اباذر براري
مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC
١-سازمان همكاري اقتصادي(اكو):
امروزه تمايل كشورها به همكاري در قالب سازمان هاي منطقه اي بيشتر شده است. چراكه همگرايي منطقه اي در ابعاد اقتصادي توانايي كشورها را براي آمادگي در عرصه جهاني، به ويژه سازمان تجارت جهاني بيشتر فراهم مي كند. پيشينه ايجاد سازمان همكاري اقتصادي يا اكو به ١٩٥٥ مي رسد كه پيمان بغداد ميان ايران، تركيه، پاكستان، عراق، آمريكا و انگلستان براي جلوگيري از نفوذ شوروي شكل گرفت. با خروج عراق از پيمان در ١٩٥٨ پيمان به سازمان پيمان مركزي(سنتو) تغيير نام داد و سه عضو آن ايران، تركيه و پاكستان در ١٩٦٤ همكاري اقتصادي براي توسعه(RCD) را شكل دادند. با توجه به عدم موفقيت اين سازمان، در سال ١٩٨٦ سازمان اكو با همين نام شكل گرفت و در نشست ١٩٩٢ در تهران با پذيرش اعضاي جديد كه شامل كشورهاي استقلال يافته از شوروي سابق و افغانستان بودند، تعداد اعضاء به ١٠ عضو رسيد.
سازمان همكاري اقتصادي(اكو) شامل ده كشور آذربايجان، افغانستان، ازبكستان، ايران، پاكستان،تاجيكستان، تركمنستان، تركيه،قزاقستان و قرقيزستان مي باشد. اكو همينك يكي از ساختارهاي با اهميت منطقه اي جهت همكاري هاي اقتصادي است كه با بازاري به وسعت بيش از ٣٥٠ ميليون نفر و فعاليت در مساحتي حدود ٧ميليون كيلومتر مربع بر اساس معاهده ازمير تشكيل شده است. اكو در نشست استانبول با تقويت اصول و اهداف همكاري هاي منطقه اي بر چهار زمينه تجارت، حمل و نقل، ارتباطات و انرژي تاكيد نموده است. در اين بحث ما ضمن پرداختن به وضعيت انرژي در كشورهاي عضو اكو به چهار مسئله نقاط قوت، نقاط ضعف، فرصت ها و تهديدها در مورد جمهوري اسلامي ايران اشاره خواهيم كرد.دلايل توجه به اين بحث از آن جا ناشي مي شود كه امروزه مساله انرژي و امنيت آن براي همه كشورها به مقوله اي مهم در راستاي منافع ملي آن ها تبديل شده است و لذا جمهوري اسلامي ايران هم با توجه به مختصاتي كه در ادامه خواهد آمد نمي تواند نسبت به اين موضوع بي توجه باشد و بايد از مزاياي خود در اين زمينه در پيشبرد منافع ملي استفاده نمايد.
