دکتر محمدحسن صنعتی
رایزن پیشین فرهنگی و کارشناس مسائل تاجیکستان
مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC
سخن آغازین
گر چه آمار و ارقام دقیقی از میزان و نحوه مهاجرت تاجیک های تاجیکستانی و تاجیک های ساکن در کشورهای دارای قومیت تاجیک – ازقبیل ازبکستان یا افغانستان – به کشورهای مهاجر پذیر یا پراکنش در این کشورها وجود ندارد و این ناشی از فقدان نگاهی جامع و علمی – راهبردی به کارکردهای آمار و مدیریت تولید و توزیع اطلاعات قابل استناد در ارتباطات درون و برون دستگاهی با دستگاه های مرتبط می باشد ، در این سخن مجمل به این موضوع می پردازیم ؛ روشن است که در این زمینه نیاز به اطلاعاتی روشن در باب کشورهای مبدا و مقصد وجود دارد .
انگیزه ها و ارقام
گفته می شود در سرشماری سال 2011 ، یعنی بیش از یک دهه قبل ، 2400 کانادایی ، ادعای تاجیک تباری داشته اند. از این رقم ، بیش از 500 خانواده یعنی قریب به یک پنجم تاجیکان کانادا در تورنتو زندگی می کرده اند و باز از این جمع ، 250 خانوار تاجیک که اصالتا یهودی و از تاجیکان بخارای ازبکستان بوده اند در ناحیه فورست هیل تورنتو ساکن بوده اند. با این حال ، بروز دیاسپورا از ناحیه تاجیکان و شهروندان کشور تاجیکستان همچون وقوع آن از سوی ملتها و اقوام دیگر در حال حاضر عمدتا وجه اقتصادی دارد . کسانی که در این قالب شهر و دیار خود را ترک می کنند بعضا به کسب مهارت و تقویت حرفه ای می اندیشند . دولتهای مهاجرفرست با رویکرد اقتصادی نگاهی معطوف به جذب سرمایه و ارز جهان روا هم دارند که با این پدیده ابتدا رواداری می کرده اند و بعضا در چارچوب قوانین بین الملل از آن استقبال هم می کنند ؛ خصوصا که تاجیک های مهاجر با توجه به وضعیت معیشت در کشورشان ، بخش قابل ملاحظه ای از درآمد خود را پس انداز و برای رسیدن به دست خانواده هایشان آنها را حواله می کنند و گفته می شود تنها حواله های صادره از مبدا روسیه ، 35 درصد از تولید ناخالص ملی تاجیکستان را تشکیل می دهد. در حاصل این فرآیند ، این نکته نیز در خور توجه است که تاجیک ها با مهاجرت و حضور به عنوان نیروی متخصص یا نیروی کار یا اقامت کننده یا دانشجو در کشورهای دیگر ، در واقع بر بستر گسترش ارتباطات جهانی و دسترسی های مجازی از طریق اینترنت می توانند در چرخه پرکشش جهانی شدن شناخت بهتری از کشورشان در جهان به وجود بیاورند.
یک نوع حضورِ دور از وطنِ قوم تاجیک مربوط می شود به مهاجرت هایی که سالها پیش یا در جستجوی کار یا برای رسیدن به نقطه ای امن از سوی تاجیک های ساکن در کشوری جز تاجیکستان مثلا از افغانستان به کشوری دیگر مثلا ایران رخ داده است و در طول سال های بعد زاد و ولدی که این افراد و خانواده های مهاجر کرده اند قومی تاجیک در کشور مقصد به وجود آورده است. از همین نوع ، بنا به یک بررسی ، 21درصد نسل اول افغانستانی های مقیم ایران و 37درصد نسل دوم افغانستانی های مقیم ایران تاجیک اند (محمدرضا حاتمی ، “سیاست گذاری مطلوب مهاجرت و حضور مهاجرین افغان در ج.ا.ا.”، 1400) .
مع الوصف می توان گفت عمده مهاجرت تاجیکان و عمدتا تاجیکستانی ها به کشورهایی است که برخورداری هایی در زمینه اقتصادی و تکنولوژیک و صنعتی دارند که شامل روسیه و گاه کشورهای مشترک المنافع است . ترجیح روسیه بر کشورهای دیگر از آن رو است که تاجیکان در مقایسه با کشورهای غیر همزبان غربی ، در روسیه با مشکل زبان مواجه نیستند چرا که معمولا به علت چندین دهه عضویت تاجیکستان در اتحاد جماهیر شوروی و پس از فروپاشی این اتحاد در قالب ارتباطات گسترده با روسیه و کشورهای مستقل مشترک المنافع ، روسی زبان دوم و رایج آنان بوده است . همین ویژگی و بعضی مشترکات دیگر از جمله وابستگی های آموزشی و علمی باعث می شده تا روسیه همواره از اهداف اصلی مهاجرت خصوصا مهاجرت کاری تاجیکها باشد . گفته می شود در سال 2022م. نزدیک به یک میلیون نفر از تاجیکان مهاجرت برای یافتن کار و اقامت کاری به روسیه کرده اند. در این سال مهاجرت کاری تاجیک ها به روسیه نسبت به سالهای قبل افزایش هم داشته است . اقبال تاجیکها به مهاجرت کاری به روسیه باعث شده تا نزدیک به 30 درصد مهاجران کاری به روسیه تاجیک باشند . در این بین از نظر دور نمی ماند که سنتاً و با فاصله زیادی از روسیه ، قزاقستان مقام دوم جلب مهاجران کاری تاجیک و تاجیکستانی را داشته است .
