فرزاد رمضانی بونش
مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC
بیان رخداد:
با آغاز دوران استقلال تاجیکستان از شوروی این کشور با بحران هایی متعدد روبرو شد و عملا این روسیه بود که در این سالها نقشی اساسی در این کشور بازی می کرد و امنیت مرزهایی مهم همانند مرز با افغانستان جنگ زده را به عهده داشت. در این راستا و در پی امضای توافق نامه ای میان مسکو و دوشنبه در سال 1993 حدود 11 هزار مرزدار روسیه مسئولیت کنترل مرز گسترده تاجیکستان و افغانستان را بر عهده گرفتند . در این میان با پایان جنگ داخلی در تاجیکستان و همچنین سقوط طالبان و ورود ناتو و امریکا به افغانستان دوشنبه اندک اندک توانست فرایند ثبات را در کشور برقرار و در راستای تامین امنیت مرزهای خود مستقل تر شود و در اکتبر سال 2004 میلادی، تاجیکستان و روسیه سند همکاری مرزی پنج سالهای را امضا کردند که به موجب آن، از سال 2004 میلادی خروج مرزبانان روسیه از تاجیکستان آغاز شد و در سال 2005 به پایان رسید و عملا روس ها پس از حدود یک قرن از مرزهای افغانستان عقب نشستند و در واقع تنها تعداد معدودی از افسران مرزبانی روسیه به عنوان مستشاران نظامی روس و به منظور ارائه خدمات مستشاری به مرزبانان تاجیک در این کشور باقی ماندند. چنانچه در حال حاضر 300 تن از مشاوران نظامی روسیه با حضور در پاسگاه‌های مرزی مشترک تاجیکستان با افغانستان و چین، اصول و شیوه‌های مرزبانی را به افسران مرزبان تاجیک آموزش می‌دهند، اما کنترل مرز استراتژیک و یک هزار و 340 کیلومتری تاجیکستان با افغانستان به یک کمیته تاجیک مسئول حفاظت از مرزها سپرده شده است.در این بین همچنان که پیش بینی می شد در طول سالهای گذشته مسکو بنا به دلایل ژئوپلتیک ، استراتژیک، امنیتی و… و نیز تحت عناوینی همچون عدم توان کامل دوشنبه در تامین امنیت مرزهای طولانی تاجیسکتان با افغانستان پنهان و آشکار خواستار بازگشت به این مرزها بوده است . در این میان با توجه به اهمیت حفاظت از مرزهای مشترک تاجیکستان با افغانستان مقامات سیاسی مسکو بارها تمایل خود را برای بازگشت به این مرزها اعلام کرده اند چنانچه در دسامبر سال 2010 میلادی نیز ماکسیم پیشک اف سفیر سابق روسیه در تاجیکستان گفته بود روسیه آماده است نیروهای مرزبانی خود را به مرز تاجیکستان و افغانستان بر گرداند و اگر مقامات تاجیکستان موافقت کنند نیروهای ما به مرز میان تاجیکستان و افغانستان بازخواهند گشت.جدا از این نیز در کنار اظهارات سایر مقامات روسی در اینباره ، روسیه کوشید تا در راستای بازگشت به این مرز تلاش هایی را انجام دهد تلاش هایی که با سفر های متعدد مقامات روسیه به دوشنبه و هم چنین برگزاری چند نشست کارگروه مقامات مرزی تاجیکستان و روسیه در شهر دوشنبه ابعاد مهم تری پیدا کرده و حتی برخی رسانه ها از توافق بر سر بازگشت مرزبانان روسیه به تاجیکستان خبر دادند امری که توسط تاجیکستان تکذیب شد.
