جهان اسلام در سده معاصر

سید سلمان صفوی

مرکز بین المللی مطالعات صلح

 

مقدمه

«من که بوالفضلم کتاب بسیار فرونگریسته‌ام خاصه اخبار و ازان التقاط‌ها کرده؛ در میانه این تاریخ چنین سخن‌ها از برای آن آرم تا خفتگان و به دنیا فریفته‌شدگان، بیدار شوند.»(ابوالفضل بیهقی، تاریخ بیهقی) آگاهی تاریخی رمز بیداری ، اصلاحات و تکامل است.

 جهان اسلام [1] اصطلاحی است در جغرافیای سیاسی که به مجموعه کشورها و جوامعی اشاره دارد که فرهنگ اسلامی در آن غالب است و بیش از 50 درصد جمعیت آن پیرو دین اسلام هستند. پای بندی به اسلام یک پدیده جهانی است. بیش از یک میلیارد و 900 میلیون مسلمان در سراسر جهان زندگی می کنند.

اکثر کشورهای اسلامی در خاورمیانه، آسیای میانه، شمال آفریقا و جنوب شرقی آسیا قرار دارند. اندونزی با ۲۷۵ میلیون نفر، پرجمعیت‌ترین کشور جهان اسلام است.

 مسلمانان بزرگترین اقلیت مذهبی در اروپا و آمریکا هستند. بیش از 30 میلیون مسلمان در اروپا زندگی می کنند. طی سده معاصر هزاران مسجد در اروپا و آمریکا بنا شده است. «مسجد بزرگ پاریس» (Grande Mosquée de Paris) در سال ۱۹۲۶، «مسجد برلین» در سال ۱۹۲۵، مسجد مرکزی لندن در سال ۱۹۴۴، «مرکز اسلامی واشنگتن» در سال ۱۹۵۷ و «مرکز اسلامی هامبورگ» در سال ۱۹۶۱احداث شد.

یه گزارش بریتانیکا، بر اساس برخی تخمین‌ها؛ علیرغم غیبت نهادهای سیاسی اسلامی در مقیاس بزرگ، ایمان اسلامی سریع‌ تر از سایر ادیان بزرگ به گسترش خود در جهان ادامه می‌دهد.[2]

جهان اسلام خالق فرهنگ و تمدن جهانی مبتنی بر کلام الله مجید است که حاوی زیبایی، عقلانیت، معنویت و عشق است. در سده معاصر بیش از 30 کشور مسلمان از قید استعمار اروپایی در خاورمیانه، خاور دور و آسیای مرکزی استقلال یافتند.  انقلاب الجزایر مهمترین انقلاب ضد استعماری و انقلاب اسلامی ایران (۱۳۵۷) مهمترین انقلاب اسلامی در سده معاصر است. از منظر سیاسی؛ سقوط خلافت عثمانی(۱۹۲۱) و اشغال فلسطین (۱۹۴۸) تلخ ترین رخدادهای سده معاصر جهان اسلام است. جنگ ایران و عراق طولانی‌ترین جنگ متعارف کلاسیک در قرن بیستم بوده است.

 مهمترین چهره های سیاسی ضد استعماری جهان اسلام در سده معاصر به ترتیب تاریخی عبارتند: شهید شیخ عمرالمختار(۱۸۵۸-۱۹۳۱) رهبر مبارزات مردم لیبی علیه استعمار ایتالیا، امام عبد الحمید بن بادیس الجزایری (۱۸۸۹-۱۹۴۰م)، حاج محمد امین الحسینی (1895 – 1974) مفتی فلسطین،  شهید شیخ عزالدین قسام (1883م – 1935م)، رهبر مبارزه چریکی با صهیونیسم در دهه 1930 در فلسطین، شهید عبد القادر الحسيني(۱۹۰۸-۱۹۴۸) فرمانده ارتش جهاد مقدس فلسطین، آیت الله العظمی شیخ محمد حسین کاشف الغطاء، محمدعلی جناح (رهبر استقلال پاکستان از بریتانیا)، محمد مصدق، جمال عبدالناصر، احمد سوکارنو (رهبر استقلال اندونزی از هلند)، هواری بومدین و احمد بن بِلا (رهبران استقلال الجزایر از فرانسه)، حافظ اسد، امام خمینی و ماهاتیر محمد (رهبر مالزی).

 مهمترین متفکران جهان اسلام در سده معاصر عبارتند:  محمد اقبال لاهوری، آیت الله العظمی شیخ محمد حسین کاشف الغطاء، مالک بن نبی، شیخ محمود شلتوت، شیخ عبدالحلیم محمود،  ابوالاعلی مودودی، سید قطب، علی شریعتی، سید محمدحسین طباطبایی، شیخ عبدالحلیم محمود، مرتضی مطهری، فربتیوف شوان، محمدتقی جعفری، حسن حسن‌زاده آملی، عبدالله جوادی آملی، غلامحسین ابراهیمی دینانی، سید حسین نصر و ویلیام چیتیک.

هنرمندان جهان اسلام: در سده معاصر؛ هنر اسلامی به طرز برجسته ای در قالب معماری، خوشنویسی، شعر، موسیقی، فیلم سازی و مجسمه سازی جلوه گر شد. برخی مشهورترین هنرمندان مسلمان عبارتند از: پروین اعتصامی[3]، نیما یوشیج، محمدعلی جمال‌زاده، ام کلثوم (خواننده مصری)، محمد عبدالوهاب (آهنگساز مصری)[4] نصرت فاتح علی خان[5]، عزیز میان (قوال)،[6] مصطفی عقاد (کارگردان، سوریه)، محمدرضا شجریان، فیروز(خواننده لبنانی)[7]، سید محمدحسین شهریار، جلال آل احمد، سیمین دانشور، یوسف شاهین (کارگردان مصری) نوري بيلگه جيلان[8] (کارگردان، ترکیه)، محمود فرشچیان و رضوان (ریز) احمد (هنرپیشه مسلمان آمریکایی، برنده جایزه امی) و نجیب محفوظ (برنده جایزه نوبل ادبیات سال ۱۹۸۸)، غسان كنفانی، محمد دیب، محمود دولت آبادی.

برندگان جایزه نوبل: تا سال 2021 سیزده تن از برندگان جایزه نوبل در رشته های ادبیات و علوم پایه مسلمان بوده اند که بیش از نیمی از آنها در قرن 21 بوده اند. در سال ۱۹۷۹ محمد عبدالسلام از پاکستان برنده جایزه نوبل فیزیک شد. در سال 1999 احمد حسین زویل مصری و در سال 2015 عزیز سنجر از ترکیه برنده جایزه نوبل شیمی شدند.

شش کشور برتر جهان اسلام: پاکستان، ترکیه، ایران، مصر، اندونزی و عربستان شش کشور برتر جهان اسلام در سده معاصرند.[9] مجموعه این شش کشور، پس از آمریکا، چین، روسیه و اروپا، مهم ترین بلوک نظامی جهان را تشکیل می دهند.[10] ساخت سلاح هسته ای توسط پاکستان، موشک های دور برد توسط ایران و پهپادهای ترکیه و ایران، مهمترین رخدادهای تکنولوژیک نظامی جهان اسلام در این عصر است.

جهان اسلام ظرفیت تبدیل شدن به یک بلوک مهم قدرت سیاسی، نظامی، فرهنگی، اقتصادی را داراست. یکی از مهمترین راه حل های عملی شدن این ظرفیت، همگرایی جهان اسلام و توسعه مبادلات و تعاملات اقتصادی، امنیتی، علمی، فرهنگی بین کشورهای اسلامی است. توسعه دموکراسی و خرد گرایی در کشورهای اسلامی و تقریب مذاهب اسلامی اسباب رشد همه جانبه جهان اسلام می شود.

فقدان اندیشه تاریخی عقلانی در جهان اسلام موجب شده است که تاریخ‌نویسی نتواند منبع تکوین آگاهی و بیداری جهان اسلام  باشد. کتب تاریخی، غالبا افسانه‌پردازی برای در خواب کردن مردم بود و نه تاریخ بیداری. شناخت علمی تاریخ سده معاصر جهان اسلام بدون تحریف و مبالغه و مداهنه، برای ساختن آینده جهان اسلام ضروری است، چون گذشته چراغ راه آینده است. این تحقیق با رویکرد «کل نگر» (Synoptic)و روش «پدیدارشناسی» (phenomenology) تاریخی تالیف شده است.

در این نوشتار نکات کلیدی تحولات سیاسی، نطامی، فرهنگی جهان اسلام در سده معاصر و فرصت ها و تهدیدهای جهان اسلام در قرن 21 از منظر سیاسی و فرهنگی تحلیل شده است.

قرن بیستم؛ دوره بازسازی جغرافیا­ی جهان اسلام

تاریخ جهان اسلام با قدمتی حدود 1400 سال، انواع تحولات سیاسی- اجتماعی و پیشرفت در هنر، علم، پزشکی، فلسفه، حقوق، اقتصاد و فن آوری به ویژه در دوران طلایی اسلامی را شامل می شود. عموم مسلمانان پیرو قرآن کریم و معتقد به رسالت پيامبر اسلام حضرت محمد (ص) هستند. اختلاف نظر در ساير موارد موجب ظهور مذاهب مختلف در اسلام شده است. در عصر مدرن، اکثر کشورهای جهان اسلام تحت سلطه استعمار اروپا واقع شدند. دولت‌ های پس از استعمار، با انتخاب مدل های سیاسی – اقتصادی متفاوت، تحت تأثیر جریان‌های سکولار و مذهبی قرار گرفتند.[11]

طبق گزارش «مرکز تحقیقاتی پیور»[12] آمریکا؛ اکثر مسلمانان پیرو یکی از دو مذهب اسلام سنی (87-90%) و اسلام شیعه (10-13 درصد) هستند. حدود ۶۲ درصد مسلمانان در آسیا و اقیانوسیه، ۲۰ درصد در خاورمیانه، ۱۵ درصد در جنوب صحرای آفریقا، ۵ درصد در اروپا و نیم درصد در آمریکا سکونت دارند.[13] بیش از 300 میلیون مسلمان یا یک پنجم جمعیت مسلمانان جهان در کشورهایی زندگی می کنند که اسلام دین اکثریت نیست. این اقلیت مسلمان غالباً جمعیت بسیار بزرگی را تشکیل می دهند. به عنوان مثال هند سومین جمعیت مسلمان در سراسر جهان را داراست و تعداد مسلمانان چین، بیش از جمعیت سوریه است.[14] روسیه با ۲۰ میلیون مسلمان، محل سکونت مسلمانان بیشتری از کشورهای اردن و لیبی است. [15] براساس گزارش سال ۲۰۱۷ «مرکز پژوهشی پیو» در واشنگتن؛  مسلمانان پنج درصد جمعیت اروپای غربی را تشکیل می دهند.[16]

اکثر شیعیان (68 – 80 درصد) در چهار کشور ایران، پاکستان، هند و عراق زندگی می کنند. ایران با بیش از 70 میلیون شیعه، 40 درصد از کل جمعیت شیعه جهان را داراست. هر یک از کشورهای عراق، هند و پاکستان، حداقل 16 میلیون شیعه دارند. تعداد قابل توجهی از شیعیان (یک میلیون یا بیشتر) در ترکیه، یمن، آذربایجان، افغانستان، سوریه، عربستان سعودی، لبنان، نیجریه و تانزانیا زندگی می کنند. شیعیان درصد نسبتا کمی از جمعیت مسلمانان در سایر نقاط جهان را تشکیل می دهند. طبق تخمین ها حدود 300 هزار شیعه در آمریکای شمالی از جمله در آمریکا و کانادا زندگی می کنند که حدود 10 درصد از جمعیت مسلمان آمریکای شمالی را تشکیل می دهند. در چهار کشور ایران، آذربایجان، بحرین و عراق، مسلمانان شیعه اکثریت کل جمعیت را تشکیل می‌دهند.[17]

طی سه دوره پس از جنگ جهانی اول (۱۹۲۱)، جنگ جهانی دوم (۱۹۴۵) و سقوط اتحاد جماهیر شوروی (۱۹۹۱)، جغرافیای جهان اسلام در خاورمیانه، خاور دور، افریقا و آسیای مرکزی تغییر یافت و بیش از 30 کشور مسلمان در دو قاره آسیا و افریقا از قید استعمار آزاد شدند. این تغییر و تحولات در بخش های بعد بررسی می شود. در نوشتارهایی در باره ایران،[18] پاکستان، ترکیه،[19] عربستان[20] و اندونزی[21] نیز این تغییر و تحولات تبیین شده است.[22] از منظر جغرافیای سیاسی؛ تلخ ترین رخدادهای سده معاصر جهان اسلام، سقوط و تجزیه خلافت عثمانی (۱۹۲۱) و اشغال فلسطین (۱۹۴۸) بوده است. تولد کشورهای مستقل پاکستان (۱۹۴۷)، اندونزی (۱۹۴۹)، مالزی (۱۹۵۷)، برونئی (۱۹۸۴)، بوسنی (۱۹۹۲) و استقلال تاجیکستان، ترکمنستان، ازبکستان، قرقیزستان، قزاقستان و آذربایجان از اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱ از رخدادهای شیرین در جغرافیای سیاسی جهان اسلام در سده معاصر است.

خاورمیانه یکی از حیاتی‌ترین، ناپایدارترین و پیچیده‌ ترین مناطق جهان مدرن، مدت هاست رویاهای فاتحان و استعمارگران را مخدوش کرده است. کتاب  «تاریخ خاورمیانه»[23] تألیف پیتر منسفیلد (اکنون اثری کلاسیک محسوب می شود) از منظر غربی به تبیین  مبارزات تاریخی خاورمیانه به عنوان قلب جهان اسلام از لشکرکشی ناپلئون به مصر و سوریه از طریق افول و سقوط آرام امپراتوری عثمانی تا درگیری اسرائیل و فلسطین، تاریخ اسلام و ظهور شرایط اخیر پرداخته است. در ویرایش چهارم این کتاب، نیکلاس پلهام خبرنگار و نویسنده «مجله اکونومیست» در بخش جدیدی به بررسی تحولات اخیر در سراسر خاورمیانه، از جمله تهاجم به عراق و افغانستان، وضعیت ایران و روابط منطقه با آمریکا در جریان «بهار عربی» می‌پردازد.  نیکولاس پلهام نویسنده «مجله اکونومیست» و مؤلف کتاب «سرزمین های مقدس: احیای کثرت گرایی در خاورمیانه» ( Holy Lands: Reviving Pluralism in the Middle East)[24] بحران کنونی فرقه گرایی خشونت آمیز و بیگانه هراسی در منطقه خاورمیانه را با مجموعه ای از مسائل  استعماری نظیر جا به جایی اجباری جمعیت مسلمان در طول قرن بیستم و به ویژه سقوط امپراتوری عثمانی را با تنوع قومیتی و ایجاد اسرائیل مرتبط می داند.

اقوام اسلامی یک چهارم جمعیت جهان را تشکیل می دهند. با این وجود در غرب، سوءتفاهم گسترده ای درباره اسلام وجود دارد. فرانسیس رابینسون و همکارانش با تألیف «تاریخ مصور جهان اسلام کمبریج» ( The Cambridge Illustrated History of the Islamic World)[25] به این موضوع پرداختند و با ارائه تصاویر در صدد برآمدند بینش و تخصص، ماهیت پیچیده و گاه متضاد فرهنگ مسلمانان را آشکار کنند. آنها علاوه بر در نظر گرفتن موضوعاتی مانند نقش بنیادگرایی مذهبی و سیاسی، اهمیت تجارت، سوادآموزی، هنر اسلامی، آثار مهاجرت و ریشه های بحران های جاری در خاورمیانه، بوسنی و خلیج فارس در سراسر جهان و اشاره به نخستین ترجمه های لاتین قرآن کریم، بر تعامل اسلام و غرب تأکید کرده اند.

اصلاحات و احیا در دوره استعمار

شکست خلافت عثمانی از قدرت های اروپایی به رهبری بریتانیا و فرانسه، مهمترین رویداد جهان اسلام در سده معاصر بود که پیامدهای آن همچنان در جهان اسلام تداوم دارد. قلمرو عثمانی به جز بخش ترک نشین و بخش کوچکی از کردستان، بین بریتانیا و فرانسه تقسیم شد. بدین ترتیب کلِّ خاورمیانه عربی به اشغال آنها در آمد و بعداً به صورت کشورهایی نظیر عراق و اردن و عربستان سعودی در جغرافیای سیاسی خاورمیانه پدیدار شدند. سقوط خلافت عثمانی تقریبا همزمان با سقوط حکمت قاجار در ایران بود. کمال آتاتورک و رضا پهلوی جانشینان دو حکومت مهم جهان اسلام، رهبران حکومت هایی سکولار شدند که اساس سیاست شان اسلام زدایی از فرهنگ سیاسی – اجتماعی جامعه ترکیه و ایران بود.

گفتمان اصلی جهان اسلام در هفت دهه نخست قرن 20، تنش بین هویت اسلامی و ملی از سویی و مبارزه با استعمار اروپایی از سوی دیگر بود. در کشورهای تحت سلطه استعمار غرب، مبارزه برای استقلال ملی غالباً با تلاش روشنفکران اصلاح‌طلب، جهت بازیابی پیام اصیل جامعه مسلمان اولیه (از منظر آنها) بود. در فاصله دو جنگ جهانی، دو تفسیر متمایز از اسلام از جنبش سلفی پدیدار شد. یک تفسیر با تکیه بر پان اسلامیسم، اسلام را با در نظر گرفتن متون مقدس آن (به عنوان شالوده مناسب نظم سیاسی – اجتماعی) سیاسی کرد. نوشته های رشید رضا محقق مصری – سوری (1865-1935) مبنایی برای چنین تفسیری فراهم نمود.

رشید رضا همانند اصلاح طلبان پیشین در پی دین نوسازی شده ای بر اساس کتاب مقدس اولیه و وفادار به آن بود و چنین نوسازی را مستلزم اجرای احکام اسلامی در زندگی اجتماعی – سیاسی می دانست. از منظر او انحلال خلافت عثمانی در سال 1924 رویدادی آسیب زا بود، زیرا جامعه مسلمانان نماینده اصلی مذهبی – سیاسی خود را از دست دادند. او در همان سال از تصرف مکه توسط عبدالعزیز بن سعود رهبر قسطنطنیه عرب (که به تأسیس کشور مدرن عربستان سعودی در سال 1932 انجامید) استقبال کرد و حکومت ریاض را یک دولت نمونه اسلامی خواند.

