ساختارهای سیاسی ناکارآمد زیست محیطی خاورمیانه

فاطمه خادم شیرازی

پژوهشگر و مدرس دانشگاه جامع علمی کاربردی

مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC

ارتباط نزدیک بین جغرافیا ، سیاست و زیست‌بوم در خاورمیانه ، وارد عرصه سياست بين المللي شده است . جنگ ،خشکسالی، گرمای شدید، و طوفان ریزگردها ، کمبود آب، تخریب جنگل‌ها، آلودگی هوا و تغییرات آب‌وهوایی مشکلات زیست‌محیطی هستند که در بعضی نقاط این منطقه  به یک بحران تبدیل شده است. 

این بحران‌ها در بعضی از کشورهای خاورمیانه سال ها عامل نزاع و درگیری بوده است. بر اساس آمارهای ارائه شده جمعیت خاورمیانه که  قرار بود از 300 میلیون نفر در 2005، به 400 میلیون نفر در 2025 برسد،در سال 2016 به 407 میلیون نفر رسید. لاجرم مردم این منطقه با افزایش بیشتر جمعیتی قابل پیش بینی روبرو هستند ، و به دلیل کمبود آب و غذا در برابر هم قرار خواهند گرفت.

اهمیت آب در منطقه خاورمیانه امروز، مستقیماً به عامل تهدید امنیت منطقه تبدیل شده است.در گذشته خاورمیانه، دارای تمدن‌های هیدرولیکی بوده؛ یعنی دسترسی به آب‌های نيل ،دجله ، فرات ، هيرمند و هریرود به‌صورت سلسله مراتب عمودی‌تر، مانند آب از بالا به پایین سرازیر بودند.لکن امروز سدها مانعی برای این سرازیری شده و کشورهای پایین را دچار خشکسالی کرده است. 

 کمبود آب زماني پديده اي محلي بود ، لکن با افزایش جمعیت و تجزیه شدن کشورها تبدیل به تجارت بين المللي  شده است. افزايش نياز به آب در کشورهای خاورمیانه تنش هاي جديدي بر سر مساله تصاحب منابع آب بوجود آورده است . رودخانه ها يکي از منابع دسترسي به آب تازه براي مصارف انساني مي باشند ، تعداد زيادي از رودخانه ها در فضاي سرزميني بيش از يک کشور جريان دارند که اختلاف استفاده بین کشورهاي حوزه اين رودها از آب وجود دارد.

اختلافات کشورها در مورد رودها و كميت آب، و عدم وجود قوانين و مقررات بين المللي و سازماني براي تقسيم منابع آب رودهاي بين المللي ، در آینده احتمال درگیری و منازعه را افزايش مي دهد . حاکميت بر روي منابع آب يک مساله ژئوپلیتیکی است که به دشواري مي تواند حل گردد.

 عوامل مهمی که باعث شده کشورهای خاورمیانه با مشکل زیست بومی روبرو شوند:

الف)عدم هماهنگی میان سه بازیگر اصلی ترکیه، عراق وسوریه سبب مشکلاتی در زمینه استفاده از رودخانه‌های دجله و فرات شده است.دولت ترکیه سال‌ها با استفاده از ضعف دولت‌های عراق و سوریه و جنگ‌های طولانی‌مدت منطقه‌ای، در قالب پروژه گاپ از بیشترین آب های دجله و فرات به‌عنوان کشور بالادستی برداشت می‌کند. 80 درصد منابع آب فرات و دجله از ترکیه تأمین می شود و ترکیه با اجرای طرح های آبی منابع را تا نصف کاهش داده است. این پروژه  نیمی از اراضی کشاورزی عراق و بیش از 80 درصد اراضی خشک در سوریه برجای گذاشته ،و زمینه برای تولید ریزگردها ایجاد کرده که آثار مخرب آن در ایران و عراق  قابل مشاهده است.

 این موضوع عراق و سوریه را در برابر تهدیدهای اجتماعی، سیاسی و زیست محیطی بسیار ناپایدار و آسیب پذیر کرده است. حیات کشورهای ترکیه، سوریه، عراق و جنوب غرب ایران  به دجله و فرات وابسته است. بیش از 85 درصد از آب شیرین مصرفی کشور عراق و 35 درصد از آب شیرین مصرفی سوریه از این دو رود و سرچشمه های آن تأمین می شود.

سد آتاتورک بر روی رود دجله،سوریه را و ایلی سو بر روی فرات ،عراق را نسبت به سرانه آب قابل‌دسترس در وضع بحرانی قرار داده است.ترکیه بارها اعلام کرده که کشورهای عراق، سوریه و ایران دارای منابع غنی نفت و گاز هستند و ما باید تنها به منابع آب خود متکی باشیم . این نشان می دهد که ترکیه درخصوص رودخانه‌های دجله و فرات علاوه بر اهداف اقتصادی و تجاری سعی دارد از آب، به‌عنوان ابزار برتر سیاسی در خاورمیانه استفاده ‌کند.

ب) کشورهای خاورمیانه پیرامون خلیج فارس ، به جای تصمیم پیرامون کنترل آب های زیرزمینی و استفاده از پوشش گیاهی مفید خصوصا در مناطق خلیج فارس، سعی کرده فضای کویری، اراضی کشاورزی، شهرهای پراکنده، و زیستگاه‌های طبیعی رو به زوال را، با اقتصادی کردن برای بهره‌وری بیشتر با شکل مناظر طبیعی جذاب کنند. اما ایجاد جاذبه های طبیعی و سرسبز در خلیج فارس ، نیاز به آب‌های زیرزمینی دارد. هزینه‌های غیرپایدار، برای سبز نشان دادن چشم انداز خلیج فارس سبب شده، آب های زیرزمینی نابود و برای ادامه حیات نیازمند استفاده از دستگاه های شیرین کردن آب باشند.شیرین کردن آب های خلیج فارس  خصوصا در مناطق مرجانی باعث شورشدن چند برابری آب دریا شده ، این شوری مضاعف باعث مرگ مرجان ها ،و به خطر انداختن زیستگاه آبزیان خواهدشد.

کشورهای حاشيه خليج بیشترین مصرف سرانه آب در جهان را به خود اختصاص داده ، تأمين آب آشاميدني با استفاده از تصفيه آب دريا ،نیاز به تأسيسات نمك زدايي گران قيمت با هزينه نگهداري بالا دارد. 

استخراج بيش از حد منابع آب زيرزميني با اهداف كشاورزي، به ويژه براي غلات و حبوبات كه به آب فراوان نیازمندند، منابع آب شيرين را با کمبود دچار کرده است.بي توجهي به تنش هاي آبي موجود ، امنيت ملي و انساني كشورهاي منطقه را با خطر مواجهه می کند.

آلوده شدن آب های بین الملل ، خود یک معضل دیگر در خاورمیانه است.سالانه بیش از 5 میلیون تن نفت خام وارد آب هاي خلیج فارس می شود که یک فاجعۀزیست محیطی است. این میزان نفت حاصل نشت نفت از لوله ها، تأسیسات نفتی و تخلیه آب بالانس کشتی ها است.با افزایش تولید نفت آلودگی حاصل از این فعالیت نیز بیشتر خواهد شد.

ج) زندگي مردم منطقه سيستان وابسته به رودخانه هيرمند  و هریرود است. وقوع خشکسالي و کاهش جريان آب از سرچشمه هاي هيرمند در افغانستان باعث کاهش جريان آب به سمت سيستان و وقوع بحران آب در اين ناحيه گرديده است . افغاني ها با جدا کردن کانال هاي متعددي از هيرمند و احداث سدهاي مخزني و انحرافي بر روي رودخانه هیرمند حجم آب بيشتري را مصرف می کنند. افغانستان از آب به عنوان يک اهرم سياسي ، اقتصادي براي تحت فشار قرار دادن ایران در صدسال گذشته استفاده کرده است. این برتري ژئوپليتيک افغانستان علت انعطاف ايران در این سال ها شده است.

د) احداث سد النهضه توسط اتیوپی توازن قوا در حوزه رود نیل را بکلی تغییر خواهد داد. مصر ، سودان و اتیوپی هریک برای ادامه حیات و  توسعه زیرساخت های اقتصادی خود به شدت به منابع آبی نیل نیازمندند. عدم دسترسی هر یک به منابع آبی که مستقیما با توسعه اقتصادی آنها در ارتباط است می تواند بحران بزرگی در حوزه اقتصادی و مهاجرت ایجاد کند. عدم توافق این سه کشور در خصوص تقسیم منابع آب رود نیل می تواند سرآغاز جنگ بر سر آب در شاخ آفریقا باشد.

چشم انداز

موضوعات زیست‌محیطی از مسائل اساسی خاورمیانه می باشد؛ این مسائل زیست‌محیطی وابسته به مصرف بی‌رویۀ انرژی ، کمبود آب در کشورهای خاورمیانه است. 

کمبود آب در حوزه کشورهای خاورمیانه کشورهای فرودست را به زیر خطر فقر برده ، و بخش های کشاورزی را دچار آسیب جدی کرده ، و باعث افزایش واردات انواع مختلف مواد غذایی در این کشورها شده است.

با کاهش ورود آب‌های شیرین و عدم تغذیه سفره‌های زیرزمینی، آلودگی لایه‌های آبدار زیرزمینی و شوری آب های خلیج فارس افزایش می یابد. کاهش کیفیت آب‌های این منطقه ، مرگ‌ومیر انواع جانوران از جمله ماهی‌ها را افزایش می دهد.

با اجرای بی رویه سد سازی ، بحران‌های زیست‌محیطی نظیر ایجاد کانون‌های گردوغبار در محدوده تالاب‌های رخ خواهد داد،که میلیاردها هزینه برای مقابله با آن احتیاج است.راه حل اساسی در مناطق خشک برای سبز کردن و بازسازی طبیعت، کاشت گیاهان طبیعی بومی، درختان ضد خشکسالی بدون نیاز به کود می باشد.  

کشورهای بالادست رودهای بین المللی براساس مواد 5، 6 و 7 “کنوانسیون حقوق استفاده های غیر کشتیرانی از آبراههای بین المللی سال 1997 سازمان ملل” حق احداث و اجرای پروژه های زیربنایی که باعث بروز مشکلات و آسیب های جدی به کشورهای پایین دست شود را ندارند.لذا بهره برداري عادلانه و منصفانه از آب ها و رودخانه هاي مرزي و مشترك ، به منظور تأ مين نيازها و مصارف معقول مردم منطقه نیاز به نظارت و اجرای صحیح رژيم حقوقي دارد.در غیر این صورت بحران آب اگر نتواند به‌درستی کنترل و مدیریت شود، نظم سیاسی موجود در خاورمیانه را برهم خواهد زد.

واژگان كليدي: ساختار، سیاسی، ناکارآمد، زیست، محیطی، خاورمیانه، فاطمه خادم شیرازی