فرزاد رمضاني بونش
مركز بين المللي مطالعات صلح-IPSC
بيان رخداد:
سومین نشست شورای کشورهای ترک‌زبان با حضور قزاقستان، قرقیزستان، آذربایجان و ترکیه روز جمعه (25 مرداد) با امضای بیانیه مشترک در قبله جمهوري آذربايجان پایان یافت. اين نشست با حضور رؤسای جمهور چهار كشور عضو و با امضای بیانیه مشترک پایان یافت و جدا از تایید مقام ناظر شورای کشورهای ترک‌زبان به دفتر شورای کشورهای ترک‌زبان دستور داده شده که مطابق با این تصمیم شرکت هیئت‌های رسمی در جلسات و نشست‌های منطقه‌ای و بین‌المللی این سازمان را تامین کند. همچنين در بیانیه اخير قبله به مساله تمدید مدت فعالیت دبیر شورا و لزوم حل هرچه سریع تر مساله مناقشه قره باغ به شکلی عادلانه تاکید شده است. ضمن اینکه در نشست وزرای خارجه کشورهای عضو شورای کشورهای به اصطلاح ترک‌زبان دورنمای فعالیت شورا و مسائل مربوط به تقویت روابط کشورهای عضو در عرصه‌های مختلف مورد بحث و بررسی این کشورها قرار گرفت .در اين نوشتار با نگاهي به دستاوردهاي و رويكردهاي اين شورا به و چالشها و چشم انداز نقش آن مي پردازيم:
واژگان كليدي: سومین نشست شورای کشورهای ترک‌زبان، نقش برادر بزرگتر تركيه، شورای کشورهای ترک‌زبان تركيه و شورای کشورهای ترک‌زبان ، دستاوردهاي شورای کشورهای ترک‌زبان، چالش هاي شورای کشورهای ترک‌زبان
تحليل رويداد:
دستاوردها و تلاش هاي شوراي همكاري
در واقع انديشه سازمان يابي كشورهاي ترك زبان با هدايت و مديريت تركيه از اوايل دهه 1990 ايجاد شد و در ادامه پس از پيشنهاد قزاقستان كشورهاي ترك زبان به شوراي همكاري بدل گرديدند و اين گردهم آيي ها بار سياسي به خود گرفت. اجلاس نخست این شورا در سال 2011 در آلماتی قزاقستان و اجلاس دوم سال 1012 در بیشکک برگزار شد. در واقع شورای همکاری های کشور های ترک زبان با هدف افزایش ارتباط و همکاری کشور های ترک زبان و تامین ثبات و امنیت در منطقه توسط رهبران آذربایجان، ترکیه، قزاقستان و قرقیزستان تشکیل شد و دبیرخانه دائمی آن هم در استانبول ترکیه ايجاد گرديد. در همين راستا اگر نگاهي به رويكردها و دستاورهاي اين شورا در سالهاي گذشته داشته باشيم بايد گفت نخست اين شورا تلاش كرده است تا با گردهم آوري كشورهاي ترك زبان در منطقه آسياي مركزي و قفقاز و آناتولي در سطح نخست ميزان همكاري هاي فرهنگي و اقتصادي بين اعضا را افزايش دهد. چنانچه در دومين نشست شوراي همكاري كشورهاي ترك در مورد پرچم مشترك شوراي همكاري ، تاسيس آكادمي مشترك ترك، ايجاد سازمان مشترك ميراث فرهنگي و تاريخي ترك به توافق رسيدند و عملا با تكيه بر ميراث تركي، فرهنگ تركي و اويغوري و همچنين نزديك كردن هر چه بيشتر زبانهاي مختلف تركي اعضا به همگرايي هاي بيشتر بين كشورهاي ترك زبان در منطقه كمك كردند. در همين حال در بعد ديگري از آنجا كه شورای همكاری ترك زبانان نخستین نهاد سیاسی ـ اقتصادی است با ماهیت منطقه‌ای در سطح كشورهای ترك است كشورهاي عوض اين سازمان تلاش مي كنند تا با همگرايي بيشتر اقتصادي تبادل تجاري و بازرگاني بين اعضا را بالابرند. چنانچه در اجلاس هاي اين كشورها موضوعات و محورهايي از جمله تاكيد بر همكاريهاي اقتصادي تجاري و ترانزيتي بين كشورهاي عضو و همكاريهاي تجاري ترانزيتي و همكاري در جايگاه بالايي قرار دارد. به عنوان نمونه توافق در مورد ایجاد گروه کاری برای تعمیق همکاری‌های گمرکی بین این کشورها، لزوم تشویق استفاده از مکانیسم عملیات ساده صادرات و واردات، افزایش مبادلات کالا بین این کشورها در اجاس اخير مورد توجه بوده است.