رشید رضا بین مسلمانان امیدوار به جامعه اسلامی تأثیرگذار بود. برای مثال افکار او الهام ‌بخش حسن البنا (1906-1949) شد که در سال 1928 سازمان مبارز اخوان المسلمین را در مصر تأسیس کرد. اِخوان بعداً بر سایر گروههای اسلامی مبارز تأثیر گذاشتند. در مقابل این متفکران؛ علی عبدالرازق مصلح مصری (1888-1966) مدعی شد اسلام نمی تواند اساس نظام سیاسی یک جامعه باشد. رازق معتقد بود پس از پایان وحی مستقیم از جانب خداوند به حضرت محمد(ص)، اسلام تنها می‌تواند کارکرد معنوی داشته باشد و استفاده از دین برای اهداف سیاسی مشروعیت ندارد و خلافت صرفاً یک ساختار سیاسی است، نه جنبه ای اساسی از اسلام، از این رو الغای آن با پایان امپراتوری عثمانی، جای نگرانی ندارد و از این پس هر کشورِ عمدتاً مسلمان، در تعیین نظام سیاسی خود آزاد خواهد بود.

اکثر علما دیدگاه عبدالرازق را رد کردند، اما نخبگان سکولار با آمیختن آن با تصوری لیبرال از جامعه، که دین را تنها یکی از چندین عنصر فرهنگی و نه به عنوان یک رمز جامع زندگی می دانست، از آن استقبال کردند. به عنوان مثال در مصر روشنفکران لیبرال مانند طاها حسین (1889-1973) فرهنگ ملی خود را شامل عناصر اسلامی، عرب، مصر باستان و اروپایی می دانستند. این پرسش که آیا اسلام باید زیربنای فرهنگ و سیاست ملی باشد، گفتمان مسلط سیاسی در کشورهای اسلامی در طول قرن بیستم و پس از آن بود و در جوار مقاومت در برابر فرهنگ ‌پذیری غربی، تفسیر سیاسی از اسلام پدیدار شد. علما و روشنفکران دینی مانند عبدالحمید بن بدیس (1899-1940) مؤسس «انجمن علمای مسلمان الجزایر» در سال 1931 و علال الفاسی (1910-1974) در مراکش نیز به بازشناسی هویت کشورهای خود را از منظر اسلامی پرداختند و در فاصله دو جنگ جهانی برای دختران و پسران مدارس خصوصی اسلامی (به زبان عربی) تأسیس کردند.

روشنفکران و جنبش‌های اسلامی غالباً تلاش‌های آموزشی را مرکز پروژه‌های خود قرار دادند تا اسلام را با زمان خود مطابقت دهند. از این رو مسئله انتقال معارف اسلامی در مقابل آموزش سکولار و غرب زده، امری حیاتی شد. بسیاری از متفکران اسلامی این دو نظام آموزشی را با هم سازگار می‌دانستند و معتقد بودند این دو نظام در صورت یکپارچه شدن می‌توانند مکمل یکدیگر باشند. به عنوان مثال «نهضت العلمای اندونزیایی» سیستم آموزش اسلامی را در راستای خطوط مدرنیزه شده هدایت کرد، که دانش دینی و سکولار را ادغام می کرد.

کشورهای پسااستعماری و اسلام

 در قرن بیستم جوامع مسلمان مستعمره (به جز فلسطین) به تدریج به استقلال سیاسی دست یافتند و دولت هایی جدید به عرصه ظهور رسیدند. بسیاری از این دولت‌ها با هویت «مسلمانی» در حوزه‌هایی مانند قانون، آموزش و رفتار اخلاقی، تفاسیر متفاوتی از اسلام ارائه کردند. پس از جنگ جهانی اول، دو نوع حکومت با دو رویکرد متفاوت در جهان اسلام تأسیس شد. در سال 1924 مصطفی کمال  افسر ارتش ترکیه، با نام آتاتورک (پدر ترک ها) پس از شکست در جنگ جهانی اول، به خلافت عثمانی پایان رسمی داد. آتاتورک با این باور که اسلام به عقب ماندگی جامعه ترکیه کمک کرده، معتقد بود باید کشوری مدرن بر مبنای علم و عقل بنا شود، نه بر اساس دین و بدین ترتیب حکومتی سکولار در ترکیه تأسیس کرد.

آتاتورک مدعی شد اسلام را به حوزه خصوصی واگذار می کند. این نوع حکومت سکولاریستی با کنترل بیان عمومی اسلام، دولت و دین را از هم جدا نمی کرد، بلکه دین به وسیله حکومت سرکوب می شد. از سوی دیگر در عربستان سعودی، دولت با استفاده از تفسیری دقیق از شریعت (قوانین اسلامی)، زندگی عمومی را بر اساس موازین اسلامی تنظیم کرد. در مصر که پس از سال 1922 به سلطنت مشروطه تبدیل شد (گرچه تا سال 1952 تحت کنترل استعمار بود) رابطه بین دولت و اسلام، مناقشات سیاسی شدیدی بین سکولارها و کسانی که اسلام را به عنوان یک سیستم حکومتی تعبیر می کردند، ایجاد کرد.

اخوان المسلمین از یک سازمان مردمی به یک جنبش توده ای اسلامی تبدیل شد و با حمایت مردمی از انقلاب 1952 افسران آزاد، کودتای نظامی به رهبری ژنرال جمال عبدالناصر سلطنت را سرنگون کرد. جنبش‌های مشابهی در فلسطین، سوریه، اردن و شمال آفریقا (وارثان سیاسی جریان‌های فکری اصلاح‌طلب پیشین)، به عنوان بازیگران مهم در این صحنه‌های سیاسی ظهور کردند و در پایان دهه 1960 به حدی قوی شدند که چالش سیاسی جدی برای رژیم های خودکامه کشورهای خود ایجاد کردند.

نهضت استقلال طلبی ملت های مسلمان پس از جنگ جهانی دوم

جنبش استقلال طلبی ملت های مسلمان پس از جنگ جهانی دوم در خاورمیانه و خاور دور علیه استعمار اروپایی (هلند، فرانسه، بریتانیا و ایتالیا) منجر به استقلال سوریه (۱۹۴۶)، اردن (۱۹۴۶)، پاکستان (۱۹۴۷) اندونزی (۱۹۴۹)، لیبی (۱۹۵۱)، مراکش (۱۹۵۶)، سودان (۱۹۵۶)، تونس (۱۹۵۶)، مالزی (۱۹۵۷)، گینه (۱۹۵۸)، نیجریه (۱۹۶۰)، مالی (۱۹۶۰)، سنگال (۱۹۶۰) الجزایر (۱۹۶۲)، کویت (۱۹۶۱)، تانزانیا (۱۹۶۱)، گامبیا (۱۹۶۵)، مالدیو (۱۹۶۵)، یمن (۱۹۶۷) و برونئی (۱۹۸۴) شد. پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، ملت های مسلمان منطقه آسیای مرکز و قفقاز شامل ترکمنستان، تاجیکستان، ازبکستان، قزاقستان، قرقیزستان و آذربایحان استقلال یافتند. بوسنی نیز در قلب اروپا پس از جنگی خونین در سال۱۹۹۲ استقلال یافت.

آثار فرانتس فانون (۱۹۲۵-۱۹۶۱) متفکر مسلمان فرانسوی و مهمترین نویسنده ضد استعماری پس از جنگ جهانی دوم، بر جنبش های ضد استعماری و آزادی بخش ملی بسیار تأثیرگذار بود. افکار فانون به طور خاص تأثیری عمده بر رهبران انقلابی نظیر علی شریعتی در ایران، استیو بیکو در آفریقای جنوبی، مالکوم ایکس در آمریکا و ارنستو چه گوارا در کوبا داشت. فانون را «تأثیرگذارترین متفکر ضد استعماری قون بیستم» توصیف کرده اند.[26] زندگی و آثار فانون، بیش از پنج دهه الهام ‌بخش نهضت‌ های آزادی‌ بخش ملی در شمال افریقا، سریلانکا، آفریقای جنوبی، آمریکای لاتین و سازمان‌های سیاسی رادیکال در فلسطین بود.[27]

کتاب های «پوست سیاه، صورتک‌های سفید» (۱۹۵۲)، «استعمار میرا» (۱۹۵۹)، «دوزخیان روی زمین» (۱۹۶۱)، «انقلاب آفریقا» (۱۹۶۴) و «سال پنجم انقلاب الجزایر» از جمله آثار ضد استعماری متنفذ و تأثیرگذار فانون در نهضت های استقلال طلبی است. «دوزخیان روی زمین» به فرانسوی: (Les Damnés de la Terre) و به انگلیسی: (The Wretched of the Earth) تأثیرگذارترین اثر اوست. بخشی از این کتاب نخستین بار قبل از انقلاب ۱۳۵۷ ایران، توسط دکتر علی شریعتی با مقدمه‌ای از ژان پل سارتر به زبان فارسی ترجمه و منتشر شد. مؤلف در این کتاب، با ارائه تحلیل روانشناختی از اثرات غیرانسانی استعمار غربی بر فرد و ملت، به بررسی استعمار می­پردازد. فانون در این اثر ضمن بحث پیرامون پیامدهای اجتماعی، فرهنگی، سیاسی گسترده‌ یک جنبش اجتماعی برای استعمار زدایی، ضرورت مبارزه با استعمار غربی را تبیین می کند.

کتاب «استعمار میرا» (A Dying Colonialism) (با ترجمه خسرو گلسرخی به نام «واپسین‌دم استعمار») تألیف فانون در سال ۱۹۵۹ به چاپ رسید. این کتاب ضمن ارائه جزئیاتی از جریانات و تغییرات سیاسی – اجتماعی جنگ استقلال‌طلبانه الجزایر، به نقش زنان در جریان انقلاب، نقش رادیو و علم پزشکی به عنوان ابزاری در دست استعمارگران و مبارزان رهایی ‌بخش و همچنین تغییرات ایجاد شده در نهاد خانواده و فرهنگ جامعه الجزایر می پردازد.

«پوست سیاه، صورتک‌های سفید» (Black Skins, White masks) در سال ۱۹۵۲ به نگارش درآمد. فانون در این اثر با نگرشی روانکاوانه درصدد فهم تأثیرات منفی استعمار و نژادپرستی بر ذهن انسان‌های سیاه‌پوست ‌است. فصل اول کتاب به تأثیرات زبان در استعمار و سلطه اختصاص دارد. فانون معتقد است استعمار چنین القا می کند که گویی آموختن و گفتار به زبان فرانسه (یا هر زبان اروپایی استعماری) بومیان را به تمدن و انسان ‌برتر شدن (سفیدپوست) نزدیک می‌کند.

جنبش های اسلام گرا از دهه 1960

 با شکست کشورهای عربی اسرائیل در جنگ شش روزه با اسرائیل (ژوئن 1967) و افول ایدئولوژی های سوسیالیستی و پان عربیسم در جهان اسلام، اسلام سیاسی به عنوان یک نیروی عمومی ظهور کرد. مصر که از اواسط دهه 1950 تحت نفوذ اتحاد جماهیر شوروی بود، با خروج از معاهدات نظامی و سایر معاهدات با شوروی در دهه 1970 تحت ریاست جمهوری انورسادات، با اتحاد با عربستان سعودی و کمک های اقتصادی این کشور و سایر کشورهای تولیدکننده نفت خلیج فارس تقویت شد. بدین ترتیب نقشه ژئوپلیتیک اسلام تغییر یافت و به پویایی های مذهبی جدیدی منجر شد.

 عربستان سعودی در سال 1962 با مشارکت علما و روشنفکران مسلمان سراسر جهان «اتحادیه جهانی مسلمانان» را تأسیس کرد. دفاتر این اتحادیه با مأموریت اتحاد مسلمانان و ترویج گسترش اسلام، در دهه 1960 در جهان اسلام و در دهه های بعد در غرب افتتاح شد. با کمک های مالی و هدایت مذهبی «اتحادیه جهانی مسلمانان»، سازمان های اسلامی جدیدی توسط جنبش های احیاگر در جهان اسلام، توسط جوامع مسلمان مهاجر در اروپا و آمریکا تأسیس شد. در این دوره جنبش‌های اسلام‌گرا با تأکید بر مطابقت جامعه و حکومت با ارزش‌های اسلامی، آشکارا از کنترل دولت بر اسلام در کشورهای خود انتقاد کرده، تفسیرهای حداقلی دولت ‌های خود از هنجارهای اسلامی را محکوم کردند. این جنبش ها از ابتدا متنوع بودند و تا سال 1979 که حکومت اسلامی از طریق انقلاب در ایران تأسیس شد به شهرت عمومی نرسیدند.

انقلاب اسلامی ایران تحت تأثیر جنبش احیای اسلامی، نظریه جهان سومی (ایدئولوژی سیاسی با تأکید بر شکاف اقتصادی بین کشورهای پیشرفته غربی و سایر کشورهای در اقصی نقاط جهان) و جنبش های مقاومت ضد امپریالیستی (مانند ویتنام) بود. انتقاد شدید از نفوذ غرب توسط جلال آل احمد (1923-1969) و رفرمیسم اسلامی چپ گرا که توسط دکتر علی شریعتی (1933-1977) ترویج شد، از عوامل مؤثر در این پیروزی بود. امام  خمینی (1989-1900) رهبر انقلاب ایران، بر مضامین دفاع از مستضعفین (واژه قرآنی مستضعفین) و مقاومت در برابر «غرب‌زدگی» تأکید داشتند، مفهومی که نخستین بار توسط جلال آل احمد و علی شریعتی طرح شد. ایشان مفهوم ولایت فقیه یا حکومت توسط فقیه را ابداع و در جمهوری جدید اسلامی به اجرا درآوردند.

انقلاب ایران با نشان دادن پتانسیل اسلام به عنوان پایه ای برای بسیج سیاسی و مقاومت، بسیاری از جنبش های اسلام گرا را با برنامه های مشابه امیدوار کرد. علاوه بر این طرحی برای اقدام سیاسی علیه دولت‌ هایی ارائه کرد که ملت هایشان معتقد بودند با خیانت به اسلام اصیل، فاسد و مستبد شده‌اند. انقلاب ۱۳۵۷ ایران، بر نظم جهانی و تغییر شرایط سیاسی در آسیای غربی تاثیرگذار بود. جمهوری اسلامی ایران در مقابل  سیاست های سلطه گرایانه آمریکا در خاورمیانه از ۱۳۵۸ تا کنون (۱۴۰۰) ایستاده و در سطح بین المللی برای نفوذ در خاورمیانه با عربستان سعودی رقابت دارد.

قبل از انقلاب ایران، شاخه های اخوان المسلمین اسلام سیاسی را در جهان اسلام رادیکال می کردند. یکی از مهمترین چهره های این جریان، سید قطب نویسنده مصری و عضو اخوان المسلمین بود. سید قطب (۱۹۰۶-۱۹۶۶) نویسنده‌ای پرکار بود که در سال 1966 توسط حکومت ژنرال عبدالناصر اعدام شد، اما پس از مرگ همچنان به عنوان صدایی تأثیرگذار بین اسلام‌گرایان باقی ماند. سید قطب در نوشته های زندان خود اعلام کرد نفوذ سکولاریسم الهام گرفته از غرب سبب شده جامعه مصر غیراسلامی شود و پیشاهنگ جدیدی از مسلمانان باید آن را به اسلام بازگرداند. او اسلام را «راه ‌حل» دو ایدئولوژی سکولار شکست خورده (سرمایه‌داری و کمونیسم) می‌ خواند که در جهان اسلام، دین را به حاشیه حکومت رانده اند. او بر این باور بود که امت جدیدی تحت حاکمیت انحصاری خداوند و کلام نازل شده او باید تشکیل ‌شود، زیرا دولت – ملت‌های سکولار (نمونه‌ای از مصر ناصری) تنها به بربریت منجر شده اند.

ایدئولوژی سید قطب نیز تحت تأثیر اندیشه های ابوالاعلی مودودی (1903-1979) متفکر پاکستانی بود. پس از تجزیه پاکستان و هند در سال 1947 «مجلس شورای اسلامی» به منظور حمایت از تشکیل دولت اسلامی در پاکستان تشکیل شد. در آغاز دهه 1970 نسل جدیدی از فعالان سیاسیِ معتقد به خشونت که آموزش اسلامی کامل نداشتند، اعلام کردند رهبران ملی ‌آنها «مرتد» هستند و باید با زور از بین بروند. در سال 1981 گروه افراطی جهاد اسلامی مصر، انور سادات رئیس جمهور مصر را به خاطر انعقاد معاهده صلح 1979 با اسرائیل ترور کرد. این روند در شمال آفریقا و جنوب آسیا نیز وجود داشت. در بسیاری از موارد این فعالان با خشونت سرکوب شدند. در برخی موارد نیز درگیری با مقامات دولتی به جنگ‌های خونین داخلی منجر شد، مانند الجزایر (بین سال‌های 1992 و 2002) و یا به مبارزات مسلحانه طولانی بین نیروهای نظامی و گروههای اسلام‌گرا انجامید.( مصر از دهه 1970 تا اواسط دهه 1990). این سرکوب ها منجر به تبعید بسیاری از فعالان اسلام‌گرا به اروپا و آمریکا شد و بسیاری دیگر را به پیوستن به جبهه‌های نظامی مانند «جهاد افغانستان» سوق داد.

جریان اصلی جنبش های اسلام گرا

از اواخر دهه 1970 گروههای اسلام گرا مورد توجه مداوم رسانه ها در سراسر جهان قرار گرفتند. گروههای غیرخشونت ‌پرور به طور قابل‌توجهی کمتر از معدود گروههای حامی استفاده از روش­های خشونت آمیز مورد توجه قرار گرفتند. اسلام گرایان غالباً بدون خشونت، برای مشارکت در سیاست های انتخاباتی قانونی ابراز تمایل می کردند. این امر در دهه 1990 امکان پذیر شد و رژیم های اقتدارگرا (که در مواجهه با بحران های جدی اجتماعی – اقتصادی در پی کسب مشروعیت بودند) سیاست های آزاد سازی های سیاسی محدودی اجرا کردند.

اخوان المسلمین در مصر برای اولین بار در دهه 1980 و در اردن در اوایل 1989 در انتخابات شرکت کردند. در مراکش اولین نمایندگان پارلمانی «حزب عدالت و توسعه» در سال 1997 انتخاب شدند. در اندونزی «حزب عدالت شکوفا» در انتخابات قانون گذاری سال 2004 شرکت کرد. حکومت ترکیه نیز به اسلام گرایان اجازه داد نه تنها در انتخابات شرکت کنند، بلکه در سطح ملی نیز حکومت کنند. در سال 2002 رجب طیب اردوغان، رئیس «حزب عدالت و توسعه» که اکثریت کرسی ها را در انتخابات عمومی آن سال به دست آورد، با تشکیل یک دولت اسلام گرای عمل گرا، روابط دیپلماتیک با قدرت های غربی را توسعه داد.