: تحلیل رویداد
نخست آنکه روسیه در پی افزایش تحرکات و حضور امریکا در آسیای مرکزی و افزایش تمایل کشورهای این منطقه به روابط با واشنگتن به دنبال حضور بیشتر در مسائل مربوط به این منطقه برای جلو گیری از پیشروی امریکا و ناتو است. در این میان با توجه به حضور بیشترناتو و امریکا به تاجیکستان در سالهای اخیر و ملاقات ها و گفتگو های متعدد مقامات امریکایی و ناتو با رهبران این کشور در واقع مسکو می کوشد تا با انجام فشارهای لازم بر دوشنبه در مرزهای افغانستان حضوری دوباره یابد، امری که در واقع از سویی بر نفوذ ژئوپلتیک، استراتژیک و تاثیر گذاری روسیه در تاجیکستان و آسیای مرکزی و حتی افغانستان خواهد افزود و از سویی نیز بر قدرت مانور امریکا و ناتو در تاجیکستان و آسیای مرکزی تاثیری منفی برجا می گذارد .در این راستا هر چند مولفه هایی دیگر در توجه جدی مسکو در بازگشت به مرزهای افغانستان با تاجیکستان موثر است، اما باید گفت رقابت با ناتو و امریکا و در وهله بعد جلوگیری از نفوذ فزاینده رقیبانی نظیر چین و ایران در تاجیکستان مهم ترین دلیل این رویکرد روسیه است.
دوم آنکه بی شک افزایش قاچاق مواد مخدر از کشور افغانستان و ترانزیت آن از راه تاجیکستان همواره باعث نگرانی روسیه بوده است. در این راستا روسیه بارها با ادعای اینکه پس از خروج نیروهای مرزبانی روسیه از مرز تاجیکستان با افغانستان میزان قاچاق مواد مخدر توسط این مرز سه و نیم برابر افزایش یافته است می کوشد تا با اشاره به نگرانی های خود و هم چنین ناتوانی دوشنبه در کنترل این مرز و به منظور پیشگیری از انتقال مواد مخدرازقلمروافغانستان به تاجیکستان و روسیه گارد مرزی خود را مجددا به سوی مرزهای تاجیکستان با افغانستان روانه سازد.
سوم آنکه هر چند روسها می توانند از پیامد های داخلی نفوذ گروهای بنیاد گرا و تروریست به آسیای میانه لطماتی ببینند، اما در واقع کرملین با بزرگ نمایی تهدید طالبان و این گروه ها در کنار اشاره به ناتوانی دوشنبه در کنترل مرزها با افغانستان هم در صدد توسعه پایگاه نظامی خود در آسیای مرکزی و تاجیکستان است و هم به بازگشت به مرزهای از دست داده می اندیشد.
چهارم آنکه با توجه به شرایط داخلی تاجیکستان و ناامنی‌های یکساله اخیر، تهدیدات جریان‌های افراطی و جماعت انصارالله(گروهی که در یک سال گذشته دست به عملیاته ایی در شمال تاجیکستان زده است ) و همچنین تازه‌ترین گزارش گروه بین‌المللی بحران در مورد تاجیکستان (تازه‌ترین گزارش گروه بین‌المللی بحران اشاره می کند که با توجه با ناآرامی‌های چند ماهه اخیر در برخی کشورهای منطقه، احتمال وقوع چنین شرایطی برای کشور تاجیکستان نیز وجود دارد و اشاره می کند که وقوع یک نزاع کوچک ممکن است به تهدیدی جدی برای امنیت تاجیکستان مبدل شود) و در پیش بودن خروج ناتو از افغانستان مسکو می کوشد تا از این امر هم به عنوان بهانه و اهرمی در جلو گیری از سرایت ناامنی ها به آسیای مرکزی و روسیه استفاده کند و هم نفوذ سیاسی و استراتژیکی خود را در منطقه حفظ نماید. در این میان باید گفت که روسیه در راستای این هدف از ابزارها و اهرم های فشار متعددی علیه تاجیکستان به منظور پذیرس حضور مرزبانان روسی همچون اهرم هایی امنیتی، سیاسی و اقتصادی همچون افزایش تعرفه های گمرکی و.. بهره جسته است. اهرم هایی که هر چند منجر به شروع مذاکراتی در این زمینه با دوشنبه شده است اما به نظر می رسد مسکو هنوز نتوانسته است تاجیکستان را وادار به پذیرش این امر کند.
