حقوق بین الملل و مناقشه قره باغ : تمامیت ارضی یا حق تعیین سرنوشت

مریم خالقی نژاد 

مینا کاکاوندی

مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC 

مساله قره باغ در حالی ادامه دارد که طرفین ادعاهای خود را در راستای حقوق بین الملل بیان کرده اند. از سال 1991 ، ارمنستان و آذربایجان در یک درگیری شدید بر سر منطقه قره باغ کوهستانی در مرزهای خود دچار تنش شده اند. ارمنستان به طور ضمنی تا حدی از این منطقه حمایت کرده است زیرا شامل اکثریت ارمنی است. آذربایجان با به رسمیت شناختن این منطقه به عنوان یک منطقه جدا مخالف است چراکه این منطقه رسما در آذربایجان قرار گرفته است.

این اختلاف منجر به هزاران کشته شده است. علی رغم ماهیت شدید اولیه درگیری ، اختلافات به بن بست رسیده است. با این وجود خشونت هایی صورت گرفته زندگی را برای مردمان این منطقه دشوار کرده است. دو کشور در مورد یافتن راه حل غیر فعال و خاموش بوده اند. بسیاری از قدرتهای غربی ، از جمله روسیه و ایالات متحده و قدرتهای منطقه ای مانند ایران ، دو کشور را تشویق کرده اند که به توافق دائمی برسند ، اما در این جبهه پیشرفت واقعی حاصل نشده است.

اذربایجان بر اصل تمامیت ارضی که در منشور ملل متحد و کنوانسیون و معاهدات بین المللی امده است تمسک می جوید درمقابل ارمنستان نیز بر حق تعین سرنوشت تاکید دارد این درحالی است که از نظر حقوق بین الملل حق تعین سرنوشت برای اقلیت ها شامل جدایی طلبی و جداشدن و تجزیه شدن سرزمین نمی باشد بلکه شامل مشارکت در انتخابات های مختلف و سایر امور مدنی و سیاسی و حفظ میراث فرهنگی می شود. تا کنون چندین قطعنامه مانند 822، 853، 874 و 884 از سوی سازمان ملل منعقد شد است که اخرین انها در سال 1993 قره باغ را جزیی از خاک اذربایجان می داند. 

تمامیت ارضی و استقلال سیاسی دو عنصر اصلی دولت پذیری هستند. تمامیت ارضی به “یکپارچگی” یا “تمامیت” سرزمینی کشور اشاره دارد. به عنوان یک هنجار از حقوق بین الملل ، از چارچوب سرزمینی دولت مستقل محافظت می کند و بنیادی اساسی برای حاکمیت کشورها است. این ماده عمدتا بر روی قلمرو زمینی ، وابسته به دریا در خشکی و بستر دریا و زیر خاک دریای سرزمین گسترش می یابد.

اصل تمامیت ارضی در حقوق بین الملل اصلی است که در پهنه ی بین المللی خواهان احترام به سرزمین یا قلمرو کشورهای دیگر است. این اصل بیانگر اینست که سرزمین یک کشور هیچگاه نباید مورد تجاوز، تهاجم یا تجزیه غیرقانونی قرارگیرد. اصل تمامیت ارضی به این معناست که قلمرو کشور بصورت یک کل مصون و تجزیه ناپذیراست و نمی تواند با توسل به زور از خارج دگرگون و یا تجزیه یابد.

ماده ۲، بند ۴ منشور سازمان ملل میگوید : ” همه‌ اعضا در مناسبات بین‌المللی خود از هرگونه تهدید یا بکارگیری زور که علیه تمامیت ارضی یا استقلال سیاسی یک کشور معطوف است یا به نحوی با اهداف سازمان ملل متحد مغایرت دارد، خودداری ‌کنند”

هرگونه فشار نظامی، اقتصادی، سیاسی و غیره بر ضد تمامیت ارضی یک دولت نارواست. قلمرو یک کشور هیچگاه نباید مورد اشغال نظامی قرار گیرد. هر تسلطی بر یک سرزمین و یا اشغال آن که نتیجه ی کاربرد زور یا یا تهدید به آن باشد، غیر قانونی است.

