آن را برای ترکیه نیز تامین کند. اما، وابستگی باکو به اسراییل در زمینه تامین تسلیحات به آن حدی رسیده است که اساسا ترکیه توان جایگزینی آن را ندارد. باکو در سال گذشته برای اینکه خرید تسلیحات از ترکیه را تا حدی جایگزین بخشی از خرید تسلیحات از اسراییل بکند، وامی 250 میلیون دلاری از ترکیه دریافت کرد. اما، به محض پایان جنگ 44 روزه قراباغ، باکو مجبور شد قراردادی دو میلیارد دلاری برای خرید تسلیحات و تجهیزات نظامی جدید از اسراییل برای جایگزین کردن تسلیحات مصرف شده در جنگ و نیز تامین تجهیزات به روزتر منعقد کند. بنابراین می توان گفت که جایگاه و نفوذ اسراییل در جمهوری آذربایجان به قدری پیشرفت کرده است که ترکیه همچنان در رده بعد از اسراییل باقی خواهد ماند.
در بخش نفتی نیز باکو با راهبردی که از مراکز قدرت غربی از جمله دولتهای آمریکا و انگلیس و مراکز فکر اسرائيلي دریافت کرد، خط لوله باکو – تفلیس – جیحان را برای تامین بخش اعظم نفت خام مورد نیاز اسرائيل احداث کرد و به عنوان مابه ازای آن برای ترکیه نیز خط لوله گازی جنوب یا تاناپ را احداث کرد که قرار است سالانه دستکم شش میلیارد تا 9 میلیارد مترمکعب گاز را به ترکیه برای مصارف داخلی این کشور تحویل دهد و البته، به اروپا نیز از همین خط لوله گاز صادر خواهد شد.
همچنین شرکت دولتی نفت جمهوری آذربایجان، سوکار، بزرگترین پالایشگاه نفت خود را در ترکیه احداث کرد که به گفته رجب طیب اردوغان این پالایشگاه سالانه دستکم دو میلیارد دلار درآمد برای ترکیه دارد. این درحالیست که خود دولت جمهوری آذربایجان می توانست با احداث این پالایشگاه در داخل این کشور، مشکل بیکاری را تا حدود زیادی برطرف کند و بر درآمدهای مستقیم خود بیافزاید، اما برای جلب رضایت ترکیه، باکو صلاح خود را در احداث پالایشگاه عظیم “استار” در ترکیه دید.
الهام علی اف، رییس جمهوری آذربایجان با علم به اینکه در صورت تداوم افسارگسیخته رقابت های اسراییل و ترکیه در جمهوری آذربایجان برای اخذ امتیازات کلان از باکو تداوم یابد، نهایتا روزی خواهد رسید که ظرفیت های جمهوری آذربایجان برای دادن این امتیازات به اسراییلی ها به پایان رسیده باشد، تصمیم به واسطه گری میان آنکارا و تل آویو گرفته است. مقامات و رسانه های باکو تاکید می کنند که هر دو اسراییل و ترکیه متحد راهبردی هستند و کیفیت مناسبات ترکیه و اسراییل تاثیر مستقیم بر جمهوری آذربایجان می گذارد. از این رو، الهام علی اف تصمیم گرفته است که سردی ظاهری در روابط دیپلماتیک آنکارا – تل آویو را نیز از میان بردارد تا مناسبات دو طرف همانند بخش های نظامی و امنیتی و اقتصادی ، در عرصه دیپلماسی نیز گرم و نزدیک باشد.
اما، آنچه کار علی اف را در برقراری دوستی و نزدیکی مجدد میان رجب طیب اردوغان با رهبران رژیم اسرائيل دشوار کرده، این است که ذات و ماهیت سیاست در ترکیه و جمهوری آذربایجان با هویت اصیل و ذات فرهنگ و تمایلات و دین مردمان این دو کشور مسلمان تضاد بنیادین دارد و مخالفان ضد اسرائيلي در میان مردم جمهوری آذربایجان و هم در میان مردم ترکیه در مخالفت با اسرائيل بسیار مصمم و صادق و ثابت قدم هستند. يعني اگر روزی برسد که این قشر مردمی ضد اسرائيل بتواند در سیاست و حکومت در جمهوری آذربایجان و ترکیه تاثیرگذار و تصمیم گیر باشد، قطعا اسرائيل همانند تجربه مشابه در ایران، به دشمنی آشکار و منفور تبدیل خواهد شد. لذا، در شرایط کنونی باکو همچنان به بازی موازنه در اعطای امتیازات به ترکیه و اسرائيل ادامه می دهد تا اینکه سرانجام روزی ظرفیت امتیازدهی جمهوری آذربایجان به اسرائیل و ترکیه به پایان برسد.
واژگان كليدي:مثلث, ,آذربايجان, اسرائيل,باکو , آنکارا, تل آویو ,بازی باکو میان آنکارا و تل آویو, برهان حشمتي