جریان‌های اصلی مخالف اسلام‌گرایان، قدرت خود را در بسیج رأی‌دهندگان، فعالیت‌های اجتماعی و خیریه، برنامه‌های حکومت‌داری خوب و مبارزه با فساد دولتی نشان دادند. علیرغم تمایل به گفتگو در مورد جهانی بودن جامعه مسلمانان، جریان اصلی اسلام گرایان همچنان ناسیونالیست باقی ماند. آنها با نگاهی محافظه‌کارانه به سیاست، جنبه‌های انقلابی و آرمان‌شهری کنش‌گری رادیکال را کنار گذاشتند و برای اخلاقی کردن زندگی عمومی – سیاسی (به عنوان مثال با اعتراض به اشکال «ناشایست» سرگرمی و رفتار عمومی) با تأکید بر پاسخگو بودن مقامات سیاسی مبارزه کردند، در زمان حکومت نیز به ندرت اجرای قوانین شرعی را تحمیل کردند. قوانین الهام گرفته از سنت حقوقی اسلام، در ایران (پس از انقلاب 1979) و در شمال سودان (پس از 1983) به اشکال مختلف به اجرا درآمد. در کشورهایی که سیاست انتخاباتی نداشتند، جنبش‌های مخالف، ابزارهای اعتراضی و مشارکتی دیگری ابداع کردند.

جنبش های اسلامی معاصر بین دو گرایش اصلی قطبی شدند. از یک سو اکثر این جنبش ها عملگرا و در پی حکومت از طریق مشارکت در نظام سیاسی و بحث عمومی هستند مانند «حزب عدالت و توسعه ترکیه». از سوی دیگر گروههای اپوزیسیون رادیکال‌تر با ردِّ سیاست‌های انتخاباتی، در پی تغییرات انقلابی (گاهی توأم با خشونت) هستند. برخی از گروهها بر اساس شرایط سیاسی حاکم، به تناوب بین این قطب‌ها، مشارکت یا خشونت را انتخاب می‌کنند، مانند عملکرد حماس در کرانه باختری و نوار غزه و حزب‌ الله در لبنان. در آغاز دهه پایانی قرن20 برخی از گروهها برای پیوستن به جنبش‌های فراملی، از سیاست ملی جدا شدند.

جنگ ها

جنگ  استقلال الجزایر (۱۹۵۴-۱۹۶۲)

جنگ  استقلال الجزایر (۱۹۵۴-۱۹۶۲) علیه استعمار فرانسه، خونبارترین جنگ ضد استعماری سده معاصر جهان اسلام است.[28] انقلاب الجزاير ضد استعمارگران فرانسوي با يك و نيم ميليون شهيد در تاریخ 5 جولاي 1962 به پيروزی رسید. اين كشور مسلمان با فداكاري هاي زنان و مردان فداکار پس از 132 سال، اشغالگران فرانسوی را بيرون راند و به استقلال دست يافت.

جنگ اعراب و اسرائیل

دوره سلطه بریتانیا بر فلسطین سال‌های ۱۹۱۷ تا ۱۹۴۸ است، پس از آن بریتانیا فلسطین را ترک کرد و کشور اسرائیل اعلام موجودیت کرد. چهار جنگ اعراب و اسرائیل از جنگ های مهم ضد صهیونیستی این دوره است. کشورهای عربی و در رأس آنها سوریه و مصر به ‌طور رسمی در سال‌های ۱۹۴۸، ۱۹۵۶، ۱۹۶۷ و ۱۹۷۳ در چهار جنگ با اسرائیل وارد جنگ شدند و جز در یک مورد که موفقیت جزئی داشتند، در سایر موارد شکست خوردند.

جنگ اسرائیل و حزب الله لبنان (۲۰۰۶) که در لبنان به «جنگ ژوئیه» و در اسرائیل به «جنگ دوم لبنان» معروف است، مجموعه درگیری‌هایی است که از ۱۲ ژوئیه ۲۰۰۶ بین نیروهای ارتش اسرائیل و حزب‌ الله لبنان آغاز شد و دامنه آن شمال اسرائیل و سراسر لبنان را در برگرفت و سرانجام در 14 آگوست 2006 با قطعنامه ۱۷۰۱ شورای امنیت پایان یافت. در این جنگ هیچ مرزی تغییر نکرد. درباره پیروزی در این جنگ اختلاف‌ نظرهایی ‌وجود دارد و هر یک از طرفین درگیری خود را پیروز و دیگری را شکست خورده می‌خواند. در این جنگ به وضوح، حزب الله هیمنه ارتش اسرائیل را درهم شکست.

 پس از انقلاب اسلامی ایران، خونبارترین جنگ ها با تهاجم خارجی به کشورهای افغانستان[29]، ایران، بوسنی[30] و عراق روی داد.

جنگ شوروی و افغانستان(۱۹۷۹–۱۹۸۹)

حمله ارتش شوروی به افغانستان، در اواخر دسامبر 1979  انجام شد. اتحاد جماهیر شوروی برای حمایت از دولت کمونیستی افغانستان در درگیری با چریک های مسلمان ضد کمونیست در طول جنگ افغانستان مداخله کرد و تا اواسط فوریه 1989 در افغانستان باقی ماند. در جنگ شوروی و افغانستان (۱۹۷۹–۱۹۸۹) گروه‌های مقاومت که مجموعاً به نام مجاهدین شناخته می‌شدند، یک جنگ چریکی ۹ ساله را علیه اشغال نظامی اتحاد جماهیر شوروی انجام دادند. که منجر به فرار ارتش شوروی از افغانستان شد. مجاهدین افغان عمدتاً توسط آمریکا، پاکستان، ایران، عربستان سعودی، چین و بریتانیا حمایت می شدند. این درگیری یک جنگ نیابتی دوران جنگ سرد بود. بین 562,000  تا 2,000,000 افغان کشته شدند[31] و میلیون ها نفر دیگر به عنوان پناهنده از کشور گریختند و به پاکستان و ایران مهاجرت کردند.[32] تخمین زده می شود که بین 6.5٪ تا 11.5٪ از جمعیت 13.5 میلیون نفری افغانستان در سال 1979 در جنگ کشته شده اند. جنگ باعث ویرانی شدید در افغانستان شد، و همچنین توسط محققان به عنوان عاملی در انحلال اتحاد جماهیر شوروی و پایان جنگ سرد ذکر شده است.[33]

جنگ امریکا در أفغانستان، ۲۰۰۱- ۲۰۲۱

پس از حملات 11 سپتامبر ۲۰۰۱ به آمریکا توسط القاعده، متحد طالبان، آمریکا  در ۷ اکتبر ۲۰۰۱به طالبان افغانستان حمله کرد و با کمک مجاهدین افغان، و کمک های مخفیانه ایران، طالبان را سرنگون کرد. [34] پس از سرنگونی طالبان، دولت های کرزای و غنی در افغانستان با حمایت آمریکا مستقرشدند. اما طالبان مجددا با حمایت پاکستان سازماندهی شدند و به جنگ با آمریکا و حکومت مرکزی پرداختند. در طول این جنگ حدود ۷۰ هزار نیروهای ارتش افغانستان توسط طلبان کشته شدند.[35] طالبان ۵۳هزار کشته دادند.[36] آمریکایی ها نیز ۲۴۲۰ کشته دادند.

در سال 2021، افغانستان مجددا به تصرف طالبان درآمد که پایان جنگ 2001-2021، طولانی‌ترین جنگ در تاریخ آمریکا بود.[37] که تقریباً شش ماه از طول جنگ ویتنام (1955-1975) فراتر رفت. این امر منجر به سرنگونی جمهوری اسلامی افغانستان در دوران ریاست جمهوری اشرف غنی و بازگرداندن امارت اسلامی افغانستان تحت کنترل طالبان شد.

جنگ عراق با ایران(۱۳۵۹-۱۳۶۷)

جنگ عراق با ایران(۱۳۵۹-۱۳۶۷) عراق طی ۸ سال جنگ خونباری را علیه ایران با حمایت غرب و شرق انجام داد. این جنگ طولانی‌ترین جنگ متعارف کلاسیک در قرن بیستم است.[38] این جنگ در نهایت پس از حدود ۸ سال در مرداد ۱۳۶۷ با قبول آتش‌بس از سوی دو طرف و پس از به جا گذاشتن یک میلیون نفر تلفات انسانی از هر دوطرف و ۱۱۹۰ میلیارد دلار خسارات به دو کشور خاتمه یافت.[39]

مهمترین عملیات نظامی ایران: عملیات کمان ۹۹(۱مهر۱۳۵۹. پاسخ هوای ایران به تهاجم نظامی عراق با عملبات ۱۴۰ هواپیمای ایران در داخل عراق.)، عملیات اچ -۳ بی‌نظیرترین عملیات هوایی جهان(۱۹۸۱) عملیات مروارید؛ فلج شدن نیروی دریای عراق تا پایان جنگ(هفتم آذر ماه سال ۱۳۵۹ ، چهار فروند ناوچه موشک‌انداز عراقی کلاس «اوزا» و هفت فروند شناور دیگر عراقی غرق شدند)، عملیات ثامن الائمه (شکست حصرآبادان)، عملیات طرق القدس (فتح بستان)؛ سلسه‌ عملیات‌های کربلا، عملیات فتح المبین(آزادسازی ‌٢٥٠٠ کیلومترمربع از خاک جمهوری اسلامی)؛ عملیات الی بیت‌المقدس(آزادسازی خرمشهر. طی عملیات بیت‌المقدس ۵۰۳۸ کیلومتر مربع از اراضی اشغال شده از جمله شهرهای خرمشهر و هویزه و نیز پادگان حمید و جاده اهواز – خرمشهر آزاد شدند.)؛ عملیات محرم(آزادسازی ۷۰۰ کیلومترمربع از خاک ایران)، والفجر۸؛ فتح فاو.[40]

دفاع مقدس، تاریخ ایران، منطقه و جهان را تغییر داد. سپاه پاسداران از دل جنگ خود را  آموزش و توسعه داد و محور اصلی امنیت ایران و محور مقاومت در آسیای غربی شد. نیروی موشکی و پهپادی را با دانش بومی ساخت. بطوری که امروز ٢٢ کشور جهان تقاضای خرید هواپیمای بدون سرنشین از ایران دارند. قدرت بازدارندگی پس از جنگ افزایش یافت به نحوی که هیچ قدرتی حتی آمریکا و اسراییل علیرغم میلشان نتوانسه اند تا کنون به ایران حمله نظامی کنند. سپاه در دوره دفاع مقدس همزمان سیستم سازی کرد، نیرو آموزش داد، تجهیزات را یا خریداری کرد یا ساخت یا از دشمن به غنیمت گرفت و سازمان رزمی خود را گسترش داد. فرمان حضرت امام خمینی(ره) در ٢٦ شهریور سال ١٣٦٤ مبنی بر تشکیل سه نیروی زمینی، دریایی و هوایی در سپاه پاسداران ابلاغ شد. در طول جنگ، سپاه، سیستم های مخابراتی مستقل و صدها کیلومتر کابل مخابرات زمینی در جنوب احداث کرد. سیستم ماکس های تلفن های بیسیم ٢ تا ٣ کاناله تا چند ده کاناله را که قابل پوش کردن نبود به صورت ثابت و سیار، راه اندازی کرد. سیستم مستقل ارتباطات را غیر از سیستم کشور راه اندازی کرد.[41] در دوران دفاع مقدس، سیستم های مخابراتی کوتاه برد و بردبلند دشمن را شنود کرد و رمز سیستم مخابرات و بیسیم های پیشرفته راکال را شکست.[42]

جنگ بوسنی (۶ آوریل ۱۹۹۲ تا ۱۴ دسامبر ۱۹۹۵)

 جنگ بوسنی (۶ آوریل ۱۹۹۲ تا ۱۴ دسامبر ۱۹۹۵)، نبردی متفاوت بین مسلمانان و شماری از کشورهای غربی در اروپا در پایان قرن بیستم بود. نبرد بوسنی، صحنه حضور همزمان مستشاران نظامی ایران و ترکیه و حمایت های مالی و لجستیکی پاکستان،[43] عربستان، ترکیه و ایران از ملت مسلمان بوسنی و در حقیقت نوعی صحنه همبستگی سه قدرت جهان اسلام در برابر تهاجم دشمن خارجی بود.

جنگ بوسنی، نبرد ملتی مسلمان بود که با دستان خالی مقابل نصف اروپا ایستادند و طولانی‌ترین محاصره نظامی تاریخ را با شکست مواجه کردند.[44] از بهار 1992 تا ژوئیه 1995، سربرنیتسا و مناطق اطراف آن توسط سربازان ژنرال ملادویچ محاصره شد. محاصره ای بیرحمانه با پایانی خونین و بیرحمانه ‌تر. دادگاه رسیدگی به جنایات جنگی سازمان ملل متحد در لاهه، این محاصره را «نسل‌کشی» خواند.[45]

در تابستان 1995 در کمتر از 72 ساعت، بیش از هشت هزار بوسنیایی در شهر سربرنیتسا و نواحی اطراف آن به دست نیروهای شبه ‌نظامی صرب قتل ‌عام شدند. سربرنیتسا در زمان وقوع قتل ‌عام، تحت کنترل و حمایت نیروهای حافظ صلح سازمان ملل بود. نیروهای صرب در 11 جولای 1995 با یورش به شهر، طی چند ساعت مردان را از زنان جدا و پس از قتل‌ عام و اعدام‌ های دسته‌ جمعی، آنها را در گورهای ‌جمعی دفن کردند.[46]

دولت بوسنی برای الغای تحریم‌های تسلیحاتی علیه این جمهوری لابی کرد. بریتانیا، فرانسه و روسیه با لغو تحریم ها مخالف کردند، اما کنگره آمریکا با تصویب دو قطعنامه، خواستار لغو تحریم‌ها شد. این قطعنامه ها توسط بیل کلینتون رئیس‌جمهور وقت آمریکا وتو شد، زیرا او از ایجاد شکاف بین آمریکا و دیگر کشورهای مذکور در هراس بود. با این وجود آمریکا اجازه ورود سلاح از کشورها یا گروههای اسلام‌ گرا به بوسنی را صادر کرد. سازمان اطلاعات نظامی پاکستان در این جنگ نقش فعال داشت و اسلحه، مهمات و موشک‌ های هدایت ‌شونده ضدتانک در اختیار مبارزان مسلمان قرار می داد. [47]

بیل کلینتون. رییس جمهور سابق آمریکا راجع به اوضاع حاکم در سال ۱۹۹۳ در جریان جنگ بوسنی گفته است: «متحدان اروپایی آمریکا لوایح لغو یا تغییر تحریم را وتو می‌کردند. اروپائیان در توجیه مخالفت خود می‌ گفتند سلاح بیشتر، صرفاً منجر به خونریزی بیشتر می شود، اما متحدان کلیدی به ‌طور محرمانه دلیل دیگری برای مخالفت خود بیان می‌ کردند. آنها وجود کشور مستقل بوسنی را به‌ عنوان تنها ملت مسلمان در اروپا غیرطبیعی می ‌دانستند. به گفته کلینتون، تنها دلیل حمایت آنها از تحریم‌ ها این بود که این تحریم‌ها به ضرر بوسنی بود. نویسنده می افزاید: وقتی شگفتی خود را از این منفی ‌نگری اروپائیان که یادآور دیپلماسی بی‌تفاوتی آنها در مصیبت یهودیان در جنگ جهان دوم بود ابراز کردم، کلینتون پاسخی نداد. سپس کلینتون گفت: فرانسوا میتران خیلی صریح می‌گفت بوسنی به اروپا تعلق ندارد. مقامات رسمی بریتانیا هم از بازسازی دردناک، اما واقع‌گرایانه اروپای مسیحی سخن می‌گفتند. به‌گفته کلینتون هلموت کوهل صدراعظم آلمان در تقابل با بریتانیا و فرانسه از تلاش‌های سازمان ملل در بازبینی سیاست تحریم تسلیحاتی بوسنی حمایت کرد، اما تلاش ‌های آلمان به ‌دلیل نداشتن کرسی در شورای امنیت سازمان ملل ناموفق بود.»[48]

تعداد شهدای جنگ بوسنی نامعلوم است و در منابع مختلف رقمی بین ۱۵۰ هزار تا ۲۰۰ هزار ذکر شده است. در سال ۱۹۹۹ استیون ال. بورگ و پاول اس. شاوپ در مقاله ای باره جان باختگان جنگ بوسنی نوشتند: «تا اواخر ۱۹۹۴ در اکثر گزارش ‌های رسانه ‌ها از جنگ بوسنی، مرتباً رقم ۲۰۰ هزار (یا بیشتر) کشته، زخمی و مفقودالاثر ذکر شده ‌است. بولتن مؤسسه بوسنیایی برای بهداشت عمومی کمیته جمهوری برای سلامت و رفاه اجتماعی، تعداد ۱۴۶ هزار و 340 کشته و ۱۷۴ هزار و 914 زخمی را در قلمرو تحت کنترل ارتش بوسنی ذکر می کند. مصطفی امامویچ به ۱۴۴ هزار و 248 کشته (به علاوه کشته ‌شدگان از گرسنگی و غیره) اشاره می کند که عمدتاً مسلمان بودند.»[49]

در جنگ بوسنی، پاک سازی قومی پدیده ای رایج بود. شمار کثیری از مسلمانان بوسنیایی مجبور به ترک خانه‌های خود شدند و یا توسط ارتش جمهوری صربستان و شبه ‌نظامیان صرب اخراج شدند. این امر مستلزم ارعاب، اخراج اجباری یا کشتن و همچنین تخریب عبادتگاهها، گورستان ها و بناهای فرهنگی و تاریخی آنها بود. دهها هزار نفر به همین دلیل کشته شدند.[50]  بین 1 تا 1.3 میلیون نفر تبعید یا به اجبار کوچ  داده شدند.[51] ۱۲ تا ۵۰ هزار زن مورد تجاوز جنسی قرار گرفتند.[52] بیشتر این زنان مسلمان بوسنیایی بودند که اکثراً توسط نیروهای صرب مورد تجاوز واقع شدند.[53] تجاوز به عنف در شرق بوسنی (برای مثال در طول مبارزات انتخاباتی در فوچا و ویشگراد) و در گرباویچا (در طول محاصره سارایوو) بیشتر بود. زنان و دختران در بازداشتگاههای مختلف نگهداری می‌شدند و با زندگی در شرایط غیربهداشتی غیرقابل تحمل، مکرر مورد تجاوز قرار می گرفتند. عوارض شایع بین زنان و دختران زنده مانده شامل اختلالات روانی، اختلالات جسمی، بارداری های ناخواسته و بیماری های مقاربتی بود.

