دستاوردهای مبهم کنفرانس استانبول

امیر محمد سوری

مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC

بیان رویداد

کنفرانس استانبول در ترکیه که با هدف بررسی راهکارهای منطقه​ای برای افغانستان طراحی شده بود می​توانست جایگاهی مناسب داشته باشد. زیرا به نظر می​رسید که پس از یک دهه جنگ هم دولت و هم غرب به این جمع بندی درست رسیده​اند که راه حل افغانستان کم و زیاد کردن نیروها نیست. تلاش برای تقویت ابتکارات منطقه​ای یکی از این دسته از راهبردهای درست در افغانستان به شمار می​رود که محور کنفرانس استانبول بود. اما این فرصت را باید از دست رفته به شمار آورد.

هرچند به نظر تلاش​های مثبتی برای همکاری و هماهنگی میان افغانستان و پاکستان در حال شکل گیری است اما این که راهبرد پاکستان که طی ده سال در تلاش برای نفوذ در افغانستان بوده، بعید است تغییر کرده باشد. از سویی نقش همسایگان مهمی هم​چون ایران که می​تواند کمک مهمی برای صلح و ثبات در افغانستان باشد هم چنان محدود نگه داشته می​شود. به علاوه این مسایل باید به آشفتگی​های غرب از برخورد با مساله افغانستان نیز اشاره داشت.

این موارد نشان می​دهد که چالش​های جدی​ای برای تقویت رویکردهای منطقه​ای برای حل مساله افغانستان که طی نشست استانبول طرفین به دنبال آن بوده​اند وجود دارد. به همین دلیل می​توان انتظار داشت دولت افغانستان هم​چنان نتواند از مزیت تقویت رویکردهای منطقه​ای برای تامین صلح و ثبات سود ببرد.

تحلیل رویداد

در نوامبر 2011 کنفرانسی در استانبول ترکیه با هدف تقویت رویکردهای منطقه​ای برگزار شد. پیش از برگزاری این نشست رهبران افغانستان، پاکستان و ترکیه در یک نشست سه جانبه یک روزه در استانبول شرکت و اعلام کرده بودند که کمیسیون مشترکی را برای تحقیق در مورد مرگ برهان الدین ربانی رئیس شورای عالی صلح ایجاد خواهند کرد. طی این نشست سه جانبه به بررسی راه​های مبارزه علیه تروریسم و برنامه​های مشترک نیز اشاره شد[1].

در طی کنفرانس کابل که با شرکت نمایندگان بیش از بیست کشور و سازمان بین المللی برگزار شد تمامی شرکت کنندگان بر عدم دخالت در امور افغانستان و کمک برای مبارزه با انواع فعالیت​های تروریستی در منطقه تاکید کردند. نمایندگان کشورهای شرکت کننده در اجلاس استانبول همچنین بر حمایت از رشد اقتصادی افغانستان تاکید و همچنین از نشستی که قرار است در ماه مارس سال آینده میلادی در تاجیکستان برگزار شود حمایت کردند. بر اساس اعلامیه پایانی نشست استانبول مقامات ارشد کشورهای شرکت کننده در استانبول توافق کردند که در ماه ژوئن سال آینده میلادی در کابل دیدار کنند[2].

اجلاس استانبول و به دنبال آن اجلاس بن دوم که در 5 دسامبر برگزار شد در واقع سرآغاز دور جدیدی از تلاش​های دیپلماتیک دولت افغانستان است تا همکاری و حمایت جامعه بین المللی را برای بعد از سال ۲۰۱۴ که نیروهای خارجی افغانستان را ترک خواهند کرد، جلب کند.  

اما غرب و دست اندرکاران نشست استانبول و حتی در نشست بن دو نمی​توانند به اهدافی که تعریف کرده​اند دست یابند. به واقع هرچند اهداف نشست ترکیه مطلوب بوده اما مشکلات و موانعی وجود دارد که در این نشست مدنظر قرار نگرفته و برای آن راه حلی مناسب در نظر گرفته نشده است.

هدف اولیه نشست استانبول دست​یابی به راه حل​های منطقه​ای برای برقراری آرامش و ثبات در افغانستان بوده است. اما نیروهای ائتلاف به رهبری آمریکا به قدری در این زمینه آشفته و نامنسجم رفتار کرده​اند که راه رسیدن به ابتکارات منطقه​ای بسیار محدود شده است.

هرچند آمریکا از همسایگان افغانستان در نشست استانبول خواسته که به امنیت این کشور یاری برسانند اما واقعیت آن است که سیاست​های چند سال اخیر ایشان باعث اصلی بحران است. یکی از مهم​ترین این مسایل به حاشیه راندن ایران در تحولات افغانستان است که همواره نقش مثبتی در این کشور بازی کرده است.

ایران به رغم تمامی کمک‎هایی که حتی در سرنگونی طالبان در جریان جنگ 2001 داشت بازهم توسط بوش رییس جمهور پیشین آمریکا به عنوان محور شرارت انتخاب و در این میان پاکستان که بهشتی امن برای القاعده و تروریست‎‎های به بیان خودشان بوده، تبدیل به بهترین دوست غرب -از نظر بوش پس از اروپا-  گردید. در همین راستا برنت رابین از کارشناسان سیاسی آمریکا اظهار داشته که سلاح‎‎های هسته‎ای واقعی پاکستان و احتمال گسترش آن خطری به مراتب کمتر از ایران به شمار می‎رود[3].