دوم اينكه در واقع جدا از نقش انديشه هايي چون پان تركيسم و پان تورانيسم در تشكيل اين شورا كشورهاي عضو بويژه تركيه و جمهوري آذربايجان بيش از ساير اعضا درصدد تقويت و گسترش همكاري هاي درون شورايي اعضا از همكاري ها و تبادلات فرهنگي اقتصادي به بعد سياسي امنيت و همچنين نظامي هستند. در اين راستا از يك سو تلاش مي شود تا با دعوت به توسعه همکاری‌های مشترک کشورهای ترک‌زبان و تامین روابط این شورا با سازمان‌های بین‌المللي سیاست خارجی و منطقه‌ای این اتحادیه را معرفي کنند و تلاش هايي افزون در راستاي همكاري با مجامع و سازمان هاي بين المللي در پيش گيرند. از سوي ديگر هم تلاش شده است تا روابط و همكاريهاي امنيت و نظامي كشورها ي عضو در قالب همكاي هاي امنيتي چون فروش سلاح از تركيه به آنها و برگزاري رزمايش هاي دو جانبه و چند جانبه گسترش يابد. چنانچه هر چند هنوز شورا تا همكاري ها و همگرايي هاي امنيتي و نظامي گام هايي بسياري فاصله دارد اما در چند سال گذشته طرح هايي چون تشكيل ارتش مشترك كشورهاي عضو ، افزايش حضور نظامي تركيه در كشورهاي ديگر عضو و… نيز مورد بررسي و طرح اعضا قرار گرفته است.
چالشها شورای همکاری كشورهاي ترك زبان
هر چند رهبران شوراي همكاري ترك زبان از قدرتمندتر شدن شورای همکاری کشورهای ترک زبان در آینده سخن گفته اند، اما اين شورا چالش هاي گسترده اي فراروي خود دارد. نخست اينكه ايفاي نقش برارد بزرگ تر تركيه در بين كشورهاي ترك زبان و همچنين داخل شورا مخالفاني دارد. در واقع تركيه بعد از فروپاشي شوري در دهه نود با هدايت سران كشورهاي منطقه در قالب نشست هاي مختلف در منطقه آسياي مركزي و قفقاز تلاش كرد با افزايش حضور و نفوذ همه جانبه خود در كشوهاي ترك زبان آسياي ميانه و قفقاز و تاكيد بر عنصر مشترك قومي و زباني نوعي رهبري تركي خود و نقش برادر بزرگ كشورهاي ترك زبان را به عهده گيرد. اين تاكيد حتي در دوره اسلامگرايان عدالت و توسعه نيز مورد توجه بود و از اين امر به منزله تقويت بازيگري منطقه اي در چارچوب شورای همکاری كشورهاي ترك زبان و افزايش قدرت تركيه در قالب تئوري عمق استراتژيك بهره برده شده است. اين امر در حالي است كه اين رويكرد تركيه با سيات خارجي ازبكستان( به عنوان مدعي رهبري منطقه اي در آسياي مركزي) و تركمستان همخوان نيست و دو كشور عضو اصلي شورا نگرديده اند. در بين كشورهاي عضو كنوني شورا هم نيز به نظر ميرسد قزاقستان چندان به ايفاي نقش برادر بزرگي تركيه نگاه مثبتي نداشته باشد. دوم اينكه اقليت هاي داخلي كشورهاي عضو همچون كردها در تركيه، روس ها در قزاقستان و لزگي ها و تالش ها در آذربايجان چندان با حضور و توجه گسترده اعضا در قالب اين شورا موافق نيستندو آن را مخالفن منافع