سیاست فرهنگی و قدرت نرم قزاقستان

 

دکتر گلناز سعیدی

استاد دانشگاه

مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC 

 

مقدمه

در جهان چند قطبی امروز، قدرت دیگر صرفاً در توان نظامی یا اقتصادی خلاصه نمی‌شود، بلکه توانایی تاثیرگذاری بر افکار عمومی، فرهنگ و ارزش‌های دیگران نیز اهمیت یافته است؛ این نوع قدرت که جوزف نای آن را «قدرت نرم»( Soft Power) نامید، نقش مهمی در سیاست خارجی کشورها ایفا می‌کند. قدرت نرم بر پایه جذابیت‌های فرهنگی، ارزش‌های سیاسی، و مشروعیت بین‌المللی یک کشور استوار است و از طریق آن می‌توان بدون اجبار، رفتار سایر کنش‌گران را شکل داد یا متقاعد کرد.

قزاقستان، به‌عنوان کشوری محصور در خشکی در آسیای مرکزی، با داشتن موقعیتی ژئوپلیتیک ویژه، در دهه‌های اخیر تلاش کرده است تا با بهره‌گیری از ظرفیت‌های فرهنگی، آموزشی و دیپلماسی عمومی، تصویری مثبت از خود در عرصه بین‌الملل ارائه دهد. پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، این کشور در تلاش بوده تا از هویت پسااستعماری عبور کرده و هویت ملی مستقل، مدرن و جهانی‌پسند خود را بازتعریف کند. در این مسیر، دولت قزاقستان سیاستی هدفمند در حوزه فرهنگ اتخاذ کرده که می‌توان آن را بخشی از راهبرد کلان «برندسازی ملی» دانست؛ راهبردی که هدف آن نه‌تنها افزایش نفوذ نرم در سطح منطقه‌ای و جهانی، بلکه جذب سرمایه‌گذاری، ارتقاء گردشگری، و افزایش احترام و اعتماد بین‌المللی نسبت به قزاقستان است.

از آنجا که قزاقستان فاقد دسترسی مستقیم به دریا و بازارهای جهانی است، ابزارهای سنتی قدرت (نظامی، ژئوپلیتیک تهاجمی یا هژمونیک) برای این کشور گزینه‌های محدودی هستند. از همین رو، تکیه بر ابزارهای نرم مانند فرهنگ، زبان، تاریخ، دیپلماسی آموزشی و تعاملات فرهنگی و تمدنی به یک نیاز راهبردی تبدیل شده است. قزاقستان تلاش دارد با بهره‌گیری از مؤلفه‌های تمدن ترک، میراث اسلامی، و پیوندهای تاریخی با فرهنگ ایرانی، روسی و چینی، نوعی «هویت چند لایه» را در سطح منطقه‌ای شکل دهد که هم‌زمان بتواند مخاطبان مختلف را جذب کرده و زمینه‌ساز تعاملات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی سازنده باشد.

در همین راستا، پروژه‌هایی مانند «روشن‌فکری عمومی»، تأسیس دانشگاه‌های بین‌المللی مانند Nazarbayev University، حمایت از ترجمه و انتشار آثار کلاسیک قزاقی به زبان‌های بین‌المللی، و میزبانی رویدادهای فرهنگی جهانی، همگی بخشی از تلاش‌های نظام‌مند دولت برای شکل‌دهی به قدرت نرم قزاقستان‌اند. علاوه بر این، عضویت فعال در نهادهایی مانند سازمان کشورهای ترک (OTC) و تلاش برای ایفای نقش میانجی در منازعات بین‌المللی، نشان‌دهنده تمایل قزاقستان به ایفای نقشی فراتر از وزن اقتصادی یا نظامی‌اش در صحنه جهانی است.

در مجموع، قزاقستان سیاست فرهنگی خود را نه‌تنها به‌عنوان ابزاری برای حفظ انسجام داخلی و هویت ملی، بلکه به‌مثابه ابزاری برای دیپلماسی عمومی و افزایش نفوذ بین‌المللی مورد استفاده قرار داده است. موفقیت در این زمینه می‌تواند موقعیت این کشور را به‌عنوان یک قدرت میانی هوشمند در نظم نوین منطقه‌ای و جهانی تثبیت کند.

