دکتر مریم وریج کاظمی
پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک
مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC
جنوب غرب آسیا صحنه پرتنش رقابت بین قدرت های منطقه ای و جهانی به صورت مستقیم بوده است. به طوری که هر یک از کشورها جهت تقویت نفوذ ژئوپلیتیکی و ژئواستراتژیک خود تنش های را به وجود آورده اند، چراکه در تلاش اند تا منافع خود را تامین و اهداف شان را پیگیری نمایند. در این راستا حضور و نفوذ ایران به عنوان یک قدرت منطقه ای که نقش مهمی در معادلات سیاسی-امنیتی جنوب غرب آسیا بازی کرده است، توانست در برهه های تنش های سیاسی را بر سر بعضی از مسائل منطقه ای افزایش دهد. به هر حال طی سال های گذشته «تهدید ایرانی» موضوع اصلی سیاست خارجی کشورهای منطقه ای و فرامنطقه ای بوده است که توانست سیاست خارجی ایران را به حاشیه ببرد و به هدایت انرژی های سیاسی به سمت تشدید برنامه‌های رقابت منطقه‌ای کمک نماید.
اگرچه امروزه، تعداد زیادی از کشورهای منطقه و حتی جهان روابط دیپلماتیک کاملی را با ایران برقرار کردند و یا قصد دارند روابط دیپلماتیک خود را به طور کامل بازگردانند، اما به دلیل نداشتن یک استراتژی بلندمدت در سیاست خارجی ایران تنش زدایی بسیار پرهزینه است و ایران اغلب ترجیح می دهد تاکتیک های موقتی را صرفا جهت ایجاد ائتلاف منطقه‌ای که کمترین آسیب را به همراه داشته باشد، اتخاذ نمایند. لازم به ذکر است تاکتیک های موقتی پاسخ موثری برای ارتقاء سطح همکاری های بین المللی به شمار نمی روند و بیش از آنکه به حل و فصل بحران در روابط بین کشورها کمک نماید، احساس انزوای فزاینده را به وجود می آورند.
به هر حال سیاست خارجی ایران به دلیل تغییرات ژئوپلیتیکی در منطقه و همچنین مسائل داخلی، شاهد تغییرات متعددی بوده است، از این رو، در سال های پیش رو ایران موظف خواهد شد در جهت توسعه و ارتقاء سیاست خارجی خود ضرورتهای سیاسی و نظامی را با استراتژی های اقتصادی –تجاری پیوند بزند، و به عنوان یک بازیگر کارآمد بعضی از معیارهای سیاسی را که همواره منبع آشفتگی به شمار می آید و دائما هزینه تراشی کرده است، را تغییر داده تا علاوه بر خلاص شدن از فشار حداکثری تحریم ها، اثرگذاری‌های استراتژیک متقابل کشورها را به سمت همکاری بیشتر در بستر سیاست خارجی خود مشاهده کند.
بدون تردید ایران در پویایی سیاست خارجی خود نیازمند به تدوین یک کُد ژئوپولیتیکی با تاکید بر چشم انداز روابط ژئواکونومیک است. تحت این شرایط فرصتها و محدودیتها در سیاست خارجی معنای متفاوتی پیدا خواهند کرد که می توان بر اساس آن طیف های تصمیم گیری ضعیف و قوی را مرزبندی کرد تا بر طبق اولویت ها سیاست خود را پیش برد. اقدامی که می‌تواند توازن قوا در جنوب غرب آسیا را تغییر دهد و به ثبات نسبی در منطقه کمک نماید.
آنچه که مشخص است تصمیمات مربوط به سیاست خارجی کشورهای تحریم شده، تفاوت بارزی با دیگر کشورها دارد. از این رو ایران ترجیح خواهد داد تمرکز سیاست خارجی خود را در حمایت از طرح توسعه اقتصادی-اجتماعی که گام اول در سطح منطقه ای و سپس در سطح بین المللی اجرا می شود، پیش ببرد. به هر حال تحریم ها قدرت تحمیل دارند و به بازدارندگی ابزارهای دیپلماتیک کمک می نمایند.
