مصطفي مطهري
پژوهشگر مسائل بین الملل
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
جیبوتی؛ قابلیت های ژئوپلیتیکی
جیبوتی از جمله کشورهای شاخ آفریقا می باشد که قابلیت فراوانی در نقش آفرینی بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای در عرصه بحران در یمن دارد. در واقع جیبوتی دارای جایگاهی راهبردی و ژئوپلیتیکی در معادلات در حال جریان در جغرافیای یمن می باشد. بطوریکه از حیث مختصات جغرافیایی جیبوتی در ورودی دریای سرخ و در مجاورت یمن در دیگر سوی باب المندب قرار دارد؛ وجود همین مختصات ژئوپلیتیکی و استراتژیکی برای جیبوتی است که بسیاری از کشورهای منطقه ای و فرامنطقه ای امیدوارند در آنجا پایگاهی دایر کنند و یا توجه دولت این کشور را به خود جلب کنند.
جیبوتی به عنوان یک ریز کشور در سیطره سیاسی ریاض قرار دارد. در واقع نقش جیبوتی در معادلات سیاسی در کنار ریاض به مانند دیگر کشورهای عربی همسو با ریاض، پیروی از سیاست های ریاض در عرصه معادلات منطقه ای است. به واسطه همین ویژگی در روابط میان ریاض با جیبوتی از یکسو و موقعیت جغرافیایی آن جهت توانمندسازی دامنه مانور و فعالیت ریاض در دریای سرخ و در راستای جنگ در یمن از سوی دیگر است، که ریاض را به تلاش جهت راه اندازی پایگاه نظامی در جیبوتی ترغیب کرده است و توافقاتی جهت ایجاد این پایگاه انجام داده است؛ بطوریکه در سال گذشته نیز مذاکراتی در راستای رفع موانع با مقامات جیبوتی را در این باره انجام داد.
با این حال کشورهای فرامنطقه ای مانند آمریکا، فرانسه، ژاپن، ایتالیا و .. نیز در جیبوتی دارای پایگاه های نظامی هستند؛ چین نیز در سال گذشته مذاکراتی با مقامات جیبوتی برای ایجاد پایگاه نظامی انجام داد و خواهان این شد تا زمینه های حضورشان را در این کشور فراهم کنند. چرا که چین، جیبوتی را جزو پروژه «یک کمربند، یک راه» می‌داند. در واقع درخواست فعلی چین جهت ایجاد پایگاه نظامی از جیبوتی در راستای قرارداد «مشارکت استراتژیک» می باشد که در سال 2017 میان این دو کشور به امضا رسید.
اریتره؛ تحت سیطره و نفوذ امارات
اریتره به عنوان یکی از کشورهای شاخ آفریقا، تحت نفوذ تمام و کمال ابوظبی قرار دارد. بطوریکه جهت گیری های اریتره در سال های اخیر در عرصه های سیاسی – دیپلماتیک بر این امر دلالت دارد که اریتره به شعبه ای دیگری از ابوظبی تبدیل شده است که یا مطابق خواست ابوظبی عمل می کند و یا موضع گیری های خود را طبق مطالبات ابوظبی از آنها تعیین می کند. به علاوه اینکه اریتره نقش مهمی برای امارات در جنگ یمن داشته است؛ بطوریکه ابوظبی در سال های گذشته ضمن احداث پایگاه های نظامی در اریتره، از اریتره جهت اجرای برنامه های خود علیه یمن استفاده کرده و می کند. با این حال از جمله اخبار مهم در ارتباط با اریتره و نقش آفرینی امارات در این کشور که در سال گذشته رسانه ای شد، تصمیم امارات جهت برچیدن یکی از پایگاه‌های نظامی خود در اریتره بود که مشرف بر تنگه «باب المندب» می باشد.
واقعیت امر این است که اهمیت اریتره برای امارات جهت موفقیت در معادلات در حال جریان در میدان یمن و نقش آفرینی موفق و تأثیرگذار در دریای سرخ و باب المندب به عنوان یک بازیگر نوظهور منطقه ای به مثابه اهمیتی است که جیبوتی برای سعودی در این دو عرصه ذکر شده دارد.