 

سیاست فرهنگی قزاقستان: ابزار قدرت نرم

پس از استقلال از اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱، قزاقستان با یک خلا هویتی و فرهنگی مواجه شد؛ کشوری که پیش‌تر تحت سلطه فرهنگی و زبانی روسیه قرار داشت، می‌بایست در مسیر بازسازی هویت ملی، تقویت انسجام اجتماعی، و همچنین شکل‌دهی به تصویر بین‌المللی جدیدی از خود گام بردارد. در این راستا، سیاست فرهنگی این کشور به‌ویژه در دوران نورسلطان نظربایف و ادامه آن در دوره ریاست‌جمهوری قاسم جومارت توقایف، به ابزاری مهم برای تولید و گسترش «قدرت نرم» تبدیل شد.

سیاست فرهنگی قزاقستان عمدتاً بر سه محور اصلی بنا شده است:

1. بازسازی هویت ملی:

   تمرکز بر احیای عناصر تاریخی، فرهنگی و زبانی قزاقی، یکی از اولویت‌های اصلی بوده است. زبان قزاقی جایگاه ویژه‌ای در سیاست فرهنگی پیدا کرده و در مدارس، دانشگاه‌ها و رسانه‌ها گسترش یافته است. همچنین بازخوانی تاریخ قزاقستان از زاویه بومی، به‌ویژه با تاکید بر میراث حکومت‌های تاریخی مانند خانات قزاق و چهره‌های فرهنگی بومی، به تقویت هویت ملی و مقابله با سلطه روایت روسی انجامیده است. دولت همچنین بر انتقال الفبای قزاقی از سیریلیک به لاتین تأکید دارد که نه تنها جنبه زبانی، بلکه بُعد نمادین فاصله‌گیری از گذشته شوروی را نیز دارد.

2. بین‌المللی‌سازی فرهنگ قزاقستان:

 قزاقستان تلاش کرده است فرهنگ بومی خود را به‌عنوان بخشی از میراث تمدنی منطقه‌ای و جهانی معرفی کند. برنامه‌هایی همچون ترجمه آثار ادبی و تاریخی قزاقی به زبان‌های بین‌المللی، مشارکت در جشنواره‌های جهانی، برگزاری «هفته‌های فرهنگی قزاقستان» در کشورهای مختلف، و تأسیس مراکز فرهنگی در خارج از کشور بخشی از این سیاست هستند. این روند به‌ویژه با تأسیس برند ‹‹Kazakh Culture›› در حوزه مد، موسیقی، سینما و غذا به شکل ملموس‌تری به اجرا درآمده است.

 

3. استفاده از فرهنگ برای توسعه قدرت نرم:

   قزاقستان دریافته است که فرهنگ می‌تواند ابزاری مؤثر برای گسترش نفوذ نرم در سطح منطقه‌ای و بین‌المللی باشد. از این رو، پروژه‌هایی مانند «روشن‌فکری عمومی» (Rukhani Zhangyru)، که در سال ۲۰۱۷ توسط نظربایف راه‌اندازی شد، به‌منظور نوسازی ذهنیت عمومی، بازنگری در ارزش‌های سنتی، و ارتقاء سبک زندگی مدرن با حفظ ریشه‌های فرهنگی، به اجرا درآمد. این پروژه تلاش دارد نسل جدیدی از شهروندان قزاق را پرورش دهد که در عین پایبندی به فرهنگ و زبان ملی، با جهان مدرن و ارزش‌های جهانی نیز هماهنگ باشند.

 

   در قالب این پروژه، برنامه‌هایی نظیر:

   * احیای بناهای تاریخی و فرهنگی،

   * آموزش زبان‌های خارجی به‌ویژه انگلیسی،

   * ترویج دانش دیجیتال و سواد رسانه‌ای،

   * حمایت از پژوهش‌های بومی‌محور در علوم انسانی و اجتماعی،

     به اجرا گذاشته شد که همگی به هدف توانمندسازی اجتماعی و ساخت تصویری مثبت از قزاقستان در عرصه جهانی خدمت می‌کردند.

