جعفر قنادباشی
کارشناس مسائل آفریقا
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
ابعاد گوناگون توجه ترکیه به دریای سرخ
ترکیه از دو جهت تمایل پیدا کرده است که در دریای سرخ حضور پیدا کند. نخست از جهت اقتصادی است تا بتواند به بازارهای آفریقایی دسترسی پیدا کند و به مراکزی دست یابد تا در آنجا صادرات و خدمات فنی مهندسی داشته و بتواند از مواد خام آنجا استفاده کند. از این جهت دریای سرخ برای ترکیه اهمیت پیدا می کند. اما بعد دوم به مسئله عثمانی گرایی بر می گردد. زمانی عثمانی بر شمال آفریقا و کناره دریای سرخ تسلط داشت. لذا سیاست آنها در این راستا است تا بتوانند با مجموعه کشورهایی (که در گذشته در حوزه ی عثمانی قرار داشتند) رابطه خوبی داشته باشند. تا بتوانند این مجموعه را نگهداری و در شمار حوزه سیاسی اقتصادی خود قرار دهند و به عنوان محور کشورهای عثمانی سابق (مجمعی که اشتراکات تاریخی فرهنگی زیادی داشته و سوابق تاریخی سبب پیوند شده) تلقی شوند.
دلیل سوم مسئله اخوانی ها است. اخوان در مصر پیوند های زیادی با حزب عدالت و توسعه دارند. لذا ترک ها علاقمندند در دریای سرخ حضور داشته باشند. آنها می توانند در حمایت از اخوانیها در مصر یا سودان در حوزه ی دریای سرخ فعالیت داشته باشند. دیدگاه چهارم به امنیت راه های تجاری بر می گردد ، در حال حاضر قدرت های بزرگ نمی خواهند که موضوع امنیت دریای سرخ را برعهده بگیرند و تصمیم دارند که آن را به قدرتهای دست دوم واگذار کنند و خود فراتر از این ها عمل کنند. چنانچه آلمان ها هم سعی کرده اند حضور نظامی اندکی در دریای سرخ داشته باشند.لذا ترکیه هم علاقمند است که ماموریتی از جانب سرمایه داری نظامی در عرصه نظامی در دریای سرخ داشته باشد. چرا که شراکت در این امر و امنیت کشتی ها و داشتن جایگاه مطمئن تری در نزد ائتلاف جهانی است.
در واقع ترکیه تصور می کند که لازمه ی تبدیل به یک قدرت نیمه اقتصادی یا نیمه صنعتی یا حرکت به سمت صنعتی شدن یک ارتش قوی است و بهترین منطقه ای که می تواند نشانگر قدرت نظامی ترکیه باشد و تنش های ناشی از همسایگی را دامن نزند دریای سرخ و سومالی است. آنها می توانند با حضور در اینجا هم دارای یک اهرم نظامی به عنوان یک شاخصه ی کشور صنعتی و نیمه صنعتی باشند و هم خیلی هم به بحران نظامی (که ممکن است مناقشات محلی و منطقه ای را به دنبال داشته باشد) دامن نزنند. به علاوه سومالی یک کشور بدون دولت است، هر گونه کمکی برای استقرار دولت در آنجا به معنی حضور آینده در سواحلی است که بسیار پرسود است. سومالی منطقه ای است که بین قدرتهای بزرگ تقسیم نشده است. یعنی بسیاری از کشورها مستعمره فرانسه و انگلستان هستند و ترکیه نمی تواند در آنجا حضور داشته باشد. اما سومالی پیوند زیادی با فرانسه و انگلستان ندارد و در منطقه خارج از تعهدات سیاسی و اقتصادی است.لذا ترک ها می خواهند که از این خلا به عنوان قدرت سوم و چهارم در آفریقا استفاده کنند. از طرف دیگر مسئله احتمال حضور نفت در سومالی نیز است. از آنجائی که ترک ها که خود نفت ندارند. می خواهند جایی را به طور انحصاری در اختیار گیرند و در صورت کشف نفت، سالها از آن استفاده کنند.
رویکرد بازیگران مختلف منطقه به نفوذ ترکیه در دریای سرخ
سومالی در حال حاضر یک دولت مقتدر و فراگیر ندارد و در طی بیست و چند سال گذشته بدون دولت بوده است. دولتی مستقر فقط محدود به موگادیشو و شهر کوچکی در کنار آن می باشد. بنابراین دولت نمی تواند منافع خود را تشخیص دهد که آیا با ترکیه روابط برقرار کند یا خیر؟ یعنی نیازهای دفاعی ، نیازهای اقتصادی شدید و بحران های ناشی از خشکسالی سبب شده است از هر کشوری حاضر در آنجا استقبال کند. البته بعضی از این گروه های شبه نظامی و یا تکفیری در سومالی گاه با ترکیه پیوند نیز دارند و بسیاری هم علاقمند نیستند که ترکیه یا کشور دیگری آنجا حضور داشته باشند. در این بین ترکیه سعی دارد از احساس نیاز مردم سومالی، دولت ضعیف کنونی و برخی از گروه هایی ( که علاقمندند در مقابله رقبایشان مورد حمایت قرار بگیرند) استفاده کند.