اولویت نخست مهاجرت کاری تاجیکان کماکان روسیه است ؛ این پدیده در طول سالهای گذشته روندی افزایشی داشته است . در سال 2018 ، 484هزار شهروند تاجیک راهی روسیه شدند . در همین سال یک میلیون و دویست هزار تاجیک در روسیه زندگی و کار می کرده اند . بعضی گزارشها می گوید در سال 2019 هنوز وابستگی کاری 95درصد مهاجران تاجیک به روسیه بوده است . در این سال ها علاوه بر آشنایی کامل تاجیک ها به زبان روسی ، رژیم بدون ویزای تردد از عوامل اقبال تاجیکان به سفر یا مهاجرت کاری به روسیه بوده است . در ادامه این روند ، هنوز هم بنا به بعضی آمار و ارقام ، از 9 میلیون نفر جمعیت تاجیکستان ، یک میلیون و دویست هزار نفر مهاجرِ کار به روسیه هستند .
پدیده نوظهور در این بین ، روی آوردن تاجیکان مهاجر به روسیه به تقاضای تابعیت از این کشور است ؛ موضوعی که آن نیز روندی افزایشی داشته است به گونه ای که در سال 2020 این رقم 63 هزار بوده ، در سال 2021 این رقم به 104 هزار نفر افزایش یافته و در سال 2022 ، 174 هزار نفر از تاجیکستانی هایی که متقاضی بوده اند توانسته اند تابعیت روسیه را به دست آورند . سال 2023 نیز از این روند مستثنی نبوده و تاجیک های بیشتری متقاضی آن بوده اند که مهاجرت شان تبدیل به تابعیت در روسیه شود .
افزایش میزان مهاجرت کاری تاجیکان به روسیه و به موازات آن افزایش تقاضای تابعیت در این کشور امری طبیعی به نظر می رسد چرا که تفاوت سطح درآمد ، رفاه و برخورداری در روسیه در مقایسه با تاجیکستان چشمگیر است . به عنوان نمونه حقوق ماهانه بازنشستگی در تاجیکستان معادل حدود 14 دلار است که این رقم با توجه به روند افزایشی تورم نمی تواند پاسخگوی نیازمندی های حتی یک زندگی متوسط باشد ، در حالی که همین حقوق در روسیه معادل حدود 170 دلار می باشد ؛ رقمی که طبیعتا چه در شکل مهاجرت و چه در شکل تابعیت بر زندگی تاجیکان اثر مستقیم و مثبت می گذارد .
در این بین تاجیکستانی های مهاجر با مسائلی مواجه هستند که ممکن است در روند تابعیت یا مهاجرت شان تاثیر منفی کند. یکی از این مسائل آن است که با شروع جنگ روسیه و اوکراین و بر خلاف پیش بینی کرملین ادامه دارشدن این جنگ ، تابعیت روسیه تاجیک ها را در اولویت اعزام به جبهه اوکراین قرار می دهد . آنان ملزم می شوند که برای دفاع از کشور تازه در نخستین گام بهای سنگینی بپردازند. این در حالی است که دولت تاجیکستان قرار گرفتن تاجیک ها در صف مزدوری از طریق مشارکت در جنگ را جرم می داند و برای آن جرایم سنگین ، حتی تا 25 سال حبس در نظر گرفته است و این ممکن است برای آنها در صورت برگشت به وطنِ نخست موجد دردسر های جدی شود . از سویی دستگاه های اجرایی و اداری روسیه چندان با این قبیل مهاجران بر سر مهر رفتار نمی کنند . بعلاوه ، تاجیک های مهاجر یا دارای تابعیت در موارد زیادی از ناحیه روس ها و جریان هایی که گرایشهای ناسیونالیستی دارند مورد تهدید و آزار قرار گرفته اند و این شرایط ، اقامت آنان را با ناامنی مواجه کرده است .