پنجم آنکه تاجیک ها با توجه به وعده های بی سرانجام به دوشنبه در مورد سرمایه گذاری میلیارد دلاری در اقتصاد این کشور، حمایت آشکار از موضع ازبکستان در مسئله بهره برداری از منابع آبی آسیای مرکزی و در سالهای اخیر کوشیده اند تا حد زیادی از چتر نفوذ کرملین خارج شوند و روابط بیشتری با ناتو، اروپا ،امریکا،چین ، هند و ایران داشته باشند. امری که موجب شد چنین وضعیتی به نفع آمریکا و ناتو شود و آنان جایگاه خود را دراین کشور بیش از پیش تقویت کنند. در این راستا گسترش ارتباط ناتو با تاجیکستان از حدود 2 سال پیش تاکنون سیر صعودی قابل توجهی داشته است چنانچه در ماه های اخیر نیز ما شاهد مسافرت‌های متعدد مقامات ناتو، سازمان امنیت و همکاری اروپا ، نخستین رزمایش مشترک نیروهای مسلح فرانسه و ارتش تاجیکستان (اولین رزمایش با یک عضو ناتو در خاک تاجیکستان) بوده ایم که همه و همه بیانگر نگاه جدی‌تر دوشنبه به افزایش همکاری‌ها با اروپا، آمریکا و ناتو است.
: دورنمای رویداد
به نظر می رسد تاجیک ها با انجام مذاکرات با روسها در راستای همکاری های مرزی برخلاف مسکو تنها به دنبال تقویت همکاری‌های مرزبانی میان تاجیکستان و روسیه اند و مسئله حضور مستقیم مرزبانان روس به مرز مشترک تاجیکستان و افغانستان را مد نظر قرار نداده اند . در این بین تاجیک ها قبلا نیز اعلام کرده اند که توان مراقبت از مرز مشترک خود با افغانستان را دارد و نیازی به به افزایش تعداد مشاوران و مستشاران نظامی روسیه در تاجیکستان ندارد.در این بین دوشنبه در واقع از پیگیری مذاکرات با مسکو در مورد مرزهای تاجیکستان با افغانستان در آینده نیز بیشتر به دنبال تخصیص سرمایه و کمک‌های فنی و تجهیزاتی بیشتر از سوی مسکو است . یعنی با عدم پذیرش نگرانی مسکو در قابل مرزهای خود با افغانستان به دنبال آن است که با توجه به کارآمدی بالای ارتش در مبارزه با ستیزه جویان، بالا بودن میزان کشف و ضبط مواد مخدر توسط نیروهای خود از قاچاقچیا‌ن ، افتتاح مرکز آموزشی مرزبانان تاجیک، بهره گیری از مساعدت مالی سازمان‌های بین‌المللی و قدرت های منطقه ای و بین المللی و با توجه به این که طی سال های اخیر کشورهای غربی، حتی چین و هند کمک هایی درباره تقویت ضریب دفاعی مرزبانان تاجیک به دوشنبه ارائه نموده اند، تاجیکستان اکنون جدا از مسکو می تواند همچنان به تامین امنیت در مرزهای جنوبی خود بپردازد . در این راستا دوشنبه حتی با لغو سومین دور مذاکرات بین هیات‌های مرزبانی تاجیکستان و روسیه نشان داده است که می کوشد تا در مقابل بهانه تراشی های مسکو در قبال این امر مقاومت کند.
گذشته از این هوشمندانه می کوشد تا با بهره گیری از پتانسیل های اقتصادی، سیاسی و امنیتی ناتو اورپا و امریکا وسایر رقیبان مسکو از چتر وابستگی اقتصادی و سیاسی به روسیه خارج شود و هم چنین در مورد فشارهای مسکو در قابل افزایش حضور نظامی در مرزهای تاجیکستان با افغانستان(با توجه به مخالفت ضمنی غرب با حضور روسیه ) ایستادگی کند. امری که هر چند اثرات منفی انکار ناپذیری بر مناسبات دوشنبه- مسکو خواهد داشت، اما می تواند امتیازات گسترده اقتصادی وسیاسی نیز برای دوشنبه به بار آورد.
در نهایت باید توجه داشت که به نظر می رسد دوشنبه تلاش می کند تا همزمان با عدم واگذاری مرز جنوبی خود به مرزبانان روسی با رایزنی با ناتو، اتحادیه اروپا، امریکا و سایر قدرتهای منطقه ای و بین المللی و تاکید بر نیاز به اقدامات مشترک همه کشورهای بر ضد گروه های دهشت افکن و موادمخدر هم از کمک های مالی و لجستکی سایر کشورها در راستای حفاظت از مرزهای خود بهره برد و هم تا حد زیادی در مقابل فشارهای مسکو در پذیرش حضور در این مرزها مقاومت کند.