٢-وضعيت انرژي در كشورهاي عضو اكو
منطقه اكو با قرار گرفتن در كنار سه منطقه عمده توليد انرژي جهان، يعني روسيه، خليج فارس و درياي خزر جايگاه ژئوپلتيكي ويژه اي دارد ضرورت توجه به مقوله انرژي در منطقه اكو را مي توان از دو جنبه دانست: از منظر داخلي كشورهاي عضو اكو، خود به اهميت انسجام بخشي به سياست ها و خط مشي خود اذعان داشته و نخستين با در اجلاس وزراء نفت و انرژي اكو كه در اسلام آباد(٢٠٠٠) برگزار شد به آن اشاره كردند و برنامه اقدام براي همكاري هاي انرژي كه براي سال هاي ٢٠٠١ تا ٢٠٠٥ تصويب شده بود را تا ٢٠١٠ تمديد كردند. پس از آن در پانزدهمين شوراي وزيران اكو در آستانه جمهوري قزاقستان سند چشم انداز ٢٠١٥ اكو تصويب شد كه بخشي از آن به بحث انرژي اختصاص داشت. اما اهميت انرژي در منطقه به قدري بود كه توجه طرف هاي ديگر را نيز به آن معطوف نمود.توجه اروپا و امریکا به ضرورت تنوع بخشی به منابع انرژی و خروج از وابستگی به خاورمیانه به دلایل مختلف اهمیت انرژی منطقه اکو را روشن می کند.منافع امريكا در منطقه اكو هم ابعاد اقتصادي و هم ابعاد ژئوپليتيكي را در برمي گيرد. در بعد اقتصادي امريكا مهمترين شريك تجاري تركيه، پاكستان، تركمنستان و قزاقستان محسوب مي شود و روابط تجاري اش با ساير اعضاي اكو به جز ايران وضعيت مطلوبي دارد از طرف ديگر دامنه حضور شركت هاي نفتي امريكايي در منطقه اكو قابل توجه است. رويكرد سياست خارجي امريكا به اكو مبتني بر جلوگيري از توسعه است. اگرچه امريكا انگيزه هاي قوي دارد تا با حمايت از روندهاي منطقه اي از نفوذ روسيه در منطقه جلوگيري كند اما با توجه به حضور و نقش ايران در اكو، امريكا از اين امر صرفنظر كرده و بيشتر نگران قدرت يابي منطقه اي ايران و رشد اسلام گرايي سياسي در حوزه كشورهاي اكو مي باشد.
از سوي ديگر نگاه اروپا به سازمان اكو مبتني بر منافع اقتصادي مي باشد. اما روس ها كه همچنان خواستار حضور پررنگ در منطقه هستند سازوكاري موازي تحت عنوان جامعه كشورهاي مشترك المنافع (CIS) را به وجود آوردند و خواستار اين امر هستند كه خطوط لوله انرژي اين منطقه از روسيه بگذرد.
ترانزيت انرژي كه مي توانست يكي از مهمترين زمينه هاي همكاري كشورهاي عضو اكو بوده باشد با مداخله قدرتهاي بزرگ در مسئله خطوط لوله انتقال نفت و گاز يكي از جدي ترين حوزه هاي رقابت ميان اعضاء شد. در حاليكه در ١٩٩٧ موضوع ترانزيت انرژي در عاليترين سطح مطرح بوداز سال ٢٠٠٦ اين مسئله به عرصه اي براي رقابت كشورها در جهت افزايش منافعشان تبديل شد و در همين راستا شاهد تنوع وسيعي در طرح هاي انتقال منابع انرژي از منطقه هستيم كه بسياري از آن ها كاملا مبتني بر اغراض سياسي بود و به همين دليل از مسير هاي بهينه چشم پوشي شده است.
آمارها منتشره توسط(BMI)نشان از وضعيت انرژي در كشورهاي مختلف مي دهد. در جداول زير به بررسي وضعيت انرژي در كشورهاي عضو اكو پرداخته مي شود.