تغییر الگوی دیاسپورای تاجیکی
با توجه به مشکلاتی که در سال های اخیر برای تاجیک ها در روسیه نمودار شده ، روسیه گاه مقصد مهاجرت دوباره آنان از روسیه به کره جنوبی واقع شده ، چرا که آنها می توانند بدون نیاز به ویزا ، حق اقامت 60 روزه در کره جنوبی دریافت کنند . آنان می توانند در این کشور حداقل 3000 دلار در ماه دریافت کنند و این برای کسی که در کشور خود یا روسیه ممکن بوده در همین مدت ارقام بسیار نازل تری حقوق دریافت کند شرایط تشویق کننده ای است . گرچه بخشی از تاجیک ها از سال 2019 امریکا را نیز در مقاصد سفر و مهاجرت خود در نظر گرفته اند ظاهرا عمده تاجیک های مهاجر کماکان مهاجرت به روسیه و در صورت امکان از آن طریق مهاجرت به کره جنوبی را سهل تر می دانند و ترجیح می دهند .
در رویکرد تازه ای که مهاجران تاجیک پیدا کرده اند ، طی چهار – پنج سال گذشته ، الگوی مهاجرت آنان معطوف به کار در کشورهای عربی نیز شده است. این نکته جداگانه قابل بررسی است که در کشورهای عربی به عنوان کشورهایی که از نظر دینی و مذهبی و حتی با توجه به رواج ضمنی زبان عربی در کشور مسلمان تاجیکستان تاجیک ها سهل تر ممکن است با جامعه مقصد همزیستی پیدا کنند ، درآمد ماهانه تاجیک ها چه میزان و تا چه ارقامی خواهد بود. ممکن است که در کنار درستکاری و قبول کارهای سنگین ، تاجیک ها در مطالبه حقوق خود در این قبیل کشورها با قناعت و رضایت رفتار کرده باشند . از سویی یکی از عواملی که باعث می شود تا تاجیکستان متخصص یا نیروی کار اضافی یا کافی برای اعزام داشته باشد آن است که 70درصد جمعیت تاجیکستان زیر 30 سال سن دارند و این یعنی این کشور از جمعیتی جوان برخوردار است . چیزی که مسلم است ، وزیر حفاظت اجتماعی و کار کویت در سال 2017 حتما دلایل قانع کننده ای برای اعلام تمایل به جذب مهاجران کاری تاجیک داشته است . در این بین قطر جایگاه شاخصی در جذب مهاجران تاجیک داشته است و با توجه به اینکه از سال 2019 چنین روندی مشاهده شده است می توان پنداشت که گام های بلند قطر در این سالها در جهت ارتقای جایگاه منطقه ای و بین المللی این کشور و در امر توسعه اقتصادی چنین قابلیتی در این کشور پدید آورده باشد . این سال ها سال هایی است که قطر خود را برای نامزدی و سپس برگزاری جام جهانی فوتبال هم آماده می کرده است . نکته در خور توجه این است که این عطف مهاجرت با تمایل دولت تاجیکستان نیز همراه بوده است. سال 2022 در سطح وزرای خارجه تاجیکستان و قطر در دوحه مذاکراتی صورت گرفت و این نکته مورد توجه قرار گرفت که تاجیک ها می توانند نیروی کار لازم برای آماده سازی زیرساخت های مورد نیاز برای برگزاری این مسابقات و پوشش برنامه های گسترده مرتبط با این رویداد جهانی را فراهم کنند . چنین توافقی می تواند به این معنی باشد که تاجیکستان مایل است در قواره کشوری برخوردار از نیروی کار ماهر برای پیشرفت پروژه های چنین برنامه های بزرگی ظاهر شود .
سخنی در پایان
واقعیت این است که گرچه وقوع مهاجرت همواره با مشکلاتی روبرو است که دوری از خانواده یکی از آنها است ، در اثر مهاجرت امکان شناسایی تجارب جهانی در ابعاد گوناگون علمی و اقتصادی و صنعتی برای تاجیکان فراهم می شود . و این در عصر ارتباطات که ظرفیت متقابل تبیین و معرفی قابلیت های تاجیکستان به مثابه کشوری کهن و تمدن خیز و همچنین دارای پیشینه غنی فرهنگی را نیز به وجود می آورد ، از حیث مبادلات جهانی بین تاجیکستان و کشورهای دیگر حائز اهمیت بسیار است . از این بین ، آنچه برای ایران به عنوان کشوری یگانه و هم کیش و آیین با تاجیکان اهمیت بیشتری دارد ، نشر زبان و ادبیات گرانمایه فارسی در جهان به مثابه گنجینه ای شرقی از فکر و فرهنگ است ، ره آوردی که به تناسب شناخته آمدن آن در جهان می تواند پاسخی باشد به انسان جهانی شده در قرن بیست و یکم .