جنگ یمن

جنگ داخلی یمن (الحرب الأهلیة الیمنیة) یک جنگ داخلی چندجانبه در حال انجام است که در اواخر سال 2014 عمدتاً بین دولت یمن به رهبری هادی و ائتلاف عربستان با جنبش مسلح حوثی  آغاز شد.  حوثی‌ها کنترل شهر صنعا، پایتخت یمن را از سال 2014 به دست گرفتند. هادی به عربستان فرار کرد. نیروهای ائتلاف به رهبری عربستان سعودی از سال 2015 برای  مقابله با مبارزان حوثی در یمن مداخله نطامی کردند. آمریکا نیز به پشتیبانی اطلاعاتی و لجستیکی، تهاجم نظامی عربستان پرداخت. رئیس جمهور سابق صالح در سال 2017 کشته شد. دولت به رهبری هادی در سال 2022 استعفا داد و اختیارات اجرایی به شورای رهبری ریاست جمهوری منتقل شد و رشاد العلیمی رئیس آن شد. سازمان ملل یک آتش بس دو ماهه سراسری را در 2 آوریل 2022 اعلام کرد که در 2 ژوئن 2022 دو ماه دیگر تمدید شد. از 28 آوریل 2020، حوثی ها تمام یمن شمالی به جز استان مارب شرقی را کنترل می کنند. برنامه توسعه سازمان ملل در دوم آذر ۱۴۰۰ اعلام کرد که تلفات انسانی مستقیم و غیرمستقیم جنگ هفت ساله یمن تا پایان سال جاری میلادی به ۳۷۷ هزار نفر است. به گفته برنامه توسعه سازمان ملل، اکثریت قربانیان غیرمستقیم جنگ یمن را کودکان تشکیل می‌دهند که به طور ویژه در برابر سوء تغذیه و گرسنگی آسیب‌پذیرند. این گزارش می‌افزاید: «در طول سال ۲۰۲۱ در هر نه دقیقه یک کودک یمنی تحت تاثیر جنگ می‌میرد.» همچنین ناظران می‌گویند از آغاز جنگ تا کنون، هشتاد و پنج هزار (۸۵٫۰۰۰) کودک زیر ۵ سال بر اثر گرسنگی یا بیماری جان خود را از دست داده‌اند. ایران در مقابل مداخله نظامی سعودی و متحدینش در یمن از جنبش مقاومت ملت یمن حمایت می کند.

ابعاد احیای اسلامی

احیای اسلامی در حوزه های مختلف فرهنگ و تمدن اسلامی شامل «نهضت بازگشت به قرآن»، «نهضت بازگشت به خویشتن»، «احیای حکمت خالده» و «جریان سنت گرایی اصیل» در مقابل «بنیادگرایی» و «وهابیسم» همواره در جریان بوده است. وجه مشترک عموم جنبش هایی احیاگرانه، تقابل با سلطه فرهنگی غرب و بازخوانی اسلام بر اساس منابع معتبر دینی (قرآن کریم، روایات معتبر و عقل) است. اقبال لاهوری، محمد حسین طباطبایی، علی شریعتی، امام خمینی و سید حسین نصر چهره های شاخص جنبش های مختلف فکری احیای اسلام در سده معاصرند.

 در این عصر با احیای هنر اسلامی و تولید هنر اسلامی مدرن در حوزه اکثر رشته های هنری، آثار برجسته ای تولید شد. از جمله فیلم های سینمایی مصطفی عقاد (The Message و عمر مختار)، علی حاتمی، ابراهیم حاتمی کیا و مجید مجیدی. در زمینه موسیقی نیز نصرت فاتح علی خان، ام کلثوم (خواننده مصری)، محمد عبدالوهاب (آهنگساز مصری)، استاد عبدالوهاب شهیدی و استاد محمدرضا شجریان. در نقاشی: استاد فرشچیان و در شعر: علامه اقبال لاهوری و استاد شهریار.

به استدلال محققان؛ جنبش ‌های اسلام ‌گرا در واکنش به شکست پروژه‌ های مدرنیزاسیون تحت رهبری دولت و مشکلات عمومی اجتماعی – اقتصادی مانند بیکاری و فقر جوانان پدید می آیند. با این وجود جنبش‌های اسلام ‌گرا به کشورهای فقیر یا گروههای محروم و حاشیه ‌نشین محدود نمی‌شوند. اعضای این جنبش‌ ها عموماً در نتیجه پروژه‌ های مدرنیزاسیون تحت رهبری دولت، تحصیلات بالایی دارند. به ‌ویژه احزاب جریانات اصلی اسلام‌ گرا معمولاً توسط زنان و مردان جوانی هدایت می ‌شوند که متخصصانی موفق با مدارک دانشگاهی هستند. به باور محققان؛ ظهور اسلام گرایی نتیجه مستقیم شکست پان عربیسم در خاورمیانه عربی و ناسیونالیسم سکولار در جهان اسلام است. بر اساس این دیدگاه؛ این ملت ها با از بین رفتن هویت عربی یا ملی خود، به عنوان جایگزین به اسلام گرایی روی می آورند.

در نیمه دوم قرن بیستم؛ اسلام علاوه بر سیاسی شدن توسط جنبش ‌ها و دولت‌ های مخالف، پویایی احیایی را پی گرفت که عمیقاً با تحولات آموزشی، جمعیتی، اجتماعی گسترده مرتبط بود. نسل جوان در دهه 1960 وارد صحنه شدند، که دوران مهاجرت روستایی، شهرنشینی و بدون تجربه دوران استعمار بود. دسترسی عمومی به آموزش و در دسترس بودن ادبیات چاپی اسلامی فرصتی برای جوانان بود تا تفسیرهای خود از اسلام را ارائه کنند. مسلمانان اکنون می‌توانستند قرآن و سنت را بدون وساطت علما که بیانگر تفسیری نهادینه‌تر از اسلام بودند، مطالعه کنند.

نوآوری های تکنولوژیک امکان شنیده شدن صدای برخی مبلغان اسلام و توسعه پیروان آنها را در سراسر جهان فراهم آورد. در دهه 1970 سخنرانی‌ ها و خطبه‌ های امام خمینی و شیخ عبدالحمید کشک واعظ مصری (۱۹۳۳-۱۹۶۶) در کاست‌ های صوتی پخش می‌ شد. در دهه 1990 تلویزیون های ماهواره ای و اینترنت ابزارهای سریع تری برای دسترسی به ایده های اسلامی ارائه کردند. در اواخر دهه 1990 عمرو خالد مصری به یکی از واعظان محبوب برای مخاطبان جهانی بدل شد. او از طریق وبسایت خود توصیه هایی در مورد درک و زندگی اسلام به عنوان یک اخلاق عمومی و آموزش هایی برای دستیابی به موفقیت و سعادت در دنیا و آخرت ارائه کرد.

تغییرات اجتماعی در جهان اسلام مسلمانان را به ارزیابی مجدد موقعیت زنان تشویق کرد. زنان مسلمان با امکان تحصیلات عالی و دسترسی به بازار کار، به بخش مهمی از زندگی عمومی در کشورهای مسلمان تبدیل شدند. آنها در بسیاری از موارد با اقتباس از سنت اسلامی به دنبال ابراز تقوای خود در عرصه عمومی بودند. از اواخر قرن بیستم، حجاب یکی از رایج ‌ترین و بحث‌ برانگیزترین تعابیر تقوا بین زنان مسلمان بود. حجاب بر اساس کشور، فرهنگ و طبقه اقتصادی فرد، از یک روسری ساده تا پوشش تمام بدن متغیر است. در برخی از کشورهای مسلمان (به ویژه ایران، عربستان سعودی و افغانستان) طبق قانون، حجاب الزامی است. از دهه 1970 در بسیاری از کشورهای دیگر و در جوامع اقلیت مسلمان در اروپا، استرالیا و آمریکا استفاده از حجاب به عنوان یک پدیده داوطلبانه گسترده آغاز شد. حجاب همچنان موضوع مناقشه های سیاسی – مذهبی در کشورهای غربی با اقلیت های مسلمان بزرگ و همچنین در سراسر جهان اسلام است.

اسلام و جهانی شدن: عصر تحرک

مهاجرت مسلمانان از خاورمیانه و جنوب آسیا به غرب پس از جنگ جهانی دوم، تحت تأثیر مناسبات جدید در روابط بین الملل و اقتصاد سیاسی شتاب گرفت و سبب پدید آمدن جوامع بزرگ مسلمان در اروپای غربی، آمریکا و کانادا شد. در حال حاضر حدود 30 میلیون مسلمان در اروپای غربی و پنج میلیون در آمریکا زندگی می کنند که اکثراً نسل دوم و سوم مهاجران هستند. بر اساس گزارش سال ۲۰۱۷ «مرکز پژوهشی پیو» در واشنگتن،  پنج درصد جمعیت اروپای غربی را مسلمان تشکیل می دهند. پیش بینی می شود تا سال ۲۰۵۰  تعداد مسلمانان در اروپای غربی حداقل به 8 درصد و حداکثر به 14 درصد برسد. مهاجرت با انگیزه­های متفاوت نظیر فرار از حکومت های استبدادی، جنگ، تلاش برای زندگی بهتر اقتصادی، تکمیل تحصیلات دانشگاهی، میل دسترسی به فراگیری علوم پیشرفته جدید، رهایی از محدودیت های اجتماعی جوامع بسته، توسعه تجارت و شغل یابی صورت می گیرد.[54]

همزمان با سیاسی شدن اسلام در جهان اسلام، مسلمانان غربی در اندیشه چگونگی زندگی و عمل بر اساس دین خود در بستری غیر اسلامی و امکان مشارکت کامل در فرهنگ و زندگی سیاسی غرب بودند. این مسائل پس از دهه های 1980 و 1990 به ایجاد تشکل ها و سازمان های مذهبی و فرهنگی مسلمان در غرب از جمله تأسیس «جامعه اسلامی آمریکای شمالی»، «اتحادیه سازمان های اسلامی در فرانسه» و «شورای اروپا برای فتوا و تحقیق» انجامید. این سازمان ها هدایت مسلمانانِ خواهان حفظ هویت اسلامی خویش در عین مشارکت و کمک به زندگی سیاسی و اجتماعی را در کشورهای محل اقامتشان بر عهده گرفتند.

در قرن بیستم صدها مسجد در اروپا و امریکا احداث شد. از جمله «مرکز اسلامی واشنگتن» در سال ۱۹۵۷، مرکز اسلامی هامبورگ در سال ۱۹۶۱ و مسجد مرکزی لندن (مسجد ریجنتز پارک)[55] در سال ۱۹۷۷ با حمایت ملکه و دولت انگلستان و دولت های اسلامی بنا شد. در سال ۱۹۹۷ «مرکز اسلامی انگلیس» و در سال ۱۹۹۸  «کالج اسلامی» در لندن با حمایت حکومت ایران  تأسیس شد.

آکادمی مطالعات ایرانی لندن»[56] «به عنوان یک مرکز تحقیقاتی بدون کمک مالی حکومت ایران، در سال ۲۰۰۳ تأسیس شد و با انتشار مجله «ترانسندنت فیلوسوفی» و تحقیقات فلسفی و عرفانی، پل گفتگوهای فلسفی و عرفانی اسلام و غرب گردید. «مرکز بین المللی مطالعات صلح لندن»[57] نیز بدون حمایت مالی حکومت ایران، در سال ۲۰۰۹  تأسیس شد. این مرکز با واقع بینی و نگرش علمی، از تحولات سیاسی جهان اسلام، تحلیل های سیاسی مستقل از منافع غرب و شرق ارائه می دهد.

در دهه اول قرن 21 مسلمانان غربی هنوز کاملاً در جوامع خود ادغام نشده بودند و بسیاری از آنها از اشکال مختلف تبعیض رنج می بردند. بسیاری نیز از طریق سفرهای مکرر و وسایل ارتباطی مدرن (مانند اینترنت) پیوندهای مهمی با کشورهای مبدأ خود داشتند. مهاجران نسل دوم و سوم اغلب این فرصت را داشتند که اعمال و عقاید اسلامی خود را بازتعریف کنند. جوانان مسلمان غربی (مانند جوانان مسلمان در سایر نقاط جهان) به مقامات دینی خودخوانده ای تکیه کردند که با نهادهای سنتی آموزش اسلامی مرتبط نبودند. برای این نسل جوان، آرای این متفکران منبع بسیار مهمی برای پاسخ به سؤالات سیاسی و اخلاقی بود. این اندیشه ها اسلام را به عنوان یک جامعه اخلاقی و نه یک جامعه سیاسی نشان می دادند.

متفکران مسلمان مهاجر یا متفکران مسلمان اصالتاً اروپایی در آثار خویش به جامعه چند فرهنگی و نیازهای امروز غرب توجه کرده اند. نگارش چنین آثاری با هدف تأمین نیازهای اندیشه­ ای اجتماع مسلمانان در اروپا، توسظ رنه گنون متفکر مسلمان فرانسوی آغاز شد و از طریق شوان، تیتوس بورکهارت، مارتین لینگز، سید حسین نصر، ویلیام چیتیک، حامد الگار، روژه گارودی، طارق رمضان و… ادامه یافت.

در شرایط نهادینه ‌سازی اسلام در غرب و تبدیل اسلام از طرحی برای نظام سیاسی و حقوقی به اخلاقیات رفتاری، حملات 11 سپتامبر 2001 علیه ایالات متحده روی داد. حملات 11 سپتامبر توسط القاعده، باس ازمان دهی یک سازمان افراطی اسلام گرای فراملیتی صورت گرفت که در اواخر دهه 1980 توسط اسامه بن لادن تبعه عربستانی تأسیس شده بود. بن لادن جهان را درگیر جنگی بین «مسلمانان، صلیبیون و صهیونیست ها» کرد. پروژه «برخورد تمدن ‌ها» بین اسلام و غرب که در سال 1993 توسط ساموئل پی. هانتینگتون دانشمند علوم سیاسی طرح شد و قدرت فوق‌العاده‌ای برای بسیج افکار عمومی داشت؛ با حملات 11 سپتامبر و حمله آمریکا به افغانستان (2001)، جنگ عراق (2003) و ناتوانی طولانی مدت جامعه بین المللی در حل مناقشه بین فلسطینیان و اسرائیل تقویت شد.

در بحبوبه این جنگ مذهبی در سطح جهانی، بحث های داخلی بین مسلمانان در مورد چگونگی تفسیر سنت دینی، به ویژه در مورد استفاده از خشونت، حقوق زنان و روابط بین ادیان همچنان جریان داشت. روشنفکرانی مانند نورچولیس مجید در اندونزی و آمینه ودود در آمریکا در تلاش بودند سنت‌های اسلامی را با نشان دادن قابلیت اسلام در پذیرش جوامع و ایده‌های لیبرال-دمکراتیک درون خود احیا کنند. دیدگاه آنها از اسلام؛ برابری کامل جنسیتی و آزادی بیان فردی را به رسمیت می شناخت. آمنه ودود در کتاب «قرآن و زن» با شیوه هرمنیوتیکی متأثر از دیدگاه‌های فضل الرحمان، به بررسی جایگاه زن در قرآن می پردازد: «با توجه به وضعیت موجود زنان در فرهنگ مسلمانان، هدف من از این پژوهش؛ نشان دادن فاصله زیاد این وضعیت با مطالبی است که در قرآن آمده است.» ودود در این کتاب نشان داده نگاه قرآن به زن، با نگاه جوامع مسلمان نسبت به زن متفاوت است.[58] مناقشاتی مانند ممنوعیت حجاب در مدارس دولتی فرانسه و انتشار کاریکاتورهای موهن علیه اسلام در دانمارک و فرانسه، در اسرع زمان جهانی شد و بحث‌های فکری – سیاسی بین اسلام و سایر فرهنگ ها را متحول کرد.

گروههای افراطی دینی و تروریسم

طالبان، القاعده و داعش، مهمترین گروههای افراطی و تروریستی در جهان اسلام در اواخر سده معاصرند. جنایات آنها فرصت مناسبی برای رسانه ها فراهم کرده تا چهره مسلمانان را در سطح جهانی خدشه دار کنند.

طالبان[59]

سرویس های اطلاعاتی پاکستان و عربستان و سعودی پدرخوانده های «طالبان»  هستند. پس از اشغال افغانستان توسط اتحاد جماهیر شوروی (۱۹۷۸-۱۹۹۲) مبارزان مجاهد اسلامی جنگ علیه نیروهای شوروی را آغاز کردند. در طول جنگ شوروی – افغانستان، تقریباً کلیه رهبران اصلی طالبان برای گروههای حزب اسلامی خالص یا حرکت انقلاب اسلامی محمد نبی محمدی جنگیدند.[60] ژنرال محمد ضیاءالحق رئیس جمهور پاکستان که نگران حمله اتحاد جماهیر شوروی به بلوچستان پاکستان بود اختر عبدالرحمن را برای درخواست حمایت عربستان سعودی از مقاومت افغانستان در برابر نیروهای اشغالگر شوروی به این کشور فرستاد. چندی بعد سیا سازمان اطلاعات آمریکا و اداره اطلاعات عمومی عربستان سعودی (GID) از طریق آژانس اطلاعات بین‌سرویس پاکستان (ISI) بودجه و تجهیزات در اختیار مجاهدین افغان قرار دادند. در دهه 1980 (ISI) حدود 90 هزار از نیروهای افغانستان از جمله محمد عمر را آموزش داد.[61] این نیروها پس از پیروزی مجاهدین بر شوروی، به حکومت مجاهدین نیز حمله کردند.

در تاریخ 10 اکتبر ۱۹۹۴ در اوج جنگ‌های داخلی افغانستان، گروهی وارد منطقه سپین بولدک ولایت قندهار در جنوب افغانستان شدند و خود را گروه «تحریک اسلامی طلبان کرام» خواندند. این گروه با تبلیغ شعارهای دینی مانند جهاد با شرک و کفر و این که کشته شدگان به بهشت می روند، پیروان کثیری از افغانستان و پاکستان یافتند. طالبان به سرعت مناطقی را در جنوب افغانستان اشغال کردند که  تحت تسلط دولت مجاهدین به رهبری برهان‌الدین ربانی بود. این گروه یک ماه و دو روز پس از اعلام موجودیت، ولایت قندهار چهارمین ولایت مهم افغانستان را نیز تصرف کردند. طالبان با پیشروی‌ مدام سرانجام ۲۶ سپتامبر ۱۹۹۶ کابل را به تصرف خود درآوردند.

طالبان با دیدگاهی ارتجاعی بر افغانستان مسلط شدند. حکومت افغانستان را از جمهوری اسلامی به امیرنشین (امارت اسلامی افغانستان) تبدیل کرده، رهبرشان ملا محمد عمر را امیرالمؤمنین خواندند. حکومت طالبان با تحصیل دختران، موسیقی، نقاشی، مجسمه‌سازی و آثار هنری مخالف اند. نیروهای طالبان مجسمه‌های بودا (از جمله غنائم فرهنگی و باستانی افغانستان) در بامیان را منهدم ساختند. زنان اجازه نداشتند بدون مرد محرم یا بدون حجاب از خانه‌ خارج شوند. مجازات های مرگ و سنگسار و قطع دست را در ملاء عام اجرا می کردند و مردم را با اجبار برای ادای نماز از مغازه‌ها به مساجد می‌فرستادند. در نظام طالبانی ریش بلند و موی کوتاه برای مردان اجباری بود.  طالبان با شیعیان مخالف اند و با اخوانی‌ها و جماعتی‌ها و مودودی‌ها نیز  سر سازش ندارند.