| آذربايجان | ٢٠٠٨ | ٢٠٠٩ | ٢٠١٤ |
| توليد نفت | ٩١٤ | ١٠٣٣ | ١٣٩٥ |
| مصرف نفت | ٧١ | ٧٠ | ٩٨ |
| صادرات نفت | ٨٤٣ | ٩٦٣ | ١٢٩٧ |
| توليد گاز | ١٤.٨ | ١٤.٨ | ٢١ |
| مصرف گاز | ٩.٢ | ٧.٧ | ١١.٦ |
| صادرات گاز | ٥.٦ | ٧.١ | ٩.٤ |
| قزاقستان | ٢٠٠٨ | ٢٠٠٩ | ٢٠١٤ |
| توليد نفت | ١٥٥٤ | ١٦٨٢ | ٢٠٥٠ |
| مصرف نفت | ٢٦٣ | ٢٦٠ | ٢٧٦ |
| صادرات نفت | ١٢٩١ | ١٤٢٢ | ١٧٧٤ |
| توليد گاز | ٢٩.٨ | ٣٢.٢ | ٦٤ |
| مصرف گاز | ٢٠.١ | ١٩.٦ | ٢٨.٧ |
| صادرات گاز | ٩.٧ | ١٠.٣ | ٣٥.٣ |
| پاكستان | ٢٠٠٨ | ٢٠٠٩ | ٢٠١٤ |
| توليد نفت | ٦٨ | ٧٥ | ٦٨ |
| مصرف نفت | ٣٨٩ | ٤١٤ | ٤٥٥ |
| واردات نفت | ٣٢١ | ٣٣٩ | ٣٨٧ |
| توليد گاز | ٣٧.٥ | ٣٧.٩ | ٤٢ |
| مصرف گاز | ٣٧.٥ | ٣٧.٩ | ٤٣.٥ |
| واردات گاز | – | – | ١.٥ |
| تركيه | ٢٠٠٨ | ٢٠٠٩ | ٢٠١٤ |
| توليد نفت | ٤٨ | ٥٣ | ٤٥ |
| مصرف نفت | ٦٦٣ | ٦٢١ | ٧٤٠ |
| واردات نفت | ٦١٥ | ٥٦٨ | ٦٩٥ |
| توليد گاز | ١.١ | ٠.٨ | ٢ |
| مصرف گاز | ٣٦ | ٣٢.١ | ٤٤.٥ |
| واردات گاز | ٣٤.٩ | ٣٣.٢ | ٤٢.٥ |
| تركمنستان | ٢٠٠٨ | ٢٠٠٩ | ٢٠١٤ |
| توليد نفت | ٢٠٥ | ٢٠٦ | ٣٥٠ |
| مصرف نفت | ١١٧ | ١٢٠ | ١٥٠ |
| صادرات نفت | ٨٨ | ٨٦ | ٢٠٠ |
| توليد گاز | ٦٦.١ | ٣٦.٤ | ٩٠ |
| مصرف گاز | ١٩ | ١٩.٨ | ٢٨.٤ |
| صادرات گاز | ٤٧.١ | ١٦.٧ | ٦١.٦ |
| ازبكستان | ٢٠٠٨ | ٢٠٠٩ | ٢٠١٤ |
| توليد نفت | ١١٤ | ١٠٧ | ٩٥ |
| مصرف نفت | ١٠١ | ١٠١ | ١٢٩ |
| صادرات نفت | ١٣ | ٦ | ٣٤- |
| توليد گاز | ٦٢.٢ | ٦٤.٤ | ٨٣.٥ |
| مصرف گاز | ٤٨.٧ | ٤٨.٧ | ٥٤.٦ |
| صادرات گاز | ١٣.٥ | ١٥.٧ | ٢٨.٩ |
| ايران | ٢٠٠٨ | ٢٠٠٩ | ٢٠١٤ |
| توليد نفت | ٤٣٢٧ | ٤٢١٦ | ٤٣٨٠ |
| مصرف نفت | ١٧٦١ | ١٧٤١ | ١٩٩١ |
| صادرات نفت | ٢٥٦٦ | ٢٤٧٥ | ٢٣٨٩ |
| توليد گاز | ١١٦.٣ | ١٣١.٢ | ١٨٠ |
| مصرف گاز | ١١٩.٣ | ١٣١.٧ | ١٦٠.٢ |
| صادرات گاز | ٣- | ٥.- | ١٩.٨ |
در مورد سه كشور افغانستان، تاجيكستان و قرقيزستان به علت ضعف شديد منابع انرژي تخمين دقيقي وجود ندارد اما آن چه واضح است، اين سه كشور به عنوان وارد كنندگان انرژي شناخته مي شوند.
وضعيت انرژي در كشور تاجيكستان :
گاز: گاز از اقلام وارداتی به تاجیکستان است. هرساله 500 میلیون متر مکعب گاز از ازبکستان و با نرخ 55 دلار برای هر متر مکعب به تاجیکستان وارد میشود.