از سوی دیگر نیز باید یادآور شد که حمایت اریتره از دولت فدرال اتیوپی در نبرد علیه نیروهای موسوم به «جبهه آزادی بخش خلق تیگرای» (TPLF) و همکاری با آن موجب شده است تا علاوه بر موضع گیری نهادهای بین المللی مانند سازمان ملل علیه این اقدام اریتره، دامنه جنگ اتیوپی در سال گذشته به کشور اریتره کشیده شود.
نقش تل آویو در اریتره نیز در سال گذشته به مانند سالیان اخیر بر اساس رویکردهای اطلاعاتی – امنیتی هدف گذاری شده بود که از طریق دریافت گزارشات از پایگاه اطلاعاتی الکترونیکی پیشرفته خود بالای کوه «اما سویرا» در اریتره صورت می گرفت. در واقع تل آویو از این پایگاه نه تنها کنترل و حفاظت از خطوط کشتیرانی منطقه به نفع خود و امکان حرکت کشتی ها از بندر ایلات در دریای سرخ به سوی آب‌های بین‌المللی از طریق دریای سرخ را مدیریت می کند بلکه این پایگاه نقش اطلاعاتی زیادی در کمک به متجاوزان به یمن در نبرد با صنعاء و انصاراالله دارد که در سال گذشته نیز ادامه پیدا کرد.
سودان؛ ساختارشکنی های دامنه دار
بنا به نظر گروهی از جغرافیدانان و ژئوپلیتیسین ها علاوه بر چهار کشور مذکور، سودان و کنیا نیز بخشی از شاخ آفریقا به شمار می آیند. از این رو در این یادداشت با توجه به اهمیت راهبردی – ژئوپلیتیکی سودان و تحلیل معادلات با کارکرد بین المللی – منطقه ای که سودان در آنها نقش داشته است تنها به ارزیابی اتفاقات در سودان در سال گذشته خواهیم پرداخت. چرا که بر اساس شواهد موجود، در کنیا به عنوان دیگر کشوری که آن را جزء شاخ آفریقا محسوب می کنند اتفاق چندان در خوری با شاخص تحلیلی بین المللی – منطقه ای در سال گذشته رخ نداده است.
عمرالبشیر در سال های آخر زمامداریش بر سودان به صفوف متحدان سعودی پیوست و به دشمن ایران تبدیل شد. در واقع موضع گیری جدید سودان در قبال ایران درست در قرینه و نقطه مقابل جهت گیری های پیشین خارطوم در این باره بود. بطوریکه واکنش تند ایران به تصمیم سودان برای عادی سازی با صهیونیست ها در همین راستا قابل تحلیل است. با سرنگونی البشیر رویه مذکور تا به امروز از سوی عبدالفتاح البرهان رئیس شورای حاکمیت انتقالی در سودان ادامه پیدا کرده است.
قرار گرفتن سودان در مدار گفتمانی سعودی در چارچوب مسائل منطقه ای و بین المللی به حضور آنها در کنار ریاض در یمن محدود نشده است. بطوریکه در عادی سازی روابط با رژیم صهیونیستی و حذف نام سودان از فهرست حامیان تروریسم و … رد پاهایی روشن از ریاض دیده می شود. به علاوه اینکه مذاکرات سعودی و سودان برای افزایش همکاری‌ها نیز در سال گذشته به انجام رسید. از سوی دیگر اینکه سودان برای ترسیم مرزهای خود با اتیوپی از عربستان کمک خواسته است. همه این پیوندهای سیاسی و وابستگی های اقتصادی – سیاسی – نظامی نشان دهنده عمق روابطی است که میان طرفین در طول این چند سال شکل گرفته است. با این حال تصمیم رهبران نظامی سودان برای خروج نیروهایش از یمن که در سال گذشته اتخاذ گردید نشان از فروپاشی ائتلاف دارد، از جمله موارد پرسش برانگیزی بود که در روابط میان طرفین رخ داد. با این حال به نظر می رسد این تصمیم سودان با آگاهی و اجازه سعودی اتفاق افتاده و هنوز بطور کامل نیز عملیاتی نشده است و تنها در حد اطلاع رسانی خبری باقی مانده است.