القاعده با همکاری طالبان رشد کرد.[62] اسامه بن لادن سرمایه‌دار اهل عربستان سعودی یک سال پس از استقرار نظام طالبان، به بهانه کمک به طالبان، با هواپیمای شخصی خود وارد جلال‌آباد شد و مورد استقبال مقامات طالبان قرار گرفت. در پی حمله تروریستی ۱۱ سپتامبر، ایالات متحده القاعده به سرکردگی بن لادن را مسئول این حملات خواند و از طالبان خواست او را در اولین فرصت به آمریکا تحویل دهند. طالبان حاضر به تحویل اسامه بن لادن به آمریکا نشدند.

با وقوع حادثه تروریستی 11 سپتامبر و عدم تسلیم بن لادن به آمریکا از سوی طالبان، حمله به افغانستان در دستور کار آمریکا قرار گرفت و این کشور در ۷ اکتبر ۲۰۰۱ به افغانستان حمله کرد. با همکاری اعضای جبهه مخالف طالبان (مجاهدین سابق علیه اتحاد جماهیر شوروی) طالبان شکست خورند و حامد کرزی رئیس‌جمهور دولت موقت افغانستان شد. طالبان پس از توافق با آمریکایی ها در دوحه در سال ۱۳۹۸، در سال ۱۴۰۰ مجددا بر کابل مسلط شدند. پیرو گزارش‌های نهادهای بین‌المللی حقوق بشر؛ طالبان از در دوره حاکمیت خود تاکنون هزاران نفر از مردم هزاره را به قتل رسانده که از آن به عنوان «نسل‌کشی» نام می برند. در قتل‌عام مردم هزاره در شهر مزار شریف در آگوست ۱۹۹8 هزاران تن طی چند روز کشته شدند. بر اساس گزارش سازمان دیده‌ بان حقوق بشر؛ والی طالبان پس از تصرف شهر مزار شریف، هزاره‌ها را به دلیل شیعه مذهب بودن کافر خواند و قتل آنها و غارت اموالشان را جایز شمرد. قتل‌ عام هزاره ‌ها در فاصله سال‌های ۱۹۹۹ تا سال ۲۰۰۱ در ولایت های سرپل و بامیان از نمونه‌های دیگر این کشتارهای جمعی است. سازمان دیده‌ بان حقوق بشر به صورت مستند با انتشار گزارشی ویژه در سال ۲۰۰۱ به بخش‌های مهمی از این قتل‌عام ‌ها پرداخته‌ است.[63]

القاعده

القاعده[64] یک شبکه افراطی اسلامی ستیزه جوی چند ملیتی، متشکل از جهادی های سلفی است. القاعده اکثراً از اعراب تشکیل شده‌، اما ممکن است شامل سایر اقوام نیز در آن باشند.[65] این شبکه در سال 1988توسط اسامه بن لادن، عبدالله عزام و دیگر داوطلبان عرب در طول جنگ اتحاد جماهیر شوروی – افغانستان تأسیس شد. حکومت طالبان پناهگاه القاعده بود. اسلامه بن لادن و ایمن الظواهری هر دو مدتی در پناه طالبان در افغانستان فعالیت داشتند. بن لادن در ۲ می ۲۰۱۱ در پاکستان (متحد طالبان) و الظواهری در ژوئیه ۲۰۲۲ در افغانستان طالبان توسط نیروهای آمریکایی کشته شدند.

القاعده تا کنون حملات متعددی به اهداف غیرنظامی و نظامی در کشورهای مختلف داشته است، از جمله بمب گذاری سفارت آمریکا در سال 1998، حملات 11 سپتامبر و بمب گذاری های بالی در سال 2002. شورای امنیت سازمان ملل القاعده را به عنوان یک گروه تروریستی معرفی کرده است. اعضای القاعده معتقدند یک اتحاد مسیحی – یهودی (به رهبری آمریکا) در حال توطئه برای جنگ علیه اسلام و نابودی اسلام است. این افراد به عنوان جهادی های سلفی معتقدند کشتن افراد غیرجنگجو از نظر مذهبی مجاز است. القاعده همچنین با قوانینی که آنها را قوانین ساخته دست بشر می‌داند مخالف است و می‌خواهد آن را منحصراً با شکل سخت شریعت (قانون دینی اسلام که به عنوان قانون الهی تلقی می‌شود) جایگزین کند.

القاعده مسئول ایجاد خشونت های فرقه ای بین مسلمانان است. القاعده مسلمانان لیبرال، شیعیان، صوفیان و دیگر فرقه های اسلامی را بدعت می داند و اعضا و هواداران آن بارها به مساجد، زیارتگاهها و اجتماعات آنها را مورد حمله قرار داده اند. نمونه‌هایی از حملات این فرقه‌ای شامل قتل عاشورای 2004، بمب‌گذاری‌ های شهر صدر در سال 2006، بمب‌گذاری‌های آوریل در 2007 بغداد و بمب‌ گذاری ‌های جامعه ایزدی در سال 2007 است.

دولت آمریکا با «جنگ علیه تروریسم» با هدف تضعیف القاعده و متحدان آن، به حملات 11 سپتامبر پاسخ داد. مرگ رهبران کلیدی القاعده از جمله اسامه بن لادن، عملیات القاعده را از سازمان دهی از بالا به پایین و برنامه ریزی حملات، به برنامه ریزی حملاتی سوق داد که توسط شبکه آزاد گروههای مرتبط و اپراتورهای گرگ تنها انجام می شود. القاعده به طور مشخص حملاتی از جمله حملات انتحاری و بمب گذاری همزمانِ چندین هدف را سازمان دهی می کند. پس از مرگ اسامه بن لادن در سال 2011، این گروه توسط ایمن الظواهری مصری (تا زمان مرگ او در سال 2022) رهبری می شد. طبق گزارش ها؛ از سال 2021 شرایط این گروه از نظر فرماندهی مرکزی در عملیات منطقه ای وخیم است. القاعده حتی یک حمله به اسرائیل یا صهیونیست ها نداشته و برخی احتمال می دهند بازیچه دست موساد برای ضربه زدن به حیثیت مسلمان ها در جهان هستند.

داعش

داعش یک گروه شبه اسلام گرای ستیزه جو است که از شاخه سلفی جهادی اسلام سنی پیروی می کند. این سازمان تروریستی در سال 1999 توسط ابومصعب الزرقاوی تأسیس شد. این گروه به رهبری ابوبکر البغدادی از مجاهدین سلفیِ جدا شده از شبکه القاعده بازسازی شد و با دولت‌های عراق، سوریه و دیگر گروه‌های شورشی مخالف دولت سوریه وارد جنگ شد و در سال 2014 در جریان عملیات انبار، با بیرون راندن نیروهای امنیتی عراق از شهرهای کلیدی و تصرف موصل  و سنجار به شهرت جهانی دست یافت.

داعش با بیعت با القاعده، پس از تهاجم سال 2003 به عراق توسط ائتلاف چند ملیتی به رهبری آمریکا، در شورش عراق شرکت کرد. این گروه در سال 2014 با علام خلافت جهانی، خود را دولت اسلامی (الدوله الاسلامیه) خواندند. داعش به عنوان خلافت، مدعی اقتدار دینی – سیاسی – نظامی بر مسلمانان سراسر جهان است.

این گروه حملات زمینی متعددی علیه نیروهای دولتی سوریه و گروههای مخالف سوری انجام داد. داعش تا پایان 2015 منطقه ‌ای را در سوریه با حدود 8 تا 12 میلیون نفر (از غرب عراق تا شرق سوریه) در کنترل خود داشت و تفسیر خشن و ارتجاعی خود از قوانین اسلامی را در این منطقه اجرا کرد. طبق تخمین ها؛ در آن زمان داعش دارای بیش از 30 هزار نیرو و بودجه سالانه بیش از یک میلیارد دلار آمریکا بود.[66] این گروه علاوه بر عراق و سوریه، بخش‌هایی از لیبی و نیجریه را نیز در کنترل خود درآورد. گروههای هم‌ پیمان داعش در نقاط دیگر دنیا نظیر افغانستان و آسیای جنوب شرقی نیز فعالند و بخش‌های کوچکی در لیبی، نیجریه و افغانستان را در تصرف خود دارند. داعش  بالاخص در سوریه و عراق مرتکب جنایات جنگی متعدد شد.

ابومصعب زرقاوی رهبر داعش در سال ۲۰۰۶ در عراق کشته شد. ابوایوب المصری و ابوعمر بغدادی دو رهبر اصلی حکومت اسلامی عراق نیز در ۱۸ آوریل ۲۰۱۰ در عملیات ارتش آمریکا کشته شدند و ابوبکر بغدادی جایگزین آنها شد. بغدادی در ۲۶ اکتبر ۲۰۱۹ طی عملیات نیروهای ویژه آمریکا در استان ادلب سوریه، پس از محاصره شدن خود را منفجر کرد.

اعتقادات ارتجاعی داعش

ایدئولوژی داعش به عنوان ترکیبی از وهابیت،  قطبیسم، تکفیریسم،  سلفی گری،  سلفی جهادی و بنیادگرایی اسلام گرایانه سنی توصیف شده است. اگرچه داعش مدعی است به الهیات سلفی ابن تیمیه پای بند است، اما علیه تفاسیر سنتی سلفی و مکتب های حقوقی چهارگانه اهل سنت نیز شورش می کند و اکثریت سلفی ها را بدعت گذار می خواند. ایدئولوگ های داعش به ندرت از پای بندی به کتاب های آموزشی و حقوقی اسلامی حمایت می کنند و غالباً ترجیح می دهند احکام را بر اساس تفسیر خود از قرآن و سنت های مسلمانان استخراج کنند.[67]

به گفته رابرت مان؛ «اجماع کلی» وجود دارد که ایدئولوژی دولت اسلامی «در درجه اول بر اساس نوشته ‌های سید قطب، نظریه‌پرداز رادیکال اخوان ‌المسلمین مصر است.»[68] اخوان المسلمین روند اسلام گرایی سیاسی را در قرن بیستم آغاز کردند و به دنبال استقرار تدریجی خلافت دیگری بودند که یک نظام جامع اسلامی حاکم بر شریعت باشد. آموزه های سید قطب در مورد جاهلیت (جاهلیت پیش از اسلام)، حکیمیه (حاکمیت الهی)، تکفیر کل جوامع و بینش رادیکالیزه شده پروژه اسلام سیاسی اخوان المسلمین، «هسته قطبیت» را تشکیل می دهند. «قطبیت» مقدمه همه تفکرات جهادی، از عبدالله عزام تا ظواهری و داعش است.

به گفته محمد الیعقوبی محقق سوری؛ عناصر اصلی ایدئولوژی داعش و شیوه‌های افراطی آن از آثار جهادی سید قطب محقق مصری و کتاب‌ های راهنمای جناح ‌های تندرو جنبش اخوان ‌المسلمین نشأت می‌گیرد.[69] در کنار سید قطب، ابن تیمیه، عبدالله عزام و ابوبکر ناجی از مورد استنادترین چهره های ایدئولوژیک داعش هستند.

زرقاوی رهبر اولیه داعش، در اعلامیه‌های خود همواره به فتواهای ابن تیمیه استناد می‌کرد. بغدادی نیز خود را پیرو ابن تیمیه می‌ خواند. ابن تیمیه پدر معنوی همه گروههای جهادی است. او به طور کلی با مرجعیت عقل مخالف بود، جز در مواردی که در راستای تأیید نقل و احادیث باشند. او هرگونه تعامل با کفار و مشرکین را حرام خوانده، تفکرات اسلامی شیعیان را مردود و آنها را کافر می‌دانست. گروههای جهادی برپایی حکومت دینی و اجرای شریعت اسلامی را وظیفه شرعی خود می‌دانند. داعش به خاطر تفسیر و قرائت وهابیت از اسلام و خشونت‌گرایی، شدیداً ضد شیعیان و مسیحیان است.

داعش به‌ طور رسمی از برده ‌داری دفاع می‌کند. گزارش‌های متعدد در مورد آزار جنسی و خرید و فروش زنان و دختران اسیر وجود دارد. به ویژه زنان و دختران پیرو مذهب ایزدی که به جنگجویان گروه هدیه شدند یا به فروش رسیدند. داعش در شهرهای تحت سلطه خود از جمله رقه سوریه، اقدام به قطع دستان دزدان در ملاء عام و اعدام‌های گروهی روزانه در خیابان کرد.

داعش در سوریه؛ به منظور نظارت بر اجرای شریعت اسلام، مراکزی با عنوان «حسبه» تأسیس کرد. مراکز دیگری به نام «دعوا» ایدئولوژی داعش را تبیین و تبلیغ می کردند. نیروهای این گروه عکسی از شلاق زدن فردی روزه خوار را در ملاء عام در یکی از مناطق تحت کنترل خود در سوریه، در شبکه‌های اجتماعی منتشر کردند. زنان اجازه مراجعه به پزشک نداشتند و در راستای مقررات وضع شده برای حجاب و لباس زنان در موصل، تهدید کردند در صورت عدم رعایت حجاب کامل و نپوشاندن تمام صورت خود، به شدت مجازات خواهند شد. داعش در بیانیه‌ای اعلام کرد، شروط وضع شده در مورد لباس و زینت زنان، برای جلوگیری از فساد و خودنمائی آنهاست و محدودیتی برای آزادی آنها محسوب نمی‌شود، بلکه از ابتذال ممانعت می‌کند و هر کس این مقررات را رعایت نکند و باعث فتنه و فساد شود، بازخواست و به شدت مجازات می‌شود تا جامعه مسلمانان و دین حفظ شود.

اعمال وحشیانه و تروریستی  داعش، بهانه ای برای حمله رسانه های امپریالیستی به مسلمانان و اسلام گردید. داعش با القاعده و طالبان اختلافات و رقابت های سیاسی – نظامی دارد. برخی از سرویس های اطلاعاتی غرب از داعش برای سرنگونی حکومت بشار اسد رئیس جمهور سوریه و تضعیف محور مقاومت استفاده کردند.

گفتمان های اسلامی

در طول سده معاصر، گفتمان های متعدد اسلامی در جهان اسلام شکل گرفت که هر یک تأثیر خاص و طرفداران خود را داشتند. گفتمان های اسلامی از منظر محتوا و اهداف به پنج گروه تقسیم می شوند: گفتمان انقلابی، گقتمان اصلاحات، گفتمان ملی گرایی، گفتمان تغلیب و گفتمان تصوف.

گفتمان انقلابی

«گفتمان انقلابی» در جهان اسلام[70] خواهان تغییر همه جانبه جامعه اسلامی، تشکیل حکومت اسلامی و مبارزه با استعمار غربی و آزادی فلسطین است. چهره های شاخص این گفتمان به ترتیب تاریخی در سده معاصر عبارتند از: آیت الله العظمی محمد حسین کاشف الغطاء (عراق)، ابوالاعلی مودودی (پاکستان)، سید قطب (مصر)، علی شریعتی، آیت الله طالقانی، امام خمینی و آیت الله منتظری.[71] اختلاف نظرهایی در آرای این شخصیت ها وجود دارد. مودودی و سید قطب خوانشی کلامی- سیاسی و رادیکال از اسلام سنی دارند. آرای شریعتی و طالقانی؛ با خوانشی اجتماعی از اسلام شیعی بر اساس عقل و قرآن، راه سومی است در مقابل کاپیتالیسم و سوسیالیسم بر اساس تعالیم اجتماعی اسلام شیعی.  آیت الله کاشف الغطا، امام خمینی و آیت الله منتظری خوانشی اجتماعی- سیاسی از فقه  شیعه در رابطه با حکومت ارائه کرده اند. نظریه جمهوی اسلامی ایران تلفیقی از فرم مدرنیته (تفکیک قوای منتسکیو) و محتوای فقه سنتی شیعه است. سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ایران (تأسیس ۱۳۵۸هـ.ش.) مهم ترین سازمان نظامی- سیاسی گفتمان انقلابی  است.

گفتمان اصلاحات

«گفتمان اصلاحات» خواهان تأسیس جامعه اسلامی بر اساس اخلاق و معنویت اسلامی است. این گفتمان روش مبارزه پارلمانتاریستی را برای مبارزات سیاسی پیشنهاد می کند و مخالف اجرای احکام فقهی با زور و اجبار در جامعه است. مخالف حجاب اجباری، خواهان تعامل سازنده با غرب، منتقد رویکرد سنتی علما و مراجع دینی و خواهان بازخوانی اسلام با روش های جدید علوم انسانی رایج در غرب است. گفتمان اصلاحات با ولایت فقیه یا خلافت اسلامی مخالف است و به جمهوری مسلمانان و نـه حکومت اسلامی معتقد است. چهره های شاخص گفتمان اصلاحات عبارتند از: امام عبد الحمید بن بادیس الجزایری (۱۸۸۹-۱۹۴۰م)، مالک بن نبی الجزایری (۱۹۰۵ –۱۹۷۳)،  طه حسین مصری، محمد حسنین هیکل، مهدی بازرگان، عبدالکریم سروش، محمد عابد الجابری، محمد ارکون، ماهاتیر محمد، راشد الغنوشی و رجب طیب اردوغان.

گفتمان ملی گرایی

«گفتمان ملی گرایی» در وهله نخست با حمایت استعمار اروپایی برای تجزیه جهان اسلام شکل گرفت که نتیجه آن مبارزه اعراب با خلافت عثمانی و کمک به استعمار اروپایی برای حدف امپراطوری عثمانی از ساختار قدرت جهان بود. گفتمان ملی گرایی بعداً توسط شیخ محمد امین الحسینی، عزالدین قسام و عبدالقادر الحسینی در فلسطین و  دکتر محمد مصدق در ایران و ژنرال عبدالناصر در مصر پرچمی برای مبارزه با استعمار بریتانیا شد. ملی گرایی در جهان اسلام دارای دو گرایش استعمار زدگی و مبارزه با استعمار است.

کمال اتاتورک در ترکیه و رضا پهلوی در ایران، نمایندگان ملی گرایی غرب گرا هستند. این دو با دور کردن ترکیه و ایران از اسلام، این دو کشور را ملبس و مزین به فرهنگ غربی نمودند و بر عنصر ملیت (ترک و ایرانی) قبل از اسلام تکیه کردند. در مقابل؛ شیخ محمد امین الحسینی، عزالدین قسام و عبدالقادر الحسینی در فلسطین پرچم استقلال فلسطین از بریتانیا و صهیونیسم را برافراشتند.  دکتر محمد مصدق و عبدالناصر با عَلَم کردن حفط منافع ملی ملت ایران در مقابل سلطه اقتصادی بریتانیا بر نفت ایران و کانال سوئز در مصر، با سلطه استعماری مبارزه کردند. سوکارنو، قوام نکرومه و هواری بومدین در ادامه راه دکتر مصدق و عبدالناصر، با گفتمان ملی گرایی، اندونزی، غنا و الجزایر را از سلطه استعمار بریتانیا و فرانسه رهایی بخشیدند.