خود ارزيابي ميكنند. سوم اينكه در واقع هر چند تشكيل چنين شورايي مبتني بر انديشه اي سياسي و قوم گرايانه پان تركي است و رويكردهايي چون پشتيباني از تقویت و گسترش پیوندهای فرهنگی، پرچم مشترك ، آكادمي مشترك ترك، ايجاد سازمان مشترك ميراث فرهنگي و تاريخي ترك مورد توافق اعضا بوده است اما چالشهايي چون نبود زبان معيارو نياز به مترجم براي ارتباط بين اعضا با ذات تشكيل شوراي كشورهاي ترك زبان ناهمخوان است. چهارم اينكه يكپارچگي جغرافيايي مناسبي بين اعضا (از چهار كشور عضو شورا دو كشور در آسياي مركزي و در شرق درياي كاسپين و دو كشور ديگر در آسياي صغير در قفقاز و آناتولي قرار دارند). وجود ندارد. يعني جدا از مرز كوچك تركيه با نخجوان عملا تركيه دسترسي زميني و مناسبي به اين كشورها ندارد. پنجم اينكه هر چند تلاش هاي براي افزايش همكاري هاي اقتصادي فرهنگي و سياسي بين كشورها انجام گرفته اما از قدرت لازم براي ايجاد پيوند برخوردار نيست و نوع نگاه كشورها به عضويت در آن هنوز نتوانسته بسترهاي همگرايي را در بين اعضا ايجاد كند. به عنوان نمونه در حوزه اقتصادي و مبادلات مالی تنها شش درصد مبادلات خارجی قزاقستان بین قزاقستان و دیگر کشورهای عضو است. ششم آنكه هر چند شوراي همكاري ترك زبان در حال تقويت نقش منطقه اي و شناسايي خود به عنوان شورايي تاثيرگذار است اما هر گونه افزايش نقش و ايفاي نقش هاي سياسي، امنيت و نظامي بيشتر در قالب اين شورا موجب افزايش مخالفت هاي منطقه اي با آن مي گردد. چنانچه اكنون نيز همكاري اعضا اين شورا با مخالفت هاي پنهان و پيداي روسيه و چين روبرو است و گسترش نقش و توجه بنيادين تر به مسائلي چون پان تركيسم، ترك گرايي مي تواند واكنشهايي بيشتر از سوي روسيه، ايران و چين و حتي افغانستان را موجب گردد.
چشم انداز نقش:
در شرايط كنوني هرچند شوراي همكاري ترك زبانان رويكرد و جهت گيري هاي قوم گرايانه اي داشته است، اما در شرايط كنوني شورا كوشش كرده است تا با در نظرداشتن حساسيت هاي منطقه اي بيشتر به هم گرايي ها و همكاري هاي تجاري اقتصادي و فرهنگي بپردازد. در اين حال اگر رويكردهاي قوم گرايانه اين شورا پررنگ گردد اين شورا در همكاري خود با كشورهايي مانند ايران، چين و روسيه با چالش هاي افزون روبرو خواهد شد. اين در حالي است كه دو عضو اين شورا يعني قزاقستان و قرقيزستان در شانگهاي هم حضور دارند و نفوذ بالاي روسيه در آنها مي تواند شكاف عمده اي را در اين شورا ايجاد كند. در اين شرايط هر گونه توجه افزون شورا به مباحث و همكاري هاي امنيتي نظامي مي تواند جدا از خطراتي براي قدرت هاي رقيب منطقه اي چون ايران، چين و روسيه موجب واكنشهايي بيشتري بر ضد اين شورا و تركيه و بروز واگرايي ها در داخل شورا شود.
