فرزاد رمضاني بونش
مركز بين المللي مطالعات صلح – IPSC
اگر نگاهی اجمالی به سوابق روابط عربستان و پاکستان داشته باشیم، در دهه 60 هجری شمسی مصادف با دهه 80 میلادی شاهد تحولاتی نوين در رابطه پاکستان و عربستان بودیم و چندين عامل به گسترش روابط دو كشور كمك كرد. در شرايط كنوني نيز دامنه روابط دو كشور چند بعدي بوده است. در اين بين براي واكاوي بيشتر نوع همكاري و دامنه روابط رياض و اسلام آباد به گفتگويي با پير محمد ملازهي از كارشناسان برجسته مسائل پاكستان نشسته ايم:
مركز بين المللي مطالعات صلح: از گذشته وضعیت رابطه حکومت های عربستان و پاکستان از اهمیت خاصی در این منطقه برخوردار است. در مقام مقايسه با گذشته آيا وضعيت كنوني روابط دو كشور را مي توان راهبردي دانست؟
وقتي به روابط راهبردي اشاره ميكنيم بايد به واقعيتهاي گوناگوني توجه كنيم. اگر به شرايطي كه اكنون دو كشور هم در داخل و هم در سطح منطقه اي و بين المللي درگير آن هستند توجه داشته باشيم به نظر ميرسد كه دو كشور در موقعيتي قرار دارند كه ميتوان گفت روابط استراتژيك نياز الزامي دو كشور است. يعني دو كشور در وضعيتي هستند كه امنيت خود را در همكاري هاي استراتژيك با هم مي بينند. اگر شرايط پاكستان را در سه سطح منطقه، بين المللي و داخلي ببينيم واقعيت آن است كه در داخل حزب مردم پاكستان با مشكلات جدي سياسي و امنيتي روبرو است. جنگ قدرت بين احزاب تشديد شده، تنش بين نظاميان و حزب مردم وجود دارد و شرايط براي كودتاي نظاميان فراهم نيست. در مجموع شرايط داخلي پاكستان حساس است. در سطح منطقه اي هم دو مشكل عمده يعني روابط با هند و روابط با افغانستان به دلايلي همچنان تيره و با مشكلاتي روبرو است. در سطح بين الملل نيز پاكستان با امريكا اختلاف نظرهايي درباره چگونگي عمليات در مناطق قبايلي دارند. در مقابل اگر به وضعيت عربستان نيز نگاهي داشته باشيم اين كشور در داخل با نگراني بيداري اسلامي و يا بهار عربي و كشيدن شدن آن به داخل روبرو است. در سطح منطقه اي تحولات دنياي عرب و تحولات در سوريه و بحران شرايطي را به وجود آورده است كه به نظر ميرسد عربستان نياز به همكاري بيشتر نظامي امنيتي با پاكستان دارد. در بعد بين المللي هم وضعيت هم عربستان با مشكلاتي در روابط خود روبرو است. يعني همه و همه اين متغيرها به دو كشور عربستان و پاكستان كمك ميكند تا روابط خود را گسترش دهند و روابط امنيتي و اقتصادي بيشتري نسبت به گذشته داشته باشند.
مركز بين المللي مطالعات صلح: نزدیکی پاکستان و عربستان منجر به جذب منابع مالی بسیار زیادی برای پاکستان شده است. گذشته از اين در كنار وجوه ارسالی کارگران پاکستانی از کشورهای خلیج فارس کمکهای بلاعوض دولت سعودی نقش مهمي در اقتصاد پاكستان داشته است. در اين حال نقش متغير اقتصادي در روابط كنوني پاكستان و عربستان چگونه است؟
اگر از نگاه اقتصادي روابط دو كشور را بررسي كنيم معادله اي پيچيده وجود دارد. پاكستان قدرتي نظامي مهمي است، نيروي انساني قابل توجه (به لحاظ نظامي و كارگران ماهر) دارد. در مقابل عربستان داراي نفت و پول است. با توجه به وضعيت بد اقتصادي پاكستان كمكهاي عربستان چه مستقيم و غير مستقيم اهميت زيادي در اقتصاد كنوني پاكستان دارد و از گذشته اين همكاريها وجود داشته است. به نظر ميرسد كه در چند زمينه مشخص كمك هاي عربستان به پاكستان تداوم داشته است. نخست كمك هاي مالي و مستقيم (كه سالانه صدها ميليون دلار است) در اختيار دولت پاكستان قرار داده شده و اكنون نيز هست. دوم فروش نفت يارانه اي و ارزان عربستان به پاكستان كمك مهمي براي اقتصاد اين كشور است. سوم استخدام كارگران پاكستاني در عربستان نيز نقش مهمي دارد. سوم از زمان ضيا الحق طرحي وجود داشت كه تعدادي از نظاميان پاكستاني در گارد پادشاهي سعودي خدمت ميكردند كه خود نقش موثر در اقتصاد داشته است. در بخش ديگري از كمك ها (كه نامحسوس و از سوي ثروتمندان عرب و سازمان هاي غير دولتي است) به مدارس مذهبي در پاكستان است كه هر چند رقم بالايي است، اما اطلاعات موثقي درباره حجم آن وجود ندارد. به هر حال مجموعه كمك هاي عربستان به پاكستان در اقتصاد اين كشور باعث شده پاكستان تاحد زيادي به اين كمك ها وابسته باشد. حتي در گذشته حدود 25 درصد بودجه اين كشور از سوي كشورهاي عربي فراهم ميشد.