اما نکته ای که وجود دارد آن است که تغییر سرزمین بر اساس توافق دولتها یا بر اساس حق تعیین سرنوشت مردم در برخی موارد  قانونی محسوب می شود. بر اساس حقوق بین الملل، اگر حق مردم پایمال شود، مردم حق دارند سرنوشت خود را به دست خویش بگیرند. مردم میتوانند در نتیجه ی اجرای حق تعیین سرنوشت در یک سرزمین دولت جداگانه تشکیل دهند، یا به دولت دیگر بپیوندند، یا همچنان ممکن است از یک دولت واحد، چندین دولت مستقل دیگر در همان سرزمین پدید اید .

اگرچه ادعای آذربایجان بر حفظ تمامیت ارضی خود درست و بجا می باشد، اما نباید منکر آن شد که مردم قره باغ تا حدودی تمایل به جدایی طلبی و برگزاری انتخابات جدایی طلبی پیشین هستند و در مواردی هم سازمان ملل مانند برخی موارد اتفاق افتاده در کوزوو اقدامات جدایی طلبانه کوزوو را مخالف حقوق بین المللی نپنداشته و اعلام نکرده است. اما در خصوص قره باغ تا کنون این قبیل حرکت ها و انتخابات های جدایی طلبانه را  به رسمیت نشناخته است اما بر احترام به حقوق انسانی و حق تعین سرنوشت مردم قره باغ تاکید دارد. 

طبق شواهد موجود تا کنون، به نظر می رسد مبانی قانونی و حقوق بین الملل برای جدایی سرزمینی قره باغ از آذربایجان ضعیف است اما نباید تجارب تاریخی مانند کوزوو و کریمه را نادیده گرفت. این منطقه اگرچه تحت حمایت  ارمنستان است اما از نظر حقوق بین الملل توانایی برای تشکیل کشوری مستقل را ندارد و نمی تواند به عنوان یک دولت و کشور با کشورهای دیگر ارتباط برقرار کند . اگر این منطقه بخواهد به ارمنستان نیز ملحق شود از نظر قانونی و حقوق بین الملل یک سوال به وجود می آید که آیا ارمنستان به آذربایجان تجاوز کرده است ؟ که در این وضعیت شباهت هایی را به اشغال کریمه توسط روسیه دارد اگرچه روسیه ادعا می کند که این اشغال قانونی است چرا که مردم کریمه رای به پیوستن به روسیه را داده اند. با این حال قواعد بین المللی پیوستن کریمه به روسیه را غیر قانونی دانسته و اگر این مقایسه را با بحران اذربایجان و ارمنستان درست بدانیم احتمال کیفر خواست اشغال غیر قانونی وجود دارد .

اما اگر ارمنستان این سرزمین را از نظر قانونی اشغال کرده باشد از نظر حقوق بین الملل مجازات هایی همچون تحریم برای آن در نظر گرفته می شود که با عطف به متحدانش همچون روسیه و امکان وتوی آن از یکسو و عدم تمایل برخی کشورها به تحریم ارمنستان از سوی دیگر این گزینه نیز کمی کمرنگ به نظر می رسد  .

در هر حال اختلافات در این منطقه بی پایان است و شاید تا زمان زیادی پایان نخواهد داشت. باید منتظر بود تا سازمان ملل و قدرت های بزرگ در این زمینه قدم جدی ایی را بردارند و یا احتمالا دو کشور متحمل فشار زیادی از خسارت های ناشی از این جنگ شوند و خود راه حلی پیدا کنند که از نظر حقوق بین الملل وزنه تعهد و تاکید بر تمامیت ارضی تا کنون سنگین تر از به رسمیت شناختن حق جدایی طلبی مردم قره باغ می باشد.

واژگان كليدي:حقوق بین الملل , مناقشه, قره باغ , تمامیت ارضی , حق تعیین سرنوشت,

مریم خالقی نژاد ,مینا کاکاوندی

منابع : 

عزیز پور، عید محمد 1391، اصل تمامیت ارضی یا تمایمت سرزمینی در حقوق بین الملل، خراسان زمین.

Oxford public international law, territorial integrity and political independence its available on https://opil.ouplaw.com/view/10.1093/law:epil/9780199231690/law-9780199231690-e1116

Popjanveski, johanna(2017), international law and the nagorno- karbakh conflict , its available on https://www.researchgate.net/publication/313177989_International_Law_and_the_Nagorno-Karabakh_Conflict

Applying international law to the nagorno- karbakh conflict, 2020, opiniojuris, its available at http://opiniojuris.org/2020/01/22/applying-international-law-to-the-nagorno-karabakh-conflict/