از دیگر مصادیق این سیاست، می‌توان به تلاش دولت برای عضویت فعال در نهادهای فرهنگی بین‌المللی، تقویت همکاری با کشورهای ترک‌زبان از طریق سازمان‌هایی مانند TÜRKSOY، و همچنین استفاده از نهادهای رسانه‌ای دولتی برای روایت‌سازی فرهنگی اشاره کرد.

در مجموع، سیاست فرهنگی قزاقستان در دهه‌های اخیر از یک سیاست نمادین یا صرفاً محافظه‌کارانه فرهنگی فراتر رفته و به ابزاری هدفمند برای توسعه قدرت نرم، مدیریت تصویر ملی، و ساخت نوعی سرمایه نمادین برای قزاقستان در نظم نوظهور اوراسیا تبدیل شده است.

 

آموزش عالی و دیپلماسی علمی: بستر نوین قدرت نرم قزاقستان

در سیاست قدرت نرم قزاقستان، آموزش عالی نه‌تنها به‌عنوان ابزاری برای توسعه داخلی و ارتقاء سرمایه انسانی دیده می‌شود، بلکه به‌مثابه بستری مؤثر برای دیپلماسی فرهنگی و علمی در سطح جهانی عمل می‌کند. این کشور با درک اهمیت آموزش بین‌المللی به‌ویژه در نظم دانایی‌محور قرن بیست‌ویکم، تلاش کرده است با سرمایه‌گذاری راهبردی در نظام آموزش عالی، جایگاه خود را در شبکه جهانی دانش تثبیت کرده و نوعی «دیپلماسی علمی» را توسعه دهد که هم تقویت روابط خارجی را در پی داشته باشد و هم به جذب نخبگان، فناوری و اعتبار علمی بین‌المللی کمک کند.

 

برنامه «بولاشاک»: سرمایه‌گذاری در نخبگان آینده

برنامه( Bolashak) به‌معنای «آینده»، که از سال ۱۹۹۳ به‌دستور رئیس‌جمهور وقت نورسلطان نظربایف آغاز شد، از موفق‌ترین سیاست‌های آموزشی و فرهنگی قزاقستان در حوزه بین‌المللی‌سازی محسوب می‌شود. هدف این برنامه، اعزام دانشجویان ممتاز قزاق به برترین دانشگاه‌های جهان با حمایت کامل مالی دولت بود. از آغاز تا سال ۲۰۲۴، بیش از ۱۴ هزار دانشجو از طریق این برنامه در کشورهای آمریکا، بریتانیا، آلمان، کانادا، ژاپن، کره‌جنوبی و غیره تحصیل کرده‌اند.

در دهه اخیر، به‌ویژه در برنامه‌ریزی‌های توسعه‌ای ۲۰۲۵–۲۰۲۰، این برنامه با اولویت‌بندی رشته‌هایی همچون هوش مصنوعی، مدیریت فرهنگی، روابط بین‌الملل، امنیت سایبری و اقتصاد سبز بازطراحی شد. این اولویت‌بندی هم‌راستا با نیازهای تحول‌گرای داخلی و اهداف ژئوپلیتیکی کشور در سطح منطقه‌ای و جهانی است.

 

دانشگاه نظربایف: الگویی برای دیپلماسی علمی مدرن

یکی از اقدامات بنیادین در راستای ارتقاء آموزش عالی و شکل‌دهی به پایگاه‌های علمی بین‌المللی، تأسیس دانشگاه نظربایف (Nazarbayev University) در سال ۲۰۱۰ در پایتخت کشور، نورسلطان (آستانه سابق)، بود. این دانشگاه با مشارکت دانشگاه‌های پیشرو دنیا از جمله دانشگاه‌های کمبریج، دکین، دوک، پیتسبرگ و University College London طراحی شد و هم‌اکنون با بهره‌گیری از اساتید بین‌المللی و برنامه‌های درسی مدرن، به یکی از مهم‌ترین نهادهای آموزشی منطقه تبدیل شده است.