در مورد جیبوتی هم به همین ترتیب است. جیبوتی مجموعه جزایری است که درآمدی ندارد، اما جایگاه بسیار استراتژیکی دارد که هم امریکا و هم فرانسه در آن پایگاه دارند. در واقع جیبوتی پایگاه سنتی فرانسه بوده که بعد از وقایع افغانستان و القاعده امریکاییها هم پایگاهی در آن ایجاد کردند. اکنون نیز ترک ها به عنوان یک عضو ناتو علاقمندند فعالیتی در آنجا داشته باشند و بخشی از این رویکرد به منافع عضو ناتو برمی گردد. لذا نگاه جیبوتی به ترکیه به عنوان کشوری است که می تواند به آنها کمک کند و حضور ش، فشارهای غرب را به دنبال داشته باشد.
عربستان کشور بزرگی است که طولانی ترین مرز را با دریای سرخ دارد و لیکن روابطش با ترکیه دارای افت و خیزهای زیادی بوده است. اخیرا سعی کرده اند در مسائلی به خصوص در مسائل سوریه به هم نزدیک شوند. اما در مسائل اخوان و مصر به شدت با هم مخالف هستند. لذا نگاه عربستان به ترکیه از منظر حزب عدالت و توسعه خیلی نمی تواند مورد استقبال باشد. مصر با توجه به این که در حال حاضر نظامیان حاکم، مخالف اخوان هستند، بنابراین موافق حضور ترکیه نیستند و روابطشان با ترکیه دچار تنش های زیادی شده است. لذا اگر روابطی ایجاد شود (چه روابط عربستان و ترکیه و چه روابط مصر و ترکیه) روابط گرمی نخواهد بود و بیشتر سبقه خشونت و دشمنی و تردید دارد. همچنین در حال حاضر در سودان اخوانی ها حاکم اند و با توجه به ضعف اخوانیهای حاکم به سمت عربستان چرخیده اند و همسایه هایشان اجازه نخواهند داد که پیوند زیادی با ترکیه داشته باشند. لذا سودان محدودیت زیادی از جانب همسایه شمالی مصر و همسایه کنار دریای خود یعنی عربستان دارند. در بعد دیگری یمن هم در حال حاضر آشوب است و ترکیه هم سعی کرده است در آن مواضع ضد انصارالله اختیار کند. لذا انصارالله هم نمی تواند خیلی به ترکیه خوش بین باشد، چون ترکیه هم سو با غرب عمل کرده است. قبلا انصارالله علاقمند بود که از ترکیه به عنوان یک کشور مسلمان و رقیب عربستان استفاده کند و لیکن ترکیه سیاستهای غربی اتخاذ کرد. در مجموع جز سومالی بدون دولت و ضعیف و جیبوتی ضعیف و بسیار کوچک هیچ کشوری از حضور اقتصادی، سیاسی ، نظامی ترکیه در دریای سرخ استقبال نمی کند و تمایل چندانی به این روابط ندارد.
تاثیرات و پیامدهای افزایش حضور نظامی و امنیتی ترکیه در حوزه دریای سرخ
حضور ترکیه برای مردم این کشورها به حضور آمریکا، انگلیس، فرانسه و یا حتی چین و روسیه ترجیح دارد. اگر یک گروه و ارتش اسلامی در یک کشور اسلامی حضور داشته باشد طبیعتا بیشتر می توانند مدافع منافع کشورها باشند. لیکن دریای سرخ در حال حاضر تبدیل به ترمینال حضور قدرتها شده است. چینی ها در جیبوتی جزیره ای را در اختیار گرفته اند، آلمان ها در آنجا حضور دارند. اسرائیلیها از طریق بندر عقبه درشمال دریای سرخ حضور دارند. با مجموعه شرایط حضور نظامی و امنیتی ترکیه در حوزه دریای سرخ در دریای سرخ نمی تواند تغییراتی زیادی را ایجاد کند. اما اگر شرایط حساسی پیش آید و نبردهای بزرگی در منطقه حاصل شود ترکیه ناگزیر است که به عنوان یک بال ناتو عمل و این به ضرر منطقه و به نفع اسرائیل خواهد بود.
واژگان کلیدی: تركيه، ساخت پایگاه نظامی، سومالي، دریای سرخ