نقش امارات در سودان نیز به مانند مناطق دیگری که در آن نقش آفرینی می کند، نوظهور است. امارات در سال گذشته 556.5 میلیون دلار به سودان کمک مالی کرد. به علاوه اینکه سودان بعد از امارات و بحرین سومین کشوری بود که به صف کشورهایی پیوست که راه عادی سازی با تل آویو را پیمود. از این رو این اقدام سودان مورد استقبال امارات قرار گرفت. به علاوه اینکه عمق گرفتن سطح همکاری ها و روابط میان دو کشور موجب شد تا مقاماتی از سودان به منظور مشارکت در نمایشگاه دفاعی بین‌المللی (آیدکس) و نمایشگاه دفاع دریایی ( ناودکس) که در ابوظبی برگزار شد، به امارات سفر کنند.
قابل ذکر می باشد که سودان مقصدی مهم برای بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای بوده است. همکاری های میان ترکیه و سودان در بخش های مختلف مانند بخش نظامی(حضور در جزیره سواکین و قرارداد 99 سال) در سال گذشته مانند سالیان اخیر تداوم داشت. با این حال چالش‌ها و رقابت‌های ژئوپولیتیکی در سودان به اینجا ختم نشده است. بطوریکه در سالی که گذشت روسیه قراردادی ۲۵ ساله را با سودان برای احداث یک پایگاه دریایی در آن کشور امضا کرد که قرار است در مجاورت مهم‌ترین بندر تجاری این کشور به نام پورت سودان دایر شود که یگان‌های شناور نیروی دریایی سودان نیز در آن مستقرند. از این رو به دنبال اعزام و ورود یک فروند ناو روسی به یکی از بنادر راهبردی سودان، آمریکا نیز یک ناوشکن به سودان اعزام کرد.
روابط سودان با تل آویو نیز بعد از امضای توافق عادی سازی روابط، با سفر هیئتی از سودان به تل آویو و تلاش برای همکاری های سیاسی – دیپلماتیک و اطلاعاتی دنبال شد.
جمع بندی
آنچه در ارتباط با نفوذ و توسعه نقش آفرینی بازیگران منطقه ای و فرا منطقه ای در شاخ آفریقا دنبال می شود شامل شیوه‌های مختلفی از اتحاد سیاسی، کمک‌های اقتصادی، سرمایه‌گذاری، توافق‌نامه‌های نظامی و قراردادهای تجاری می باشد. در واقع رقابت‌های ژئوپلیتیکی در شاخ آفریقا علاوه بر نیازهای استراتژیکی و ژئواستراتژیکی، بر مبنای سرایت محیطی و تعمیم یافتگی بحران اتفاق می افتد. به عبارت بهتر به دلیل مجاورت فیزیکی – جغرافیایی، چالش ها و اختلافات امنیتی شمال آفریقا همواره به منطقه غرب آسیا سرریز می شوند. در واقع این تعمیم یافتگی و این همانی اختلافات و چالش ها آنقدر در مسیر یکی شدن هستند که گاهی غرب آسیا و شمال آفریقا را یک منطقه امنیتی واحد به شمار می آورند. با توجه به این ویژگی ها می باشد که می توان گفت آنچه در سال گذشته در شاخ آفریقا اتفاق افتاد به شکل حیرت آوری با تحولات در خاورمیانه و معادلات و میدان های تنش در غرب آسیا و خاورمیانه ارتباط نزدیکی داشته است. خلاصه کلام اینکه در کنار چین، روسیه و ترکیه و حتی ایران، محور سعودی، اماراتی، آمریکایی و صهیونیستی به شکل هدفمند و منظمی درصدد نفوذ در کشورهای شاخ آفریقا هستند که هم در ذیل نیازهای ژئوپلیتیکی آنها قابل تعریف است هم در قالب رهیافت های مبتنی بر رقابت و نبرد برای کسب اعتبار بین المللی و جایگاه و پایگاه منطقه ای قابل رصد و ارزیابی می باشد.
واژگان كليدي: رقابت , نفوذ , شاخ آفریقا ,سالی که گذشت ,جیبوتی, قابلیت های ژئوپلیتیکی ,مصطفي مطهري