نفت: تاجیکستان دارای 400 میلیون تن نفت ذخایر نفت و یک تریلیون و 300 میلیون متر مکعب ذخایر گاز است که در عمق 7-6 کیلومتری زمین قرار گرفته است لذا استخراج آن از دید کارشناسان توجیه اقتصادی ندارد. بناچار سوخت از اقلام وارداتی به این کشور است.
وضعيت انرژي در قرقيزستان:
اکتشاف و بهره برداری از مخازن نفت قرقیزستان از سال 1900 آغاز شد و در سال 1913 تولید نفت از مخازن این کشور به روزانه 3 هزار تن رسید. تولید نفت در قرقیزستان در سال 1958 بیش از ٤٩٠ هزار تن بود که این میزان در سال 2004 در حدود 73 هزار تن شد که البته این میزان تنها 3/7 درصد نیاز داخلی کشور بود. در این دوره تولید گاز نیز از مخازن ملی به صورت قابل ملاحظه ای افت کرد و به 32/2 میلیون متر مکعب در سال 2001 رسید که این میزان نیز تنها 3 درصد از نیاز داخلی کشور بود.
وضعيت انرژي در افغانستان:
اين كشور بر اساس آمار در سال ٢٠٠٩ حدود ٥٠٠٠هزار بشكه در روز مصرف نفت داشته است در حاليكه هيچ گونه توليدي نداشته است. بر اين اساس در سال مذبور افغانستان ٤٤٠٤ هزار بشكه واردات نفت داشته است. در مورد گاز اين كشور در سال ٢٠٠٨ قريب ٣٠ ميليون مترمكعب توليد داشته كه اين ميزان را تماما مصرف نموده است.
با توجه به آن چه اشاره شد مي توان ايران و آذربايجان را به عنوان بزرگترين توليد كنندگان نفت، ايران و تركمنستان بزرگترين توليدكنندگان گاز و ايران ،تركيه و آذربايجان را مهمترين طرف هاي درگير در بحث انتقال انرژي منطقه دانست. اگرچه در مقوله توليد مسيرهاي ديگري نظير افغانستان وپاكستان هم مطرح هستند كه با توجه به معضل امنيتي در اين كشور چندان اين مسيرها قابل اعتنا نيستند.
٣-تحليلS.W.O.T از جايگاه ايران در بخش انرژي در ميان كشورهاي اكو
نقاط قوت:
- موقعیت ويژه ايران از لحاظ استراتژیک(پل استراتژيك اكو – خليج فارس– درياي عمان)
و ژئواكونوميك(قرارگيري ايران در بيضي انرژي جهان)
- مشترکات مذهبی و فرهنگی ايران با كشورهاي عضو اكو
- توان تاثير گذاري ايران بر تصميمات اكو به واسطه آن كه يكي از بنيانگذاران اكو است و دبيرخانه دائمي آن در تهران است و ٢٠ درصد كارمندان و كارشناسان اين سازمان ايراني هستند.
- ايران يكي از بهترين مسيرهاي انتقال انرژي در منطقه مي باشد.
- ايران تنها كشور عضو اوپك در ميان اعضاي اكوست.
- منابع عظيم نفت و گاز (منابع برتر ايران در ميان اعضاي اكو)
- ايران به همراه عربستان و روسيه توليدكنندگان اصلي انرژي در جهان هستند.