گفتمان تغلیب و غرب زدگی

«گفتمان تغلیب» معتقد است گفتمان فرهنگی، نظامی و اقتصادی غرب بر جهان غالب است و تنها راه نجات جهان اسلام، پیروی از فرهنگ و تمدن غربی و پشت کردن به فرهنگ اسلامی و ملی است. سکولاریسم، اومانیسم، لیبرالیسم و ناسیونالیسم وجوه مختلف فکری طیف های مختلف گفتمان تغلیب است. چهره های فکری این گفتمان، طیفی از نویسندگان و سیاسیون اند که افکارشان متأثر از نویسندگان اروپایی نظیر آگوست کنت، جان استوارت میل، ولتر، روسو، منتسکیو و مارکس است. برخی چهره های شاخص گفتمان تغلیب عبارتند از: سر سید احمدخان هندی، میرزا ملکم خان ناظم الدوله، میرزا حسین خان سپهسالار، سید حسن تقی زاده ، آخوند زاده و طالب اُف.

گفتمان تصوف و حکمت خالده

(شهید شیخ عمرالمختار رهبر مبارزات مردم لیبی

علیه استعمار ایتالیا، شهادت ۱۹۳۱)

«گفتمان تصوف» معتقد است تهذیب نفس به صورت فردی و اجتماعی باید زیربنای هر گونه جنبش اصلاحی و انقلابی باشد. زیرا بدون تهدیب نفس، استفاده ابزاری حاکمان و کارگزاران حکومت از دین برای تحکیم قدرت خود، در نهایت به بازسازی استبداد به نام دین می انجامد. گفتمان تصوف تأکید دارد هدف غایی دین، تهدیب نفس «هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الأمّيّينَ رَسُولاً مِنهُم يَتلُوا عَلَيهِم آيَاتِهِ وَ يُزَكّيهِم وَ يُعَلِّمُهُمُ الكِتابَ وَ الحِكمَهَ وَ اِن كَانُوا مِن قَبلُ لَفِي ضَلالٍ مُبِينٍ.»(سوره جمعه: آیه ۲) و پرستش خدای یگانه «لا إلهَ إلا أَنَا فَاعبُدُون.»(سوره انبیا: آیه ۲۵) است. گفتمان تصوف بر تعاون اجتماعی، مبارزه با ظلم «تَعاوَنُوا عَلَى البِرِّ وَ التَّقوَى وَ لا تَعَاوَنُوا عَلَى الإثمِ وَ العُدْوَان.»(سوره مائده: آیه ۲)، گفتگوی مذاهب و ادیان و مبارزه با استعمار غربی تأکید دارد. در کشورهای شمال افریقا تصوف مهمترین مانع نفوذ وهابیت و جریان های تروریستی به نام دین نظیر داعش است. در دوره معاصر متصوفه علیه استعمار اروپایی جنگیدند مانند مبارزات شیخ شامل علیه استعمار روسیه، شیخ عبدالقادر الجزایری علیه استعمار فرانسوی و عمرالمختار لیبیایی علیه استعمار فرانسه، بریتانیا و ایتالیا. عمرالمختار در راه مبارزه با استعمار شهید شد.

طرایق صوفیه (شاذلیه، رفاعیه، مولویه، نعمت اللهیه، قادریه، نقشبندیه، چشتیه، بکتاشیه، خلوتیه، جلوتیه، خاکساریه، ذهبیه، صفویه، دسوقیه سنوسیه و تیجانیه) حدود 200 میلیون پیرو در جهان اسلام دارند. شمار پیروان «طریقت تیجانیه» بیش از سایر طرایق است. «طریقت تیجانیه» با حدود 70 میلیون پیرو، بزرگ ترین طریقت تصوف در شمال افریقا (مصر، الجزایر، تونس، سودان و موریتانی) و غرب افریقا (سنگال، گامبیا، موریتانی، مالی، گینه، ، نیجریه، چاد، غنا و ساحل عاج) است.[72]

اکثر متفکرانی که در اروپا و آمریکا به اسلام روی آورده اند، تحت تاثیر گفتمان صوفیه بوده اند. از جمله رنه گنون، هانری کوربن، فریتهوف شوان، تیتوس بورکهارت، مارتین لینگز، ویلیام چیتیک، جیمر موریس و کبیر هلمینسکی. پس از حضرت محمد مصطفی(ص)؛ جلال الدین مولوی صوفی شاعر ایرانی قرن هفتم هجری، مهمترین شخصیت اسلامی در جهان غرب است که کتاب گران سنگ او مثنوی معنوی به زبان های غربی ترجمه شده و دهها کتاب علمی در باره تعالیم عرفانی او تألیف شده که آثار نیکلسون، شیمل، چیتیک، آربری، لوئیس و صفوی از آن جمله است.

بر دارکردن شیخ عمرالمختار توسط استعمارگران ایتالیایی

برخی چهره های شاخص معاصر گفتمان تصوف عبارتند از: شیخ عمرالمختار لیبیایی (شهادت ۱۹۳۱)، شیخ احمد علوی الجزایری (متوفی ۱۹۳۴)، شیخ احمد ابوالوفا شَرقاوی (متوفی 1961)، شیخ احمد رضوان (متوفی 1967)، شيخ محمد محمود علوان (متوفی 1970)، شیخ عبدالحلیم محمود(متوفی ۱۹۷۸)، فریتهوف شوان ملقب به شیخ عیسی نورالدین احمد (متوفی ۱۹۹۸)، نورعلی تابنده (متوفی ۲۰۱۹)، شیخ سید حسین نصر (۱۹۳۳ -)، شیخ علی جمعه (۱۹۵۲ -) و شیخ احمد طیب (۱۹۴۶ -).

شیخ عبدالحلیم محمود، فریتهوف شوان، سید حسین نصر  و ویلیام چیتیک کتب زیادی در حوزه تصوف اسلامی منتشر کردند.

برخی تالیفات شیخ عبدالحلیم محمود:

 محمد رسول الله، سيدنا زين العابدين،  قضية التصوف المدرسة الشاذلية، شيخ الشيوخ أبو مدين الغوث حياته ومعراجه إلى الله، فاذكروني أذكركم، أستاذ السائرين الحارث المحاسبي، الرعاية لحقوق الله للمحاسبي، العارف بالله بشر بن الحارث الحافي، العارف بالله سهل بن عبد الله التستري حياته وآراؤه، العالم العابد العارف بالله ذو النون المصري، الفضيل بن عياض صوفي من الرعيل الأول، القطب الشهيد عبد السلام بن بشيش، العبادة أحكام واسرار، سفيان الثوري أميرالمؤمنين في الحديث، شيخ الشيوخ أبو مدين الغوث حياته ومعراجه إلى الله، التفكير الفلسفي في الإسلام، الرسالة القشيرية سيرة ذاتية ومنهاج ومفاهيم صوفية لاقطاب التصوف الاسلامى، السيد احمد البدوي، الصلاة أسرار وأحكام، الطريق إلى الله – كتاب الصدق لأبي سعيد الخراز، المشكلة الأخلاقية والفلاسفة، تاج الصوفية أبو بكر الشبلي حياته وآراؤه، سلطان العارفين أبو اليزيد البسطامي، عوارف المعارف.

برخی تالیفات فریتهوف شوان: 

وحدت متعالی ادیان، حقیقت آدمی و گستره معنوی، عرفان دانش ابدی است، زبان خود، مقام حکمت، شناخت اسلام، منطق و تعالی، فلسفه اسلامی، ابعاد اسلام، سنت گرایی، راه و مرام اخلاقی در اسلام، گوهر و صدف عرفان اسلامی، از خدا تا انسان، مسیحیت و اسلام، نگاهی به چهره حقیقت، متافیزیک و سنت گرایی، ریشه‌های وضع انسان، زیبایی عرفان،حکمت خالده، راهی به قلب، تغییر آدمی، چشم دل، آهنگی برای زائر مقدس، تطبیق و قیاس ادیان.

برخی تالیفات سید حسین نصر :

آموزه‌های صوفیان از دیروز تا امروز، جوان مسلمان و دنیای متجدد، معرفت و معنویت (معرفت و امر قدسی)، اسلام و تنگناهای انسان متجدد، تاریخ فلسفه اسلامی (با همکاری اولیور لیمن) ، سه حکیم مسلمان (ابن سینا، ابن عربی و سهروردی)، قلب اسلام، آرمان‌ها و واقعیات اسلامی، هنر اسلامی و معنویت، جلال‌الدین رومی، شاعر و حکیم والامقام ایرانی، مقدمه‌ای بر اصول جهان‌شناسی اسلامی، نظر متفکران اسلامی درباره طبیعت، نیاز به علم مقدس، محمد، مرد خدا، مکه مکرمه و مدینه منوره، دین و نظام طبیعت، هنر قدسی در فرهنگ ایران، سنت عقلانی اسلامی در ایران، هنر و معنویت اسلامی، گلشن حقیقت، مجموعه‌ی “منتخبات فلسفه در ایران”، از زرتشت تا دوره معاصر(۵ جلد)[73]،  شناخت قرآن(ترجمه و تفسیر قرآن به انگلیسی)[74].

برخی تالیفات ویلیام چیتیک:

 من و مولانا (زندگانی شمس تبریزی و ارتباط او با مولانا جلال الدین)، عشق الهی (سیر به‌سوی خدا در متون اسلام، عوالم خیال: ابن عربی و مسئله اختلاف ، رجال الغیب، تأملی در آرای سیدحسین نصر، همراه با پاسخ نصر،درآمدی بر تصوف و عرفان اسلامی، طریق صوفیانه عشق، راه عرفانی عشق: تعالیم معنوی مولوی، علم جهان، علم جان: ربط جهان‌شناسی اسلامی در دنیای جدید، شرح سرفصل‌های فصوص الحکم، اصول و مبانی عرفان مولوی، طریق عرفانی معرفت از دیدگاه ابن عربی، درآمدی به تصوف، ابن‌عربی میراثدار پیامبران.

گفتمان اسلامی در غرب

محمد مارمادوک پیکتال (۱۸۷۵-۱۹۳۶)،[75] رنه گنون (۱۸۸۶-۱۹۵۱)،[76] هانری کربن (۱۹۰۳-۱۹۷۸)، فریتهوف شوان (۱۹۰۷-۱۹۹۸) و تیتوس بورکهارت (۱۹۰۸-۱۹۸۴)[77] پیشتاز گفتمان اندیشه ای فرهنگ اسلام در غرب هستند. «گفتمان اسلامی در غرب» در دو فرم اجتماعی و اندیشه ای ظهور یافته است. در آمریکا مالکولم ایکس (۱۹۲۵-۱۹۶۵) پیشتاز جنبش اجتماعی مسلمان سیاه پوست آمریکا بود و در این راه شهید شد. مسلمانان در غرب به مناصب مهم اجتماعی دست یافته اند. از جمله در ورزش: محمدعلی کلی در آمریکا و زین الدین زیدان در فرانسه، در دانشگاه: ویلیام چیتیک و جیمز موریس در آمریکا، در پزشکی: دکتر مِحمِت آز (ترک – آمریکایی)، جراح قلب و عروق در بیمارستان پرسبایتِریَن نیویورک و همچنین نویسنده و مجری برنامه بهداشت و سلامتی با عنوان «دکتر آز». 

مسلمانان در آمریکا و بریتانیا دارای مناصب مهمی در شهرداری ها هستند. به گزارش بی بی سی: شهر همتراک در ایالت میشیگان آمریکا با 500 هزار نفر جمعیت، به عنوان شهری شناخته می شود که شهردار و همه اعضای شورای شهر مسلمان هستند و اولین شهر آمریکاست که مسلمانان آمریکایی آن را اداره می‌کنند. شهروندان مسلمانی که ابتدای ورود به این شهرِ چند ‌فرهنگی با تبعیض مواجه شدند، اینک بیش از نیمی از جمعیت شهر را تشکیل می‌دهند. عامر غالب با کسب 68 درصد آرا، اولین شهردار مسلمان یمنی ‌ـ آمریکایی در ایالات متحده آمریکاست.»[78] صادق خان شهردار لندن نیز مسلمان است.

زنی محجبه در دیوار‌نگاره‌ای در شهر همتراک

در سال 2021 کنگره آمریکا ۴ نماینده مسلمان داشت. طبق گزارش ها در سال ۲۰۲۰؛ بیش از 2796 مسجد در آمریکا وجود دارد که نسبت به سال 2010 حدود 31 درصد افزایش یافته است. نیویورک با 343، کالیفرنیا با 304، تگزاس با 224، فلوریدا با 157 و نیوجرسی با 141 مسجد بیشترین تعداد مسجد را در آمریکا دارند. نیویورک بیشترین تعداد مسجد را نسبت به سال 2011 به خود اختصاص داده است. در سال 2011 تعداد مساجد در آمریکا 2106 مسجد بود. در آن زمان شش ایالت با بیشترین تعداد مساجد عبارتند بودند از: نیویورک با 257، کالیفرنیا  با 246، تگزاس با 166، فلوریدا با 118، ایلینوی با 109 و نیوجرسی با 109 مسجد. [79]

طبق گزارش مرکز تحقیقات پیو، در بررسی مساجد ایالات متحده، 6 درصد مساجد به شیعیان اختصاص دارد.[80]  61 درصد از پاسخ دهندگان به این نظرسنجی گفته اند طی پنج سال گذشته، زنان در مقاطعی در هیئت مدیره خدمت کرده اند.[81] طبق  مطالعات «مؤسسه سیاست اجتماعی»؛ مسلمانان آمریکایی به طور منظم در مساجد شرکت می کنند و  با همسایگان خود برای حل مشکلات جامعه همکاری دارند (49 در مقابل 30 درصد) و در انتخابات شرکت می کنند.(74 در مقابل 49 درصد) بین نگرش مسلمانان نسبت به خشونت و فراوانی حضور آنها در مسجد هیچ رابطه‌ای وجود ندارد.[82]

داده ها حاکی از آن است که زنان و مردان مسلمان آمریکایی با نرخ های مشابه (45 درصد مردان و 35 درصد زنان) در مساجد حضور می یابند. در مقایسه با عموم افراد شرکت کننده در مراسم مذهبی، جوانان مسلمان آمریکایی با نرخی نزدیک به مسلمانان آمریکایی مسن تر به مسجد می روند.[83] مطالعه تحقیقاتی (PEW) نشان دهنده حضور زنان در مساجد آمریکا از سال 2011 تا 2020 است و میزان مشارکت زنان در امور اداری مساجد، از جمله پست‌هایی در هیئت امناء افزایش یافته است.[84]

بیش از ۲۰ درصد مساجد دارای مدارس تمام وقت (دبستان، راهنمایی، و دبیرستان) هستند. برخی از این مساجد نظیر «مرکز اسلامی واشنگتن» و  «مرکز فرهنگی اسلامی نیویورک» سبک معماری قابل توجهی دارند. «مرکز اسلامی واشنگتن» در سال ۱۹۵۰ بنا شد و آیزنهاور رئیس جمهور وقت آمریکا در مراسم افتتاح رسمی آن در سال ۱۹۵۷ سخنرانی کرد. ماریو روسی ایتالیایی معمار این مرکز بود که بر اساس معماری مساجد سنتی مصر و عثمانی طراحی شد.

مرکز اسلامی واشنگتن

«مرکز فرهنگی اسلامی نیویورک» در مراسم عید فطر ۱۹۹۱ افتتاح شد. کویت و مراکش اکثر بودجه ۱۷ میلیون دلاری ساخت این مرکز را پرداخت کردند. شرکت اسکیدمور، اوینگز و مریل بر اساس تلفیق شیوه‌ های نوین معماری با معماری مساجد سنتی عثمانی طراح آن بود.

مرکز فرهنگی اسلامی نیویورک

سازمان های سیاسی مسلمان در آمریکا به نمایندگی از منافع مختلف سیاسی مسلمانان لابی می کنند. سازمان هایی مانند «شورای مسلمانان آمریکا» (The American Muslim Council) فعالانه در حمایت از حقوق بشر و حقوق مدنی آمریکایی ها مشارکت دارند. «شورای روابط آمریکایی – اسلامی» (CAIR) بزرگ ترین گروه حقوق مدنی و مدافع مسلمانان در آمریکا، با هدف ترویج تصویری مثبت از اسلام و مسلمانان در آمریکا تأسیس شد. (CAIR) خود را نماینده جریان اصلی و اسلام میانه رو می خواند و ضمن محکومیت اقدامات تروریستی، در زمینه «مسائل ایمنی و سیاست خارجی» با کاخ سفید همکاری می کند.[85]

«شورای امور عمومی مسلمانان» (MPAC) یک سازمان خدمات عمومی و سیاست گذاری مسلمانان آمریکایی است که دفتر مرکزی آن در لس آنجلس است و دفتری هم در واشنگتن دارد. (MPAC) در سال 1988 تأسیس شد. سازمان دهی و آموزش نسل آینده مردان و زنان مسلمان آمریکایی از اهداف اصلی این سازمان است. (MPAC) برای ترویج تصویر دقیقی از اسلام و مسلمانان در رسانه های جمعی و فرهنگ عامه فعالیت می کند و به آمریکائیان (اعم از مسلمان و غیرمسلمان) در مورد اسلام آموزش می دهد. گفتگو با دیگر جوامع فرهنگی از دیگر فعالیت های این سازمان است.[86] «مؤسسه سیاست اجتماعی و تفاهم» (The Institute for Social Policy and Understanding).هر سال کلیه دستگاههای مهم دولتی از جمله کاخ سفید، کنگره آمریکا  و پنتاگون به احترام اعضا، کارمندان و سربازان مسلمان خود میزبان مراسم افطارند.

*

10 – ۲۰ درصد جمعیت اروپا در روسیه، بلغارستان، قبرس، گرجستان و مونته نگرو مسلمان هستند. مسلمانان ۵ – ۱۰ درصد جمعیت آلمان، فرانسه، بریتانیا، اسپانیا، هلند، اتریش، سوئد، سوئیس، بلژیک، نروژ و دانمارک را تشکیل می دهند. اسلام دومین دین در اکثر کشورهای بزرگ اروپایی است.[87]

در بریتانیا اسلام دومین دین است. طبق سرشماری سال ۲۰۱۸؛ کل جمعیت مسلمانان را حدود ۴ میلیون نفر یعنی ۶ درصد از کل جمعیت بریتانیا تخمین می زنند.[88] اکثریت قریب به اتفاق مسلمانان بریتانیا در انگلستان زندگی می کنند: 2 میلیون و 660 هزار و 116 مسلمان (4.3 درصد)، 76 هزار و 737 مسلمان در اسکاتلند (1.45 درصد) 45 هزار و 950 مسلمان در ولز (1.50 درصد) لندن دارای بیشترین جمعیت مسلمانان در این کشور است. اکثریت قریب به اتفاق مسلمانان در بریتانیا به اسلام سنی پای بندند، در حالی که تعداد کمتری با اسلام شیعه مرتبط اند.