دانشگاه نظربایف نه‌تنها نمادی از تجددگرایی علمی در قزاقستان است، بلکه نقش دیپلماسی علمی را از طریق:

* برگزاری کنفرانس‌های بین‌المللی،

* همکاری‌های مشترک با نهادهای علمی غربی و آسیایی،

* پذیرش دانشجویان خارجی از آسیای مرکزی، روسیه، چین و قفقاز،

  به‌شکل مؤثری ایفا می‌کند.

به گفته Dyusembekova et al. (2024)، دانشگاه نظربایف به‌عنوان یک “مگا‌پروژه فرهنگی-علمی”، توانسته است با تولید گفتمان علمی چندزبانه و فراملی، چهره‌ای از قزاقستان به‌عنوان یک کشور نواندیش، باثبات و دانش‌محور در اوراسیا ترسیم کند.

 

دیپلماسی آموزشی در خدمت سیاست خارجی

علاوه بر اقدامات داخلی، قزاقستان از آموزش عالی به‌عنوان ابزاری برای دیپلماسی عمومی و فرهنگی در منطقه آسیای مرکزی بهره گرفته است. این کشور میزبان دانشجویان خارجی از قرقیزستان، ازبکستان، تاجیکستان، افغانستان، پاکستان و حتی برخی کشورهای آفریقایی و آسیایی شده و با اعطای بورسیه‌های دولتی، نوعی «نفوذ نرم نخبگانی» ایجاد کرده است. حضور این دانشجویان در دانشگاه‌های قزاقستان نه‌تنها به ارتقای جایگاه علمی کشور کمک می‌کند، بلکه پیوندهای اجتماعی و سیاسی بلندمدتی را نیز شکل می‌دهد.

همچنین قزاقستان از سال ۲۰۱۰ به عضویت فرایند بولونیا (Bologna Process) درآمده و نظام آموزشی خود را با استانداردهای اروپا هماهنگ کرده است؛ حرکتی که هم به ارتقاء اعتبار مدرک تحصیلی قزاقی و هم به تسهیل گردش دانشجو و استاد در سطح بین‌المللی کمک کرده است.

در مجموع، آموزش عالی و دیپلماسی علمی در قزاقستان صرفاً سیاست‌هایی آموزشی نیستند، بلکه بخشی از راهبرد کلان ساخت قدرت نرم، مشروعیت بین‌المللی، و تقویت برند ملی هستند. این کشور، از طریق دیپلماسی نخبگان، تبادل علمی، و سرمایه‌گذاری در پژوهش، تلاش دارد نقشی فعال و چندبُعدی در نظم دانایی‌محور قرن بیست‌ویکم ایفا کند.

 

دیپلماسی فرهنگی و تصویر بین‌المللی قزاقستان

در چارچوب سیاست قدرت نرم، دیپلماسی فرهنگی به یکی از مهم‌ترین ابزارهای قزاقستان برای افزایش نفوذ و ارتقاء تصویر خود در نظام بین‌المللی تبدیل شده است. قزاقستان با اتکا به میراث فرهنگی غنی، تاریخ کهن، تنوع قومی، و موقعیت ژئوپلیتیکی خاص خود، تلاش کرده است تا از فرهنگ به‌عنوان پلی برای تعامل سازنده با ملت‌ها و تمدن‌های دیگر بهره گیرد.

 

نمایش فرهنگ قزاق به جهان

از مهم‌ترین راهبردهای قزاقستان در دیپلماسی فرهنگی می‌توان به برگزاری هفته‌های فرهنگی در کشورهای مختلف اشاره کرد. این برنامه‌ها که در کشورهای اروپایی، آسیای جنوب شرقی، چین، ترکیه و حتی آمریکا اجرا شده‌اند، شامل اجراهای زنده موسیقی سنتی قزاق، نمایشگاه‌های صنایع‌دستی، نمایش فیلم‌های بومی، معرفی غذاهای ملی و رونمایی از آثار ادبی ترجمه‌شده به زبان‌های خارجی هستند.

اکسپو ۲۰۱۷ در آستانه (اکنون نورسلطان) نیز نقطه عطفی در دیپلماسی فرهنگی قزاقستان بود. این نمایشگاه جهانی با موضوع «انرژی آینده» به قزاقستان فرصت داد تا در کنار ارائه چهره‌ای پیشرو در حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر، فرهنگ ملی خود را در مقیاسی جهانی به نمایش گذارد. غرفه‌های فرهنگی، برنامه‌های هنری، و حضور بیش از ۱۰۰ کشور در این رویداد، تصویر قزاقستان را به‌عنوان یک کشور مدرن، باثبات و دارای میراث فرهنگی زنده در ذهن جهانیان ثبت کرد.

 

نقش نهادهای فرهنگی منطقه‌ای

قزاقستان همچنین با توسعه همکاری‌های فرهنگی منطقه‌ای، نقش فعالی در جهان ترک ایفا کرده است. عضویت فعال در سازمان بین‌المللی فرهنگ ترک‌زبانان (TÜRKSOY)و نقش‌آفرینی در سازمان کشورهای ترک، بخشی از این سیاست است. این همکاری‌ها به قزاقستان امکان داده‌اند تا:

* جایگاه خود را در میان کشورهای ترک‌زبان تقویت کند،

* در فرایند احیای «تمدن اوراسیای ترک» مشارکت کند،

* با بهره‌گیری از دیپلماسی زبانی، پیوندهای تاریخی و فرهنگی خود را به عاملی برای نفوذ نرم تبدیل نماید.

همکاری در تولید آثار هنری مشترک، نمایشگاه‌های سیار، ترجمه آثار ادبی کلاسیک قزاقی به ترکی و بالعکس، و برگزاری نشست‌های ادبی منطقه‌ای، از جمله فعالیت‌های این حوزه بوده‌اند.

 

اقتصاد خلاق و توسعه قدرت نرم

در دهه اخیر، قزاقستان به اهمیت فزاینده اقتصاد خلاق به‌عنوان پیوندی میان توسعه اقتصادی و قدرت فرهنگی پی برده است. اقتصاد خلاق، حوزه‌ای شامل صنایع فرهنگی، هنری و نوآورانه است که علاوه بر ارزش اقتصادی، ظرفیت بالایی برای تولید هویت، روایت‌سازی ملی، و ارتقاء تصویر جهانی دارد.

 

سرمایه‌گذاری در صنایع فرهنگی و هنری

دولت قزاقستان سرمایه‌گذاری‌های گسترده‌ای در بخش‌هایی نظیر:سینما و تلویزیون (با تأسیس بنیادهای ملی فیلم و تولید مشترک با اروپا و آسیا)، موسیقی سنتی و مدرن (مانند ترویج ساز «دومبرا» در سطح بین‌المللی)، طراحی و مد (ایجاد برندهای بومی با هویت فرهنگی قزاق)،گردشگری فرهنگی (با تمرکز بر شهرهای تاریخی و پروژه‌های بازسازی اماکن مقدس و باستانی)، را در اولویت قرار داده است.

پلتفرم‌های دیجیتال نظیر YouTube و TikTok به ابزاری برای صدور محتواهای فرهنگی قزاقی تبدیل شده‌اند و نسل جدیدی از هنرمندان، فیلم‌سازان و طراحان در این فضا توانسته‌اند مخاطبان بین‌المللی جذب کنند.

 

شکل‌گیری مراکز فرهنگی شهری

شهرهای نورسلطان، آلماتی و ترکستان نقش کانونی در اجرای سیاست‌های اقتصاد خلاق ایفا می‌کنند. این شهرها با میزبانی جشنواره‌های بین‌المللی (نظیر جشنواره فیلم آسیای مرکزی، جشنواره موسیقی دومبرا، هفته طراحی قزاقستان)، به مراکز «روایت فرهنگی مدرن قزاقستان» بدل شده‌اند.

به‌ویژه شهر ترکستان که میراث‌دار اماکن مذهبی و تاریخی چون آرامگاه خواجه احمد یسوی است، با بازسازی زیرساخت‌ها و حمایت از رویدادهای فرهنگی، به یک قطب گردشگری فرهنگی-دینی در آسیای مرکزی تبدیل شده است.

