دکترای جامعه شناسی، کارشناس عالی و پژوهشگر فرهنگی
مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC
سیاست خارجی هر کشوري دارای ابعاد سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و نظامی و استراتژیک است و در روابط با هر کشور این روابط و ابعاد و اولویت های آن بستگی به ویژگی های کشور خارجی دارد و ترکیب و تلفیق آنها رفتار خارجی آن کشور را شکل می دهد. از میان این عوامل و عناصر هیچکدام به اندازه عامل فرهنگی دیرپاتر و تاثیرگذارتر نیست. در اين حال بسیاری از نظریه‌پردازان، دیپلماسی فرهنگی را نمونه بارز و اعلای اعمال قدرت نرم می‌دانند که به کشورها امکان و توان نفوذ در طرف مقابل از طریق عناصری چون فرهنگ، ارزش‌ها و ایده‌ها می‌دهد. نوشتار زير به نقش فرهنگ در روابط خارجي ايران مي پردازد. در اين بين با استقلال جمهوري هاي قفقاز در دهه 1990 روابط فرهنگی با تحولاتي نوين روبرو بوده است براي بررسي پتانسيل هاي موجود روابط فرهنگي و بررسي وضعیت موجود و دورنماي روابط ايران و قفقاز به گفتگويي با دکتر علی قلی جوکار پرداخته ايم:
واژگان كليدي: روابط فرهنگی، ایران ، قفقاز جنوبی, ایران , قفقاز جنوبی
مركز بين المللي مطالعات صلح: پیشینه روابط فرهنگی ایران و قفقاز جنوبی چگونه مورد بررسي شما قرار مي گيرد؟
قفقاز جنوبی شامل کشورهای گرجستان ،ارمنستان و جمهوری آذربایجان و …، قبل از آن که توسط روسیه تزاری در عصر قاجار و یا اوایل قرن نوزدهم، از ایران جدا گردد،بخشی از خاک وجغرافیای سرزمینی ایران بوده است . بنابراین از لحاظ ریشه یابی، هم از لحاظ سرزمینی و جغرافیایی و هم از لحاظ قومی و نژادی، بخشی از مردم ایران هستند که خود از لحاظ سرزمینی از ایران جدا شده اند لذا انتظار می رود برخی از ریشه های ارزش های فرهنگی و تمدنی ایرانی هنوز در هویت ذاتی ،زندگی و باورها، ارزش ها ، آیین ها ، مراسم و نمادهای فرهنگی مشترک و رفتارهای مردم این بخش جدا شده از ایران فرهنگی حضور داشته باشد . هنوز در میان مردمان قفقاز جنوبی اصالت فرهنگی و تمدنی ایرانی ، از جمله رفتارهای فرهنگی چون برگزاری جشن نوروز در کشورهای جمهوری آذربایجان (ایالت آران سابق ایران)، ارمنستان،گرجستان ویا ترکمنستان،ازبکستان و… و یا برگزاری مراسم مذهبی شیعی چون احترام به مراسم عاشورا و سایر ارزش های فرهنگی و آیینی ایرانی ، در این گونه کشورها ، مشاهده می شود .این کشورها همچنان دارای ارزش های مشترک ملی و فرهنگی بسیاری از جمله صنایع فرهنگی و آثاری در زمینه های هنری، موسیقی ،آیینی و نمادی با مردم سرزمین اصلی خود هستند ، که نیاز به بحث فراوان و مفصل ندارد . سیاست جدایی و واگرایی حاکم بر این بخش های جدا شده از سرزمین اصلی و صاحب ریشه ی اصلی فرهنگی از زمان اشغال توسط روسیه تزاری تا سقوط و فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و حتی پس از فروپاشی آن در میان مردم کشورهای تازه استقلال یافته ی قفقاز جنوبی و آسیای میانه توسط روسیه و قدرت های خارج از منطقه ادامه داشته و دارد . اصلا سیاست روسیه و قدرت های بزرگ عدم همگرایی مردم قفقاز جنوبی و