 در بریتانیا بیش از ۱۵۰۰ مسجد دایر است. مسلمانان در بريتانيا آزادی دارند. حدوداً چهار میلیون مسلمان در بریتانیا زندگی می کنند که حدود یک میلیون آنها شیعیان ایران، عراق، لبنان و شبه قاره هند هستند. برادفورد، بیرمنگام و لندن مهم ترین شهرهای مسلمان نشین بریتانیا هستند. شیعیان در لندن، گلاسکو، برمینگام و دارای مسجد هستند. مساجد بریتانیا نقش مهمی در معرفی اسلام و حفظ دیانت مسلمانان و تربیت کودکان و نوجوانان ایفا می کنند و به گفته مسئولان بریتانیایی نقش مثبتی در کاهش نرخ بزهکاری بین جوانان مسلمان دارند. مساجد و حسینیه های متعدد در بریتانیا هر روز برنامه دارند و غالبا نماز جمعه در آنها  برگزار می شود.

 نخستین مسجد بریتانیا به نام مسجد «المنار» در سال 1860 در شهر کاردیف ساخته شد. مسجد «شاه جهان»  در سال 1889 در شهر ورکینگ در فاصله 30 مایلی لندن افتتاح شد. مسجد «الرحمن»  نیز در سال 1889 در لیورپول بنا شد. نخستین مسجد لندن به نام «مسجد لندن / مسجد فضل» در سال 1924 احداث شد. از مساجد معروف اهل سنت در لندن می توان به مساجد «عزیزیه»، «شرق لندن»، «شمال لندن یا فینزبری پارک» و مسجد «بتول» اشاره کرد. مسجد «فینزبری پارک» (احتمالا بزرگ ترین مسجد اروپای غربی) متعلق به احمدیه و دارای یک گنبد و دو مناره است که در سال 2003 افتتاح شد و گنجایش 10 هزار نفر را داراست. مساجد «سلیمانیه» و «ریجنتز پارک» از دیگر مساجد مهم شهر لندن به شمار می روند.

مسجد شاه جهان، انگلستان

بزرگ ترین نماز جمعه لندن در مسجد «ریجنتز پارک» برگزار می شود و مسلمانان سنی مذهب هر هفته نماز جمعه را در این مسجد اقامه می کنند. ساختمان مسجد «ریجنتز پارک» مهمترین مسجد لندن، که زمین آن را شاه جرج ششم در سال 1944 هدیه کرد، در سال 1978 به پایان رسید و اغلب کشورهای اسلامی در ساخت آن کمک مالی کردند و در حال حاضر نمایندگان آنها در هیئت امنای مسجد حضور دارند. در زمان احداث این مسجد، بیشترین کمک مالی به مبلغ دو میلیون پوند، توسط ملک فیصل پادشاه عربستان پرداخت شد. هزینه کل ساخت این مسجد حدود شش و نیم میلیون پوند شد. این مسجد با یک گنبد طلایی و یک مناره، با طراحی فردریک گیبرد به سبک مدرن احداث شد. مسجد «ریجتز پارک» با ظرفیت حدود پنج هزار نفر، در ایام ماه مبارک رمضان و نمازهای جمعه، شلوغ ترین مسجد لندن است. امام جماعت این مسجد توسط عربستان انتخاب می شود، زیرا بیشترین حمایت مالی از مسجد توسط این کشور صورت می گیرد.

مسجد ریچنتز پارک، لندن

مسجد مرکزی گلاسکو (اسکاتلند) یکی از بزرگ ترین مساجد اروپا است که در سال 1983 احداث شد. این مسجد با معماری سنتی اسلامی دارای یک گنبد، یک مناره و باغی زیباست. مساحت کل مسجد با حیاط آن حدود 16 هزار متر مربع و ظرفیت آن 2500 نفر است. شهرهای منچستر، بریستول، و ادینبورو نیز دارای مساجد بزرگ و زیبایی هستند. مسجد مرکزی ادینبورو در سال 1998 با هزینه حدود سه و نیم میلیون پوند بنا شد که 90 درصد آن توسط ملک فهد پادشاه سعودی پرداخت شد.

عربستان سعودی از طریق ساخت مسجد در بریتانیا، نفوذ خاصی بین مسلمانان این کشور دارد. مساجد شیعیان نیز در اغلب شهرهای مهم بریتانیا توسط شیعیان شبه قاره هند و برخی کشورهای عربی تأسیس شده است. متأسفانه مساجد اهل سنت و شیعیان رابطه نزدیکی ندارند و در مساجد وهابی ها علیه شیعیان تبلیغ می شود.[89]

در بریتانیا مسلمانان آزادند مراسم ديني خود را در مساجد يا دانشگاهها به جا آورند. در اغلب دانشگاههای بريتانيا، انجمن اسلامي و نمازخانه وجود دارد و همگی فعالند. شيعيان هر ساله ظهر عاشورا، با آزادي كامل و با حمايت پليس لندن، در خيابان هاي لندن از «هايد پارك» تا «هلند پارك» مراسم راهپيمايي و عزاداري برگزار مي كنند. اين مراسم مذهبي چند ساعت طول مي كشد و سبب اختلال ترافيك مي شود، اما پليس و مقامات شهرداري و مردم در برگزاری این مراسم همكاري مي كنند.

زنان مسلمان در انتخاب حجاب اسلامي آزادند و مجازند با حجاب در دانشگگه و محل كار خود (اعم از دولتي یا خصوصي) حضور یابند. بانوان محجبه در بانك ها، بيمارستان ها، مدارس، شهرداري ها و دانشگاههاي بريتانيا مشغول به كارند. مجلات اسلامی نیز آزادانه در بریتانیا منتشر می شود. مسلمانان عموماً نقش مثبت و سازنده ای در جامعه  فرهنگی بریتانیا دارند. بسیاری از آنها در دانشگاهها، بیمارستان ها، بانک ها و شرکت های تجاری اشتغال به کار دارند و فعالانه در انتخابات شهرداری ها و احزاب سیاسی برای تشکیل پارلمان و دولت شرکت می کنند.

 در فرانسه اسلام دومین دین رایج (پس از مسیحیت) است و بیشترین تعداد مسلمانان در جهان غرب در این کشور زندگی می کنند، که عمدتاً از کشورهای غرب آفریقا و خاورمیانه مهاجرت کرده اند. اولین مسجد فرانسه در سال ۱۹۲۶ در پاریس ساخته شد.

در شرایط کنونی شکلی از اسلام و مسلمان در غرب در حال بروز است که با تکیه بر منابع معتبر اندیشه اسلامی، مستقل از قم و نجف و قاهره، راه خود را در اروپا و آمریکا می سازد. اسلام اروپایی با توجه به مقتضیات زمان و مکان؛ بر خرد گرایی، معنویت گرایی و هنر تأکید دارد. این اسلام بیشتر به فلسفه، عرفان اسلامی و هنر توجه دارد و از آنها برای گفتگوهای فرهنگی با جامعه میزبان استفاده می کند.

مولانا جلال الدین مولوی (رومی) چهره شاخص ادبیات و موسیقی غرب است که گزیده اشعار او در صدها هزار نسخه در اروپا و آمریکا منتشر شده است. مخالفت با جریان تکفیری و تروریسم، اعتقاد به وحدت استعلایی ادیان، خردگرایی، معنویت اسلامی و حمایت از فلسطین از مؤلفه های اصلی اسلام اروپایی است. امروزه بسیاری از طریقت های عرفان و تصوف اسلامی نظیر مولویه، شاذلیه، نعمت اللهیه، ذهبیه، نقشبندیه، قادریه و صفویه در اروپا و آمریکا فعالند.

متفکران مسلمان مهاجر یا متفکران مسلمانِ اصالتاً اروپایی در آثار خویش به جامعه چند فرهنگی و نیازهای امروز غرب توجه دارند. نگارش چنین آثاری با هدف تأمین نیازهای اندیشه­ ای اجتماع مسلمانان در اروپا، از  پیکتال مترجم انگلیسی قرآن و رنه گنون متفکر مسلمان فرانسوی آغاز شد و توسط فریتهوف شوان، تیتوس بورکهارت، مارتین لینگز ، سید حسین نصر، ویلیام چیتیک، حامد الگار،[90] طارق رمضان و … ادامه یافت.

روژه گارودی (۲۰۱۲-۱۹۱۳) مهم ترین فیلسوف مسلمان ضد استعماری طی سال های ۱۹۸۲-۲۰۱۲ و مدافع حقوق فلسطین در فرانسه است.[91]  او در سال ۱۹۸۲ در ژنو تغییر دین خود به اسلام را اعلام کرد تا «گمشده خود را در آن بیابد.» او در کتاب خود با عنوان «اسلام دین آینده» که برنده جایزه ملک فیصل در سال ۱۹۸۵ شد، می نویسد: «اسلام در پذیرش مردمی که به توحید ایمان دارند، بیشترین سعه صدر را داشته‌است.» گارودی پس از گرویدن به اسلام، یکی از مفسران برجسته و پیشرو اسلام و از مدافعان فلسطین در اروپا شد.

موج تحقیقات علمی شناخت جهان اسلام در غرب

در سده معاصر چهار موج پیرامون شناخت جهان اسلام در غرب پدید آمد. موج اول پس از جنگ جهانی اول، موج دوم  پس از جنگ جهانی دوم و مهاجرت برخی مسلمانان شمال افریقا، شبه قاره هند و خاوردور به غرب، موج سوم پس از پیروزی انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ ایران و موج چهارم پس از حمله ۱۱ سپتامبر.

موج اول

در موج اول، مراکز تحقیقات علمی در دانشگاههای غرب برای شناخت جهان اسلام تأسیس شدند. دانشگاه سواس (SOAS University of London,) در سال ۱۹۱۶ در لندن تأسیس شد، در دانشگاههای کمبریج، اکسفورد، ، ادینیورو نیز دپارتمان های اسلام شناسی و خاورمیانه شناسی تأسیس شد. تاریخ ادبیات فارسی[92] (از کهن ترین روزگار تا مشروطیت) در چهار جلد توسط پروفسور ادوارد براون استاد دانشگاه کمبریج تألیف و در ۱۹۰۲ – ۱۹۲۴ منتشر شد. آثار لویی ماسینیون[93]  (۱۸۸۳-۱۹۶۲)  «حلاج» (۴ جلد، ۱۹۲۲)، «سلمان پاک» و «نیایش ابراهیم» نیز در فرانسه انتشار یافت.[94]  برخی از آثار مهم ادبیات عرفان اسلامی نظیر «مثنوی معنوی» مولوی، گزیده «دیوان شمس» مولوی، «کشف المحجوب» هجویری، «ترجمان الاشواق» ابن عربی، «اللمع» ابی نصر سراج و منظومه «اسرار خودی» اقبال لاهوری نیز توسط رینولد نیکلسون (۱۸۶۸-۱۹۴۵) استاد دانشگاه کمبریج به زبان انگلیسی ترجمه و منتشر کرد. راه او را شاگردش آرتور آربری[95] (۱۹۰۵-۱۹۶۹) ادامه داد. قرآن به زبان انگلیسی پس از جورج سیل (۱۷۳۴)، توسط مارمادوک پیکتال (۱۸۷۵-۱۹۳۶)،[96] در 1930، ربچارد بل در ۱۹۳۷، عبدالله یوسف علی (۱۹۷۳-۱۹۵۳) در ۱۹۳۷ و آرتور آربری در سال ۱۹۵۵به زبان انگلیسی ترجمه و منتشر شد. ترجمه قرآن یوسف علی و ترجمه محمد مارمادوک پیکتال از مشهورترین ترجمه ‌های قرآن کریم به زبان انگلیسی به شمار می‌ روند.

موج دوم

 در موج دوم، سه اثر عمده هانری کربن (که شهرت او در جهان انگلیسی زبان عمدتاً بر آنها استوار است) شامل «ابن سینا و تلاوت رؤیایی»، «تخیل خلاق در تصوف ابن عربی» و «جسم روحانی و زمین آسمانی»[97] نخستین بار در دهه 1950 به زبان فرانسه منتشر شد. کتاب های «انسان نورانی در تصوف ایرانی»، «تاریخ فلسفه اسلامی»، «فلسفه ایرانی و فلسفه تطبیقی»، «چشم‌ اندازهای معنوی و فلسفی اسلام ایرانی» در 4 جلد،[98] «روابط حکمت اشراق و فلسفه ایران باستان» و «آئین جوانمردی» آثار بعدی هانری کربن در این دوره است. آرتور آربری در ۱۹۶۱ «فیه مافیه» مولانا را به انگیسی ترجمه کرد.[99]  تیتوس بوکهارت نیز «فصوص الحکم» ابن عربی (از عربی به فرانسه) و «الانسان الکامل» عبدالکریم جیلی (از عربی به فرانسه) را در ۱۹۷۵ ترجمه کرد. علاوه بر دانشگاههای بریتانیا، دانشگاههای سوربن، لیدن، استراسبورگ، برلین، کلن و روم نیز از دانشگاه های فعال اروپا در حوزه اسلام شناسی بودند.

موج های سوم و چهارم

 در موج های سوم و چهارم؛ دپارتمان های اسلام شناسی، خاورمیانه شناسی و ایران شناسی به خصوص در دانشگاههای شاخص آمریکا نظیر هاروارد، پرینستون، کالیفرنیا، ییل، پنسیلوانیا، شیکاگو، جورج واشنگتن، اوهایو و آریزونا تأسیس و سمینارهای بی شمار با موضوع جهان اسلام در اروپا و آمریکا برگزار شد. در این دوران کتب و مجلات متعدد در باره جهان اسلام در غرب به زبان های انگلیسی، فرانسوی، آلمانی و ایتالیایی انتشار یافت و بسیاری از آثار کلاسیک حوزه فلسفه و عرفان اسلامی نظیر آثار غزالی، سنایی، عطار، حافظ، سعدی، نظامی، عبید زاکانی، نسیمی، انوری، انصاری، جامی، خیام، رودکی، نسیمی، یونس امره، ابن عربی و ملاصدرا به زبانهای اروپایی ترجمه و منتشر شد.

«حکمت عرشیه» ملاصدرا (جیمز موریس، ۱۹۸۱)،[100] «مرصاد العباد» نجم الدین رازی (حامد الگار، ۱۹۸۲)،[101] «مشکات الانوار غزالی» (دیوید بوچمن، ۱۹۹۶)،[102] «حکمت اشراق» سهروردی (والبریح؛ ضیایی، ۲۰۰۰)،[103] «اکسیر العارفین» ملاصدرا (ویلیام چیتیک، ۲۰۰۳)،[104] «متافیزیک کتاب شفا» ابن سینا (مایکل ای. مارمورا، ۲۰۰۵)،[105] «مشاعر» ملاصدرا (سید حسین نصر، ۲۰۱۴)[106] در این دوران به انگلیسی ترجمه و انتشار یافت. پل اسمیت[107] (متولد 1945) از مترجمبن پرکار آثار ادبیات عرفانی در این دوران است.

هانری کربن،[108] (۱۹۰۳-۱۹۷۸)،[109] فریتهوف شوان[110] (۱۹۰۷-۱۹۹۸) متفکر و عارف سوییسی،[111] آن ‌ماری شیمل[112] (۱۹۲۲-۲۰۰۳)،  پروفسور سید حسین نصر[113] استاد دانشگاه جورج واشنگتن، پروفسور جان اسپوزیتو (۱۹۴۰-) استاد دانشگاه جورج تاون و پروفسور ویلیام چیتیک (۱۹۴۳-)[114] استاد دانشگاه نیویورک  بیشترین کتب را در حوزه شناخت  فرهنگ و تمدن جهان اسلام به زبان های انگلیسی و فرانسوی منتشر کردند.

آثار فریتهوف شوان غالباً در موضوع «سنت اسلامی» و «حکمت خالده» است. شوان نه تنها به عرضه بی‌نظیری از متافیزیک سنتی و مطالعه درونی ادیان را می‌ پردازد بلکه شرح بی‌ نظیری از وجوه و جنبه‌های مختلف اسلام و جریان‌های عمده عقلانی و معنوی آن نیز ارائه می‌ کند. کتاب «فهم اسلام»، مهم ترین اثر شوان در اسلام شناسی است. در بین آثاری که به یکی از زبان های غربی انتشار یافته، هیچ اثری بدین حد به شرح و توصیف اسلام برای مخاطبان غربی نپرداخته، از نظر ایجاد پل ارتباطی به منظور فهم عمیق تر بین اسلام و مسیحیت نیز بی نظیر است. تأثیر و نفوذ کتاب «فهم اسلام» شوان در جهان اسلام از سنگال تا مالزی بسیار چشمگیر بوده و اثرگذاری آن به ویژه بین مسلمانان تحصیل کرده در غرب که ‌خواهان آگاهی بیشتر در باره اسلام هستند و هجمه های صورت گرفته به اسلام موجب ایجاد شک و تردید در اذهان آنها شده، بیشتر نمایان است و غالباً مطالعه عمیق این کتاب، تردید آنها را برطرف کرده است. کتاب «فهم اسلام» به زبان‌های عربی، فارسی، ترکی و برخی دیگر از زبان های مهم اسلامی ترجمه شده است. آثار شخصیت‌هایی از قبیل تیتوس بورکهات، مارتین لینگز، گای ایتون، ویکتور دانر، لئو شایا، ژان لوئیس میشون، روژه دوپاسکویه، ویلیام چیتیک، ساچیکو موراتا، وینسنت کورنل و بسیاری از نویسندگان دیگر در غرب در رابطه با اسلام، عمیقاً تحت تأثیر شوان و آثار او هستند.[115]

پروفسور سید حسین نصر اسلام شناس بزرگ معاصر نیز با انتشار کتب متعدد پیرامون فرهنگ و تمدن اسلام در غرب موجب جذب شماری از نخبگان غربی و احیای هویت اسلامی جوانان مسلمان در غرب شد.[116] او پس از حادثه ۱۱ سپتامبر، در تقابل با تهاجم به اسلام با تألیف و انتشار کتاب ارزشمند «قلب اسلام» در آمریکا تأکید کرد: «از آنجا که شبح افراط گرایی مذهبی امروزه به واقعیت تبدیل شده، غیرعلمی است اجازه دهیم اعمال و دیدگاههای شیطانی یک اقلیت همچون القاعده نمایانگر یک سنت بزرگ دینی  باشد. در مورد اسلام، اخیراً سردرگمی زیادی در جهان غرب وجود داشته که بر تصویرهای تحریف شده از ارزش های اصلی آن متمرکز شده است. این سردرگمی که از نادانی متولد شده است، مشکل موجود را تغذیه می کند.»

پروفسور نصر در کتاب «قلب اسلام»[117] بر ارزش‌های اصلی معنوی و اجتماعی اسلام همچون صلح، شفقت، عدالت اجتماعی و احترام به دیگران تأکید کرده و با بهره گیری از این برهه منحصر به فرد در تاریخ، با تأمل در اصل سنت خود تلاش دارد «فضای معنوی و فکری را برای درک متقابل بگشاید.» او با کاوش در ارزش‌های اسلامی در کتاب مقدس، منابع سنتی و تاریخ، با نمایاندن همتایان آنها در سنت‌های یهودی و مسیحی، زمینه مشترک ادیان ابراهیمی را آشکار می‌ سازد.

پروفسور نصر تمدن های جهان را به چالش می کشد تا از شیطان نمایی دیگران دست بردارند و به درک عمیق تری از ارزش های مشترکی روی آورند که قابلیت مشکلات حاد بشر امروزی را دارد: «مسلمانان باید از خود بپرسند چه اشتباهی در جوامع آنها رخ داده است. غرب هم باید این سؤال را در مورد خودش مطرح کند … اعم از مسلمان، یهودی، مسیحی، یا حتی سکولار و این که در جهان اسلام یا در غرب در چه جامعه ای زندگی می کنیم. در زندگی برای هدایت اعمالمان به هنجارهای اخلاقی و بینشی نیاز داریم که به ما اجازه دهد با یکدیگر و سایر مخلوقات خداوند در صلح زندگی کنیم.» او معتقد است چنین کمکی در قلب هر دین نهفته است و می تواند پیروان ادیان ابراهیمی (یهودیت، مسیحیت و اسلام) و سایر سنت های مذهبی و معنوی را به آینده ای جدید با احترام متقابل و هدف مشترک جهانی هدایت کند. «قلب اسلام» نمایشی برجسته از ارزشی ماندگار است که به بشریت امید می دهد و تصویری قانع کننده از زیبایی و جذابیت ایمان ۱.۹ میلیارد مسلمان ارائه می کند.

با افزایش شمار مسلمانان و بزرگ تر شدن نقش اسلام در امور جهانی، شاهد از هم گسیختگی وحدت میان مؤمنان هستیم. سوء تفاهم ها و اصطکاک بین تمدن اسلامی و غرب مدرن همچنان ادامه دارد. گاه حتی درون اسلام روحانیون دچار انشعاب شده، بنیادگرایان با دانشجویان درگیر می شوند. البته مسلمانان میانه رو آمریکایی به هیچ وجه شبیه وهابی های عربستان سعودی نمی اندیشند.

پروفسور سید حسن نصر در کتاب « اسلام در دنیای مدرن؛ چالش غرب، تهدید بنیادگرایی، حفظ ایمان با سنت» (Islam in the Modern World: Challenged by the West, Threatened by Fundamentalism, Keeping Faith with Tradition)[118] اسلام سنتی را در برابر همه منتقدان (برون و درون دین) توصیف و از آن دفاع می‌کند. این کتاب ضمن بحث پیرامون موضوعات اساسی مورد توجه غرب نظیر جنگ های مقدس، نقش زنان در اسلام، ظهور بنیادگرایی و آینده تشیع در ایران، به بررسی مناقشات کمتر شناخته شده در اسلام نظیر چالش علم مدرن با اعتقادات دینی، هنر و معماری بحث برانگیز در شهرهای اسلامی، نقش مدارس در آموزش، شرایط و چالش های شهری در جهان اسلام و اسلام در دنیای مدرن می پردازد.

پروفسور نصر با ترجمه و تفسیر قرآن به انگلیسی (The Study Qur’an, A New Translation and Commentary)[119] گام بزرگی برای معرفی حقیقت قرآن به جهان غرب برداشت. با توجه به حمله گسترده به اسلام و مسلمین در رسانه های غربی و معرفی قرآن کریم به عنوان منبع اصلی خشونت گرایی مسلمانان، این کتاب نقش مهمی در مقابله با این تهاجم سازمان یافته امپریالیسم رسانه ای دارد، زیرا در این کتاب آیات قرآن کریم به زبان انگلیسیِ روشن و روان امروزی همراه با تفسیر معرفتی با رویکرد حِکمی مبتنی بر سنت تفسیرنویسی 1200 سال گذشته مسلمین ترجمه و تفسیر شده است. رویکرد پروفسور نصر در تفسیر قرآن کریم، رویکرد معرفتی است. او با تفسیر قرآن به قرآن؛ ابعاد معنوی، عقلی، اخلاقی و اجتماعی کلام الله مجید را برای انسان امروز تبیین کرده است.[120] 

«دایره المعارف جهان نوین اسلام آکسفورد» به سرویراستاری جان اسپوزیتو استاد دانشگاه جرج تاون آمریکا، نخستین دایره المعارف جامعی است که به نهادها، مذاهب، سیاست و فرهنگ در جوامع مسلمان در سراسر جهان اختصاص دارد. این دایره المعارف با تأکید ویژه بر قرون 19 و 20 حاوی بیش از 750 مقاله در 4 جلد با تمرکز بر بُعد اسلامی تجربه مسلمانان در تاریخ اخیر است. مداخل توسط دانشمندان مسلمان و غیرمسلمان از سراسر جهان نگارش یافته است. این اثر به بررسی جوامع مسلمان عرب و همچنین مسلمانان در جنوب و جنوب شرق آسیا و اروپا و آمریکا می‌پردازد. از این رو منبع ارزشمندی است که تحلیل‌های تطبیقی ​​و سیستماتیک گسترده‌ای از باورها، نهادها، جنبش‌ها و اعمال مسلمانان در مقیاس بین‌المللی ارائه می‌کند.

مقالات دایره المعارف در زمینه های متنوع از جمله مکاتب فکری، اعتقادات مذهبی، الهیات و فلسفه، عرفان، اعمال مذهبی، عبادات و مناسک، شریعت، سیاست، اقتصاد، فرهنگ و جامعه و بیوگرافی نگارش یافته اند و بررسی های تفسیری و ترکیبی موضوعات اساسی مانند دولت اسلامی، زیارت، حقوق، ازدواج و روابط خارجی، جنبش های اجتماعی و سیاسی، زنان، اقلیت های مسلمان، حقوق بشر، اسلام در غرب و امور بین مذهبی را پوشش می دهند.

این اثر چند رشته‌ای، وسعت و عمق مطالعات معاصر در مطالعات اسلامی را منعکس می‌کند و با ترکیب ابزارهای علوم انسانی و اجتماعی؛ رابطه متقابل دین، سیاست و فرهنگ را در جوامع مسلمان بررسی می کند و واقعیت‌های در حال تغییر زندگی مسلمانان را توضیح می دهد. این اثر با فهرست و سیستم گسترده ای از ارجاعات متقابل، امکان دسترسی به شبکه مقالات مرتبط در سراسر دایره المعارف را برای محققان و دانشجویان فراهم می سازد.

پس از حادثه 11 سپتامبر، اسلام ‌هراسی در غرب افزایش یافت. موارد بی‌ شماری از تبعیض، نژادپرستی، سخنان نفرت‌ انگیز، حملات فیزیکی و کمپین‌های ضد مسلمانان گزارش شده است. بحران کاریکاتورهای ضد اسلامی در دانمارک در سال 2006 و جنجال پیرامون سخنرانی پاپ بندیکت شانزدهم در رگنسبورگ، ضرورت و فوریت مسائلی مانند واقعیت چند فرهنگی، آزادی بیان، احترام به نمادهای مذهبی و روابط بین ادیان را آشکار ساخت.

گزارش Runnymede در سال 1997 «اسلام هراسی» را به عنوان «ترس، نفرت و خصومت نسبت به اسلام و مسلمانان به صورت سازمان یافته» تعریف می کند. اقدامات اسلام هراسانه با نقض اصول اساسی حقوق بشر، آزادی های مدنی و آزادی مذهبی؛ اشکال مختلفی به خود می گیرد. در برخی موارد مساجد، مراکز اسلامی و اموال مسلمانان مورد حمله و هتک حرمت واقع شده است. در محل سکونت و کار و همچنین در مدارس این حالت به شکل سوءظن، خیره شدن، گیج کردن، تمسخر، طرد کردن، انگ زدن و تبعیضِ آشکار نمود یافته است. این موارد در اماکن عمومی به صورت تبعیض غیرمستقیم، سخنان حاکی از نفرت  و محرومیت از دسترسی به کالاها و خدمات رخ نموده است. بریتانیا جزو معدود کشورهای غربی است که مسلمانان در آن از آزادی برخوردارند. بیشرین تعداد مساجد در بریتانیا تأسیس شده و شهردار لندن (صادق خان) مسلمان است.

کتاب «اسلام هراسی؛ چالش پلورالیسم در قرن 21»[121] تألیف جان اسپوزیتو شامل  مجموعه مقالاتی با رویکرد چند رشته ای به اسلام هراسی از تجربه دانشمندان مسلمان، آمریکایی و اروپایی است. در این اثر تجزیه و تحلیل ها با توصیه هایی همراه است. نویسندگان مقالات با بحث و ارزیابی رویّـه های مؤثر موجود، روش های جدیدی برای مقابله با تبعیض، نفرت و نژادپرستی ارائه کرده اند.

در طول سه دهه گذشته محققان، تحلیل گران دولتی و کارشناسان تروریسم به بررسی رابطه اسلام و سیاست پرداخته اند، گرچه متخصصان غالباً تحلیل خود را به یک کشور یا تمرکز خاص محدود کرده اند. آثار معدودی از لحاظ جغرافیایی، تحلیل جامع و عمیقی ارائه کرده اند. پس از حادثه 11 سپتامبر، موج دیگری از ادبیات در زمینه اسلام سیاسی و تروریسم جهانی ظاهر شد که اکثراً سطحی و هیجانی بود. این وضعیت نشان دهنده نیاز به بررسی جامع، تحلیلی و عمیق اسلام و سیاست در دوران پس از حادثه 11 سپتامبر در سطح جهانی است.

 کتاب «راهنمای اسلام و سیاست آکسفورد»[122] با مشارکت دانشمندان و متخصصان برجسته به سرویراستاری جان اسپوزیتو با ارائه تحلیل جامعی از اسلام سیاسی، به سیاستمداران در درک تعامل اسلام و سیاست و نقش‌های چندگانه و متنوع جنبش‌های اسلامی و مسائل خودکامگی و دموکراسی‌سازی، افراط‌گرایی مذهبی و تروریسم در سطح منطقه‌ای و جهانی کمک می کند.

«دایره المعارف جهان اسلام آکسفورد» در شش جلد به سروسراستاری جان اسپوزیتو منبع جامعی است که علاوه بر پوشش تمام جنبه های دین، سیاست و فرهنگ جوامع مسلمان در سراسر جهان، با صدها مدخل اضافی که دامنه این معارف را تا قرن ششم گسترش می دهد. این دایره المعارف چند رشته ای، وسعت و عمق مطالعات معاصر در مطالعات اسلامی را با پوشش موضوعاتی مانند دولت اسلامی، زیارت، قانون، ازدواج، جنبش های اجتماعی و سیاسی، زنان، اقلیت های مسلمان و حقوق بشر منعکس می کند و به موضوعاتی نظیر اسلام در غرب، امور بین ادیان و روابط خارجی نیز می پردازد. هر مدخل دایره المعارف با کتاب شناسی بر اساس آخرین تألیفات در زمینه مذکور همراه است.

پروفسور ویلیام چیتیک[123] علاوه بر تألیف کتب متعدد پیرامون عرفان اسلامی به ویژه اندیشه های مولانا و ابن عربی[124] برخی منابع مهم اسلامی نظیر «صحیفه سجادیه»، گزیده «احادیث تشیع»، «شیعه در اسلام» علامه طباطبایی، گزیده «فتوحات مکیه» ابن عربی، «اکسیر العارفین» ملاصدرا، گزیده «دیوان فخرالدین عراقی» و «مقالات شمس» شمس الدین تبریزی را به انگلیسی ترجمه کرده است.[125]

در این دوره برخی کتب مهم فلسفی و عرفانی به زبان های اروپایی ترجمه شد که از جمله می توان به «مرصاد العباد» نجم الدین رازی (حامد الگار، 1982) «عرشیه» ملاصدرا (جیمز موریس، ۱۹۸۱)، «اکسیرالعارفین» ملاصدرا (ویلیام چیتیک، ۲۰۰۳) و «مشاعر» ملاصدرا (سید حسین نصر، ۲۰۱۴) به انگلیسی ترجمه شد.

سـه نسل از استادان و مروجان فلسفه ملاصدرا در غرب در قرون 20 و 21 عبارتند از:

نسل اول معلمان فلسفه صدرایی: هانری كربن (1903ـ 1978)، فضل‌الرحمان ملک (1919ـ 1988)، سیدحسین نصر (1312هـ.ش. ـ …)، مهدی حائری، مهدی محقق، توشیهیکو ایزوتسو (1914ـ1993) و جواد فلاطوری (1304ـ 1375هـ.ش.) به جز هانری كربن، سایر این شخصیت ها اساتیدی از شرق هستند كه با مهاجرت به غرب از طریق تدریس در دانشگاهها و تالیف مقالات و کتب فلسفی متعدد، فلسفه صدرایی را با روش آکادمیک به جهان غرب معرفی کردند.

نسل دوم غالباً تربیت‌شدگان نسل اول‌‌ هستند نظیر حسین ضیایی و یا چهره های غیر ایرانی که با سفر به ایران و تلمذ نزد اساتید ایرانی با تفكرات فلسفی ملاصدرا آشنا شدند نظیر جان کوپر، ویلیام چیتیك، جیمز موریس، پرویز مروج، آلب ارسلان اچنیك، ارنست ولف گزو، هرمان لندولت و الیور لیمن.

نسل سوم اساتید و مروجان فلسفه اسلامی در آمریکا و کانادا و اروپا، غالباً تربیت ‌یافتگان پروفسور نصر و دیگر اساتید ایرانی‌ هستند. چهره هایی نظیر ژیلبر دوران، پل هاردی، سید سلمان صفوی، محمد فغفوری، جوزف لمبارد، احمد شاه ‌كاظمی، مهدی امین ‌رضوی، بلال كاسپینار، ماریا دكاكه، یاتیس اشوتس، نادر البذری، كانر داگلی، ابراهیم كالین، توبی مایر، سید سجاد رضوی، لاتیمه پروین، دیوید دکاکه، سییسیل بنماریج، سیدشهاب‌الدین مصباحی، کریستین بونو و محمد رستم.

ملاصدرا شناسی از سال ۲۰۰۰ در بریتانیا رونق گرفت و به همت سید سلمان صفوی تحقیقات و کنفرانس های متعدد در زمینه معرفی افکار و اندیشه های ملاصدرا در دانشگاههای لندن برگزار شد و مقالات آن در مجله «ترانسندنت فیلوسوفی»[126] در لندن انتشار یافت.[127] در فرانسه نیز هانری کربن نقش مهمی در تثبیت فلسفه اسلامی در سیر تفکر فلسفی داشت.[128]

طی چند سال گذشته مهمترین اثر در معرفی اندیشه های فلسفه ایرانی و اسلامی از زرتشت تا امروز، در پنج جلد به سرویراستاری سید حسین نصر و مهدی امین رضوی به انگلیسی در بریتانیا انتشار یافت. در این تحقیق بی نظیر، پس از معرفی امهات اندیشه هر فیلسوف، بخشی از کتاب او نیز ترجمه و معرفی شده است. آکادمی مطالعات ایرانی لندن به درخواست پروفسور نصر در تحقیق و انتشار جلد پنجم این اثر عظیم فلسفی همکاری داشت. جلد چهارم این اثر در باره فلسفه اشراقی شهید سهروردی و جلد پنجم در زمینه فیلسوفان  مکاتب شیراز، اصفهان و تهران است. جلد پنجم پس از تحلیل شرایط فکری و زمین های پیشینی تأسیس فلسفه ملاصدرا و معرفی این فلسفه، به تحلیل فلسفه صدرایی پس از ملاصدرا تا دوره قاجار می پردازد.  عناوین جلدهای پنجگانه این دائره المعارف بزرگ فلسفی عبارتند از:

An Anthology of Philosophy in Persia: From Zoroaster to Omar Khayyam, v.1.

An Anthology of Philosophy in Persia: Ismaili Thought in the Classical Age, v.2.

An Anthology of Philosophy in Persia: Philosophical Theology in the Middle Ages, v.3.

An Anthology of Philosophy in Persia: From the School of Illumination to Philosophical Mysticism , v.4.

An Anthology of Philosophy in Persia: From the School of Shiraz to the Twentieth Century, v.5.

تألیف کتاب سه جلدی «میرات تصوف»[129] با همکاری اندیشمندانی نظیر آن ماری شیمل، سید حسین نصر، ویلیام چیتیک، کارل ارنست، جان کوپر و احمد مهدوی دامعانی گام مهمی در معرفی تصوف و عرفان اسلامی به دنیای غرب بود. این اثر در سال ۱۹۹۱به سرویراستاری دکتر لئونارد لوئیسون منتشر شد. در سال های اخیر بیش از ۵۰ اثر مهم در باره حارث محاسبی،[130] عمر خیام،[131] شهید منصور حلاج،[132] خواجه عبدالله انصاری،[133] امام محمد غزالی،[134] شیخ محمود شبستری، شیخ ابوالحسن خرقانی،[135] روزبهان بقلی،[136] عزیز نسفی، ابن عربی،[137] عطار[138]، مولوی،[139] ترمذی،[140] شیخ اشراق سهروردی،[141] ابوالحسن شاذلی[142] و حافظ[143] به زبان انگلیسی انتشار یافته است. در این زمینه سری کتاب های تصوف انتشارت روتلیج (Routledge Sufi Series)[144] و همچنین سری مطالعات اسلام انتشارات دانشگاه نیویورک (SUNY)[145] قابل توجه اند.

شاهنامه حکیم فردوسی در سال ۲۰۰۶ با ترجمه انگلیسی دیک دیویس[146] در ۹۹۶ صفحه توسط انتشارات پنگوئن‌ انتشار یافت و در سال ۲۰۰۰، ۲۰۰۴ و ۲۰۱۶ تجدید چاپ شد.[147]

رهبران جهان اسلام

مهمترین چهره های سیاسی ضد استعماری جهان اسلام در سده معاصر به ترتیب تاریخی عبارتند: شهید شیخ عمرالمختار(۱۸۵۸-۱۹۳۱) رهبر مبارزات مردم لیبی علیه استعمار ایتالیا، امام عبد الحمید بن بادیس الجزایری (۱۸۸۹-۱۹۴۰م)،  حاج محمد امین الحسینی (1895 – 1974) مفتی فلسطین،  شهید شیخ عزالدین قسام (1