در چنین شرایطی مرکز گفتگو‎های بین‎المللی ‎‎هالینگز[4] اشاره داشته که روابط خصومت آمیز بین ایران و آمریکا مانع از آن می​شود تا تهران بتواند با کابل روابط مناسبی داشته باشد اگرچه افغانستان به نظر می‎رسد تنها مکانی است که آنان منافع هماهنگی در برخی موارد با یکدیگر دارند[5]. این در حالی است که به رغم این مسایل باز هم غرب خواهان جلوگیری از نفوذ ایران است. در این میان یکی از نمونه‎‎هایی که می‎تواند نتایج این خصومت را نشان دهد منع همکاری‎های اقتصادی گسترده ایران و افغانستان است که تعطیل شدن قرارداد همکاری تهران در جاده‎‎های کابل- قند‎هار از آن جمله است. در حالی که ایران می‎تواند با هزینه‎‎های کمتر و بسیار در دسترس‎تر کار خود را به پیش ببرد اما مخالفت آمریکا، هزینه‎ها را برای کابل به مراتب افزایش داده و تحقق اهداف پروژه را مشکل‎تر ساخته است[6].

تلاش برای تخریب ایران در افغانستان در حالی صورت می​گیرد که پاکستان هر روز نقش منفی‎تری را بازی می‎کند و ایالات متحده نیز کار مفیدی برای جلوگیری از این روند نمی‎تواند انجام دهد. شرکت نکردن این کشور در نشست بن در دسامبر نیز نمونه دیگری از عدم اراده کافی ایشان به صلح و ثبات در افغانستان است. در این شرایط ایران تنها کشوری است که می تواند توازن مناسبی در برابر نفوذ پاکستان در افغانستان با حضور قابل ملاحظه‎اش داشته باشد[7]. واقعیت آن است که ایران و هند به دلیل روابط ‎رو به گسترش و قرار داد‎های تجاری بالایی که با یکدیگر دارند می‎توانند جلوی نفوذ پاکستان را در افغانستان بگیرند. اما هیچ​گاه غرب از این مزیت استفاده نکرده است.

به همین دلیل صالحی، وزیر امور خارجه ایران در ۲ نوامبر و در نشست استانبول به سیاست​های منطقه ای آمریکا اعتراض و بیان داشت که آمریکا قصد دارد در جهت تحقق اهداف فرامنطقه​ای، حضور نظامی خود را در افغانستان به بهانه ریشه کنی تروریسم گسترش دهد. هم​چنین بیان داشته که برنامه​های نسنجیده و غیرسازنده نیروهای ناتو و آمریکا در افغانستان جزو تهدیدات امنیتی جدی برای منطقه و جهان است. از سوی دیگر نیز قانونمندسازی پایگاه​های نظامی خارجی با جهت گیری کلی دولت افغانستان و جامعه جهانی در مسیر تمرکز بر راه حل​های صلح آمیز مغایرت دارد و موجب پایداری افراط گرایی و تروریسم در منطقه می​شود.

دورنمای رویداد

کنفرانس استابول اهداف درستی را در نظر داشت که همانا تقویت رویکردهای منطقه ای برای حل و فصل مشکلات در افغانستان است. اما برای فهم موفقیت یا عدم موفقیت آن باید به بررسی سناریوهای محتمل در این زمینه اشاره داشت.

در صورت تشدید منازعات و تنش​ها میان آمریکا و پاکستان طبعا ناآرامی​ها و شورش​ها و فعالیت​های گروه​های طالبان در افغانستان تشدید خواهد شد. این سناریو در حال حاضر به دلیل افزایش تنش در روابط پاکستان و آمریکا و عدم شرکت اسلام آباد در نشست بن دو پس از حمله هواپیماهای ناتو به مرز پاکستان و کشته شدن 24 تن از نظامیان این کشور اهمیت بیشتری یافته است. طبیعتا در چنین شرایطی که روابط ایران و غرب نیز به سمت بحران بیشتر سوق پیدا می کند، نیروهای ائتلاف نمی توانند از توانمندی​های ایران برای برقراری آرامش در افغانستان سود ببرند.

اما سناریوی محتمل دیگر می تواند تغییر رویکرد دولت افغانستان و اتخاذ سیاست مستقل ملی برای برقراری آرامش در این کشور باشد. طبیعتا با اتخاذ رویکردهای منطقی از سوی کرزی و یاری گرفتن از همسایگان قدرتمندی هم چون هند و ایران، کابل بیش از پیش می تواند آرامش را احساس کرده و توازن مناسبی در برابر افراط گرایی داشته باشد. رویکردی که البته چند صباحی است توسط کرزی دنبال می شود. البته موفقیت این مهم نیازمند عدم دخالت غرب در سیاست​های داخلی دولت افغانستان است.