آسیای میانه با مردم سرزمین اصلی خود یعنی مردم ایران ،بوده و هست که متاسفانه بخاطر برخی از منافع که هم‌جهت با منافع ملی مردم ایران و قفقاز جنوبی و آسیای میانه هم نیست ، از طرف رهبران جمهوری اسلامی و سیاست راهبردی خارجی ما، طی چهل سال گذشته نادیده گرفته شده و یا کم اهمیت به حساب آمده است به نحوی که به نظر می رسد جبران آن بسیار دشوار خواهد بود . علی ایحال پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی ، ایران جزو نخستین کشورهایی بود که استقلال این کشورها را به رسمیت شناخت، اما با این وجود، دولت جمهوری اسلامی ایران با اعمال سیاست های خارجی نامطلوب،اظهارنظرهای سیاسی ناشیانه و غیرکارشناسی ، نه تنها نتوانست از این پتانسل و سرمایه ی بزرگ و غیرقابل تکرار بهره ی لازم را ببرد ، بلکه زمینه ی سوء تفاهم و واگرایی هرچه بیشتر دولت ، نخبگان و برخی از مردم قفقاز جنوبی را با دولت جمهوری اسلامی ایران را فراهم آورد . اگرچه بخاطر فهم واقع بینانه تر مسئولان سیاست خارجی کشور نسبت به منافع ملی، در دهه ی اخیر مقداری از این نگاه بدبینانه کاسته شده است اما این روابط به حد مطلوب و شایسته ای نرسیده است .
مركز بين المللي مطالعات صلح: پتانسیل های مشترک برای همکاری های فرهنگی ايران و قفقاز چيست؟
به نظر می رسد برای احیاء و برقراری روابط فرهنگی میان ایران و کشورهای قفقاز جنوبی و آسیای میانه ،اگرچه سایه ی نگاه بدبینانه و تردیدآمیز ناشی از عملکرد نامناسب سیاست خارجی ما پس از انقلاب اسلامی 1357 همچنان بر احیاء این روابط سایه افکنده است اما با وجود پتانسیل ها و سرمایه های بزرگ فرهنگی مشترک بازمانده از ریشه های فرهنگی،ملی ، تاریخی و تمدنی مشترک میان مردم ما و مردم قفقاز جنوبی و آسیای میانه، می توان بر سوء تفاهمات ایجاد شده، فائق آمد . برای فائق آمدن بر این سوء تفاهمات ، که علت های آن علاوه بر سیاست های نامطلوب خارجی گذشته ما ،تاثیر سیاست های واگرایی و جدایی میان مردم و دولت ما و دولت و مردم قفقاز جنوبی و آسیای میانه توسط قدرت های منطقه ای و غیرمنطقه ای چون؛ روسیه ، آمریکا،اسرائیل ، عربستان و کشورهای شیخ نشین خلیج فارس بوده و هست، اعتمادسازی زبانی و عملی برای مردم ، نخبگان و دولت های قفقاز جنوبی مبنی بر عدم مداخله و صدور انقلاب اسلامی ، وبرقراری روابط فرهنگی ، اقتصادی و امنیتی و سیاسی از طریق دیپلماسی اعتمادساز و انعقاد قراردادهای دوجانبه ،چندجانبه و منطقه ای و پایبندی به آن ، شرط اصلی است . لذا در صورت انجام اقدامات بالا، و اقدامات زیر توسط راهبران سیاست خارجی کشور ، می توان امید داشت پتانسیل های مشترک موجود میان ایران و قفقاز جنوبی را فعال نموده و بر توسعه و تعمیق آن ، امیدوار بود .
1 – تجدید نظر و بازبینی سیاست های خارجی کشور در جهت منافع ملی کشور ما و دولت های قفقاز جنوبی و آسیای میانه .
2 – ایجاد اعتماد برای دولت ها و نخبگان قفقاز جنوبی و آسیای میانه مبنی بر عدم مداخله در امور داخلی این کشورها وعدم صدور انقلاب اسلامی ( که باعث سوء تفاهمات و بدبینی های مردم و نخبگان این کشورها شده است ) .
3 – زمینه سازی و برقراری روابط اقتصادی شبکه ای قدرتمند از طریق مقتضی که هم منافع ملی مردم ما و هم منافع ملی مردم و دولت های قفقاز جنوبی و آسیای میانه را دربر داشته باشد .
4 – اتخاذ سیاست همگرایی با دولت ها و مردم قفقاز جنوبی و آسیای میانه در جهت منافع ملی و جلوگیری و کاهش نفوذ منطقه ای دشمنان دیرینه و تازه ی کشور و مردم ایران .
5 – انعقاد قرارداد ها و پیمان های سیاسی و راهبردی اقتصادی،سیاسی ، فرهنگی ، اجتماعی و امنیتی، کوتاه و بلند مدت با دولت های قفقاز جنوبی و آسیای میانه و سایر همسایگان دور و نزدیک کشور در جهت منافع ملی و طرف مقابل .
مركز بين المللي مطالعات صلح: متغیرهای تاثیرگذار بر آینده ی روابط فرهنگی ایران و قفقاز جنوبی كذلم است؟
از جمله متغیرهای تاثیرگذار بر افزایش وتعمیق روابط فرهنگی ایران و قفقاز جنوبی و حتی آسیای میانه شامل انجام اقدامات پنجگانه ی بالا یعنی بازنگری و بازبینی سیاست های خارجی کشور در جهت منافع ملی ، کسب اعتماد دولت ها و نخبگان و مردم قفقاز جنوبی و آسیای میانه ، برقراری روابط فرهنگی مسالمت آمیز و غیرتهاجمی و صلح جویانه بر مبنای ارزش های فرهنگی مشترک ، نه ارزش های تهاجمی واگرایانه ،برقراری روابط اقتصادی ، اجتماعی ،سیاسی و امنیتی مناسب در جهت منافع ملی و طرف مقابل،مبارزه با عوامل و شرایط واگرایانه و مقابله با توطئه های کشورهای قدرتمند و سلطه گر مخالف همگرایی طرفین .
مركز بين المللي مطالعات صلح: نقش سیاست خارجی و دیپلماسی در روابط فرهنگی ایران و قفقاز جنوبی چيست؟
به نظر می رسد یکی از ابزارهای لازم در افزایش روابط مطلوب فرهنگی میان ایران و کشورهای قفقاز ، استفاده از ابزار دیپلماسی خارجی است . بدین مفهوم که پس از تبیین و تدوین سیاست های راهبردی خارجی مطلوب ،وزارت خارجه می تواند با استفاده از کارشناسان با تجربه و مجرب خود زمینه ی احیاء روابط فرهنگی میان مردم و دولت ایران را با مردم و دولت های قفقاز جنوبی و آسیای میانه و سایر کشورهای همسایه و همجوار و دورتر را که دارای ریشه های فرهنگی و تمدنی مشترک با سرزمین اصلی ایران هستندرا ، فراهم نماید . برخی از روش های دیپلماسی را می توان با استفاده از ؛ ایجاد اعتماد سازی و جوّ اعتماد ساز مبتنی بر صلح و آرامش طلبی متقابل میان مردم و دولت ایران با مردم و دولت های قفقاز جنوبی و آسیای میانه ، برقراری روابط سیاسی مناسب و غیرتهاجمی،زمینه سازی برقراری روابط طولانی مدت و شبکه ، قوی و اشتغالزا ، برقراری و انعقاد قراردادهای امنیتی و منطقه ای و سایر موارد مشابه ، تقویت نمود و با استفاده از نقش های محوری دستگاه دیپلماسی کشور و ، پرهیز از نفوذ نهادهای غیرمرتبط، به احیاء روابط فرهنگی مطلوب وشایسته میان مردم و دولت ایران و مردم و دولت های قفقاز جنوبی و آسیای میانه ، پرداخت .