به‌گزارش نشریهModern Diplomacy (2024)، قزاقستان با سیاست‌گذاری هوشمندانه در حوزه اقتصاد خلاق، توانسته است نوعی برند ملی فرهنگی بسازد که نه‌تنها با هویت سنتی، بلکه با آینده‌نگری و فناوری نیز پیوند خورده است.

 

چالش‌ها و محدودیت‌ها

با وجود پیشرفت‌های قابل‌توجه، سیاست فرهنگی قزاقستان با چالش‌هایی نیز مواجه است، از جمله:

* ضعف در بازاریابی فرهنگی در سطح جهانی،

* تمرکز بیش از حد بر نمادهای ملی‌گرایانه که گاه باعث بیگانگی گروه‌های قومی غیرقزاق می‌شود،

* وابستگی ساختاری نهادهای فرهنگی به دولت که مانع پویایی و نوآوری می‌شود.

 

نتیجه‌گیری

سیاست فرهنگی قزاقستان در سال‌های اخیر به یکی از ستون‌های اصلی قدرت نرم این کشور تبدیل شده است. دولت قزاقستان با تمرکز بر بین‌المللی‌سازی آموزش عالی، گسترش دیپلماسی فرهنگی و توسعه زیرساخت‌های اقتصاد خلاق، توانسته است چهره‌ای نوین، فرهنگی و تعامل‌محور از خود در عرصه جهانی ارائه دهد؛ چهره‌ای که برخلاف تصویر سنتی کشورهای محصور در خشکی آسیای مرکزی، نمایانگر کشوری مدرن، چندفرهنگی و آینده‌نگر است. این دستاوردها در پرتو برنامه‌هایی نظیر بورسیه‌های بین‌المللی، راه‌اندازی نهادهای فرهنگی منطقه‌ای، سرمایه‌گذاری در سینما، موسیقی و طراحی، و ارتقای جایگاه شهرهایی چون نورسلطان و آلماتی به مراکز فرهنگی منطقه‌ای حاصل شده‌اند. با این‌حال، تداوم این روند و افزایش تأثیرگذاری قزاقستان در عرصه قدرت نرم جهانی، مستلزم بازنگری عمیق‌تر در شیوه حکمرانی فرهنگی کشور است. نهادینه‌سازی مشارکت نهادهای مستقل، تشویق به فعالیت هنرمندان و کارآفرینان فرهنگی غیردولتی، تنوع‌بخشی به تولیدات فرهنگی، و تطبیق سیاست‌های فرهنگی با تحولات جهانی‌شدن و فناوری‌های نوین، از جمله الزامات پیش روی قزاقستان در مسیر ساخت قدرت نرم پایدار است. مادامی که فرهنگ در این کشور از سطح یک ابزار تبلیغاتی یا دولتی فراتر رفته و به بستری برای خلاقیت، ارتباطات میان‌فرهنگی و دیپلماسی مردمی تبدیل شود، قزاقستان خواهد توانست جایگاه فرهنگی و ژئوپلیتیکی خود را در آسیای مرکزی و فراتر از آن تثبیت و تقویت کند.

 

منابع

– Demirtaş, M. (2024).Cultural Diplomacy in Eurasia: Russia and Kazakhstan Cases. Middle East Technical University.

– Dyusembekova, M., et al. (2024).Higher Education as a Tool of Soft Power: Kazakhstan Case. Bulletin of the L.N. Gumilyov ENU.

– Kuramayeva, G.N. (2020).Cultural-humanitarian cooperation as a tool of soft power: Case of Kazakhstan. Academy of Public Administration.

– Meshcheryakov, K.E., et al. (2024).The Republic of Kazakhstan’s Public Diplomacy: Main Features and Prospects. Journal of Sociopolitical Sciences.

– Modern Diplomacy (2024).Unlocking Soft Power Potential: Kazakhstan’s Creative Economy.

– Ramankulova, L. (2020).Nation Branding: An Instrument of Soft Power or Nation-Building? The Case of Kazakhstan. Nazarbayev University.

– Sadyrbayeva, Z. (2025).Soft Power and Public Diplomacy: How Kazakhstan Can Leverage Global Experiences for Development. The Astana Times.