- برتري ايران در بخش بالادستي نفت در منطقه
- توان تكنولوژيكي برتر
نقاط ضعف:
- پتانسیل ضعیف زیر ساختی ایران در مورد انتقال
- محدودیت های ایران براي سرمایه گذاری در سواپ و خطوط لوله
- مصرف زیاد داخلی
- عدم حضور موثر در بازار کشورهای عضو اعم از نفتی و غیر نفتی
- ضعف ايران در توليدLNG
فرصت ها:
- عدم دسترسي كشورهاي اكو به ويژه كشورهاي آسياي مركزي و كشورهاي محصور در خشكي
- تلاش جمهوری های تازه استقلال یافته برای رهایی هرچه بیشتر از سیطره روسیه در بخش انرژی
- قابليت ايران در انتقال گاز كشورهاي اكو از طريق خط لوله ناباکو ( ایران ترانس)
- انتقال انرژي منطقه از طريق سواپ
- انتقال گاز تركمنستان به بازارهاي جنوب آسيا
- اتصال خطوط انتقال انرژي ايران به چين از طريق آسياي مركزي و ايجاد دالان انرژي
- دامپينگ هزينه حق عبور براي ترغيب كشورها به انتخاب ايران به عنوان مسير انتقال
- بازار گسترده در اطراف ايران (اعم از توليدكننده و مصرف كننده)
تهدید ها:
- خط لوله ترانس افغان
- خط لوله ترانس خزر
- عدم اعتماد قدرت های بزرگ برای سپردن انتقال انرژی به ایران (در صورت عبور خط لوله انرژی منطقه اکو از ایران،اين كشور به ابزاری در جهت تحمیل اراده و اثرگذاری در منطقه دست خواهد یافت.)
- قابليت دسترسي به آب هاي آزاد توسط پاكستان و تركيه علاوه بر ايران .
- وجود جايگزين هاي مختلف براي انتقال :-درياي سياه(روسيه-گرجستان-آذربايجان)
-اروپا(بلاروس-اوكراين)
-اقيانوس هند(افغانستان-پاكستان)
– مسير چين
- جهت گيري هاي سياست خارجي امريكا در قبال ايران در بخش انرژي و تلاش براي هرچه كمرنگ تر كردن نقش ايران
- مطرح شدن تركيه به عنوان هاب انرژي به جاي ايران
- ديپلماسي انرژي روسيه براي حفظ جايگاه خود در منطقه و در اختيار گرفتن نبض انتقال انرژي
چند توصيه و راهكار براي ايران :
- ایران می تواند برای ارتباط دادن شمال و جنوب هریک از کشورهای شمالی در سواحل جنوبی بندری را به شکل اختصاصی تعیین کند. تا تحت قوانین ایران و حاکمیت ملی مورد استفاده قرار گیرد
- تلاش برای توسعه سواپ تا هم در عرصه داخلي مورد استفاده قرار گيرد و هم جهت مصرف به خليج فارس منتقل شود. به ويژه بالا بردن ظرفيت خط لوله نكا- جاسك
- حرکت از مرحله صادرات خام انرژی به سوی سرمایه گذاری در بخش بالا دستی نفت و گاز بوسیله ساخت پالایشگاهها ،خط لوله و …در جهت جذب انرژی منطقه اکو و ارزش افزوده بر انرژی منطقه
- تکیه بر روابط فرهنگی و مذهبی و استفاده از آن برای چانه زنی در عرصه انرژی با ارائه مسیرهای متعدد و راهکارهای گوناگون به كشورها
- تلاش ایران در عرصه سیاسی برای ایجاد روابط مناسب با دولت ها و پذیرفته شدن به عنوان دولت دوست
- تلاش برای تنظیم روابط با امریکا به عنوان عنصری اساسی و اثرگذاری بر منطقه
- استفاده شکاف های موجود در روابط روسیه و جمهوری ها
- تنظیم یک دیپلماسی انرژی مستقیم در ارتباط با روسیه
- توسعه هر چه بیشتر روابط با اعضای اکو و اثرگذاری بر اقتصاد آن ها
- پيشنهاد اتصال شبكه انرژي اكو
- پيگيري تاسيس مجمع انرژي كشورهاي عضو اكو
- پيگيري سرمايه گذاري هاي مشترك در حوزه انرژي و آزاد سازي مقوله انتقال انرژي