از آنجائی که ایران به دنبال پیشبرد منافع خود در منطقه و یافتن راه‌هایی برای کاهش فشار تحریم‌های ایالات متحده امریکا، اتحادیه اروپا و سازمان ملل خواهد بود، از این رو سیاست خارجی کشور باید از رادیکالیسم، اختلافات ایدئولوژیک و فرقه ای دوری کند و همچنین حمایت از بازیگران غیردولتی را محدود نماید و در نهایت مکانیسم های را برای حل منازعه ایجاد نماید. این امر با توجه به مزایایی جغرافیایی که ایران به فضای پیرامونی خود ارائه می دهد قابل دسترسی است. ایران کشوری است که کوتاه ترین، کم هزینه ترین و امن ترین مسیر زمینی –دریایی-هوایی را برای دسترسی کشورهای شرق و غرب جهان فراهم می کند. از این رو تمرکز بر توسعه و ایجاد کریدورهای ترانزیتی، گسترش توافقنامه تجارت ترجیحی، تخفیفات دوره ای شرکت های حمل و نقل از پرداخت عوارض و مالیات، و بهره گیری از موقعیت ژئوپلیتیک به نفع منافع ژئواکونومیک، می تواند سیاست خارجی ایران را پویاتر نماید.
لازم به ذکر است در حال حاضر سیاست خارجی کشورها دستخوش تغییراتی شده که اهمیت قدرت نرم را نسبت به قدرت سخت بالا می برد. بدین ترتیب ابزارهای اقتصادی-تجاری به عنوان یکی از مهمترین عناصر قدرت نرم، نقش تعیین کننده ای را می تواند در نظام امنیت منطقه ای جهت حل و فصل اختلافات و تهدیدات مدیریت نماید. با توجه به اینکه در عصر حاضر، فضای بازی و قواعد بازی بازیگران حول محور منافع استراتژیک اقتصادی قرار گرفته است و بیشتر کشورها تمایل دارند تا تعهدات خود را در این بستر عملیاتی نمایند، از این رو با توجه به توانایی ژئواستراتژیک، ژئواکونومیک و ژئوپلیتیکی ایران، استراتژی کلیدی سیاست خارجی کشور بر «کاهش تنش ها با استفاده از ابزارهای تجاری-اقتصادی»، «نگاه به بازارهای شرق با حفظ روابط قوی با بازارهای جهانی» و «سیاست همسایگی بر مبنای سرمایه گذارهای مشترک» تاکید خواهد داشت. ضمن اینکه هم اینک ژئواستراتژی ایران در یک خط فعال است که حوضه دریای مدیترانه را پوشش می دهد. لازم است ایران با چرخش تدریجی استراتژی و تاکتیک مشخصی را برای توسعه حضور و نفوذ خود در شرق تدوین و عملیاتی کند. تحت این شرایط یک استراتژی ترکیبی متشکل از ابزارهای تجاری-سیاسی-امنیتی-فرهنگی می تواند موثر واقع شود.
به هر حال ترسیم نقشه راه جدید در سیاست خارجی ایران که اقتصاد، تجارت و سرمایه گذاری، برنامه توسعه، فرهنگ و همکاری امنیتی چند جانبه را در بر می گیرد، ضروری به نظر می رسد. بی شک با تاکید بر مراودات تجاری-اقتصادی، و پیشبرد تجارت دوجانبه می توان برای رفع انزوای سیاست خارجی کشور به راه حلی منطقی دست یافت و به کمرنگ شدن رقابت های ژئوپلیتیکی نیز کمک کرد.
ایران باید تقویت روابط با ثبات تر با سایر کشورهای منطقه، آشتی با شورای همکاری خلیج فارس، تقویت جایگاه خود در میان کشورهای عربی، تنش زدایی با قدرت های بین المللی و ایجاد اتاق بازرگانی مشترک منطقه ای، را در اولویت قرار دهد. در این صورت می توان شاهد پویایی تغییرات در سیاست خارجی کاهش انزوای بین المللی ایران باشیم.
کلید واژگان: ایران، دولت چهاردهم, سیاست خارجی, اقتصاد, تجارت, مریم وریج کاظمی