مركز بين المللي مطالعات صلح: وضعیت نفوذ عربستان بر روی برخی از احزاب مانند مسلم لیگ ( يا نواز شریف رهبر این حزب) در صحنه سیاست داخلی پاکستان دارد چگونه قابل تحليل و بررسي است؟
حقيقت آن است كه عربستان سعودي تنها در احزاب سياسي نفوذ ندارد. ولي اگر به دسته بندي نفوذ رياض در احزاب پاكستان بپردازيم بايد گفت در بين احزاب سياسي حزب حاكم مردم خيلي مورد توجه عربستان نيست( به دليل سكولار بودن حزب مردم و ايدئولوژيك بودن عربستان) اما روابط با حزب مسلم ليگ شاخه نواز خيلي نزديك و از گذشته ريشه دار و خوب بوده است. حتي نواز در زمان كودتاي مشرف به واسطه عربستان از زندان آزاد شد. گذشته از اين در بين احزاب مذهبي هم رابطه ايدئولوژيكي بين رياض و اين احزاب وجود دارد ( مانند جمعيت علماي اسلامي) كه اين احزاب نفوذ زيادي در جامعه پاكستان دارند و عربستان اميدوار است از راه نفوذ آنها خط فكري خود را در پاكستان به پيش برد. علاوه بر اين به نگاه برخي ( به رغم عدم وجود اطلاعات دقيق) سپاه صحابه و لشكر جنگهوي هم كه نوعي فرقه گرايي را هم دامن ميزنند به نوعي با عربستان ارتباطاتي دارند. در هر حال به نظر ميرسد كه عربستان سعودي برنامه ريزي هاي خيلي گسترده اي در پاكستان براي نفوذ بيشتر و از كانال هاي مختلف دارد و تلاش ميكند تا آن را ادامه دهد. چنانچه يكي از بزرگترين مساجد در دنيا در اين كشور توسط عربستان ساخته شده كه به نوعي نمادي كلي از نفوذ عربستان در پاكستان است.
مركز بين المللي مطالعات صلح: با توجه به رفت و آمد های يك ساله اخير در روابط عربستان و پاکستان و برخی اخبار و تحلیل ها که در رسانه های منطقه و بین المللی منعکس شده همکاری هاي كنوني امنیتی پاکستان با عربستان چگونه قابل بررسي است؟
همكاري هاي امنيتي عربستان و پاكستان مساله تازه اي نيست. به نظر ميرسد كه تحولات منطقه سبب شده است اين روابط برجسته شود. در گذشته و بعد از اشغال كويت توسط صدام پاكستان و عربستان قرارداد امنيتي نظامي را امضا كرند و براساس آن نيروهاي پاكستان به عربستان وارد شدند و كمك هاي موثري حداقل از نظر رواني به سعودي ها كرده و در چند مرحله هزاران نيروي پاكستاني به عربستان رفتند. از آن زمان همكاري هاي امنيتي بين دستگاهاي اطلاعاتي پاكستان و عربستان گسترش يافت و در سطح علني هم روابط نظامي ادامه يافت. هر چند بعد از سقوط صدام اين روابط در سطح علني كاهش يافت، اما در شرايط كنوني كه تحولات بيداري يا بهار عربي رخ داده است عربستان احساس ميكند كه نيازمند همكاري بيشتر نظامي و امنيتي با پاكستان شده است. پاكستان هم اعلام آمادگي كرده است. چنانچه شايع شده كه سربازان پاكستان در بحرين حضور دارند ( هر چند پاكستان ها رسما اين موضوع را تاييد نكرده است) در اين بين شايعاتي وجود دارد كه پاكستان آماده است كه در هر كشور خليج فارس كه مشكل امنيتي پيش آيد و بيداري اسلامي و بهار عربي رخ دهد سربازانش به درخواست شوراي همكاري خليج فارس به سركوب آن بپردازند. در اين حا هر چند مقامات پاكستاني اين موضوع را رسما تاييد نكرده اند، اما نظر من اگر عربستان از پاكستاني ها در اين زمينه نيرو بخواهند پاكستاني آمادگي چنين كاري را دارند.
مركز بين المللي مطالعات صلح: برخي اشاره ميكنند كه پاكستان آزمايشگاه ساخت و زرادخانه نگهداري سلاح هسته اي عربستان است. در اين بين به نگاه شما روابط و همكاري هاي هسته اي كنوني پاكستان و عربستان در چه سطحي است؟
همكاري هسته اي مساله پيچيده و حساسي است. من فكر نمي كنم و بنا به شايعاتي كه وجود دارد پاكستان سلاحي هسته اي براي عربستان آزمايش كرده و يا نگهداري كرده باشد. يعني اين امر ذهن گرايانه است. در واقع همكاري هسته اي بين عربستان و پاكستان در حد كمك هاي مالي رياض به برنامه هسته اي اسلام آباد قابل قبول است. حتي زماني كه گفته ميشد بمب هسته اي پاكستان بمب هسته اي جهان اسلام است دولت پاكستان آنرا رد كرد. در اين بين اگر به حساسيت منطقه اي و اينكه پاكستان در مظان اتهام امريكايي ها است و واشنگتن تلاش ميكند پاكستان و سلاح هسته اي اش را خنثي كنند توجه كنيم ، خيلي بعيد به نظر ميرسد عربستان به امكانات هسته اي پاكستان دسترسي داشته باشد. در اين حال نمي توان گفت اگر عربستان مورد تهديد هسته اي قرارگرفت پاكستان سلاح هسته اي در اختيار عربستان قرار مي دهد، اما پاكستان ميتواند به عنوان امري بازدارنده و همانگونه كه خود از آن استفاه ميكند در مسائل حساس به كمك عربستان بشتابد.
مركز بين المللي مطالعات صلح: سربازان مزدبگير پاكستاني يكي از ظرفيت‌هاي اين كشور است و نیروهای مسلح پاکستان همواره مورد توجه حکومت عربستان بوده است. در اين حال حجم كنوني نیروهای پاکستانی در ساختارهار نظامي امنيتي عربستان به چه ميزاني است؟
حقيقت آن است كه اصلاعات موثقي درمورد اين امر وجود ندارد. اطلاعات دقيقي در مورد چه تعداد سرباز پاكستاني در عربستان سعودي حضوردارند وجود ندارد. در سطح علني نيز رياض ترجيح مي دهد كه اين امر مطرح نشود. چرا كه به نوعي ضعف اين كشور را در شرايطي كه رياض خود از نيروهايي تحول خواه در كشورهايي مانند سوريه حمايت ميكند نمايان مي سازد.
مركز بين المللي مطالعات صلح: آينده روابط دو كشور به چه سويي خواهد رفت؟
نيازهاي مشترك و دو سويه اي كه دو كشور به هم دارند يعني نياز پاكستان به دريافت كمك هاي اقتصادي و مالي از رياض و نياز عربستان به كمك هاي نظامي و امنيتي پاكستان هر دو كشور را در موقعيتي قرار داده كه روابط خود را گسترش بخشند. اين امر جدا از اين است كه چه حزب و چه جناح نظامي و سياسي در پاكستان در قدرت حضور داشته باشد. يعني سياست استراتژيكي در پاكستان در مورد نگاه و روابط با عربستان تصوير شده است و تحولات دروني پاكستان هم نميتواند خيلي برروي اين سياست استراتژيك تاثيرگذار باشد. از اين زاويه روابط عربستان و پاكستان به نظر روابط گسترده اي خواهد بود. از همين زاويه بايد منتظر بود دو كشور با توجه به مجموعه شرايطي كه در منطقه وجود دارد روابط خود را توسعه بخشند. زمينه هاي توسعه مناسبات هم اقتصادي، امنيتي، نظامي، سياسي و ايدئوژيك است. من آينده روابط دو كشور را در حال توسعه مي بينم و به نظر نميرسد روابط با خللي روبرو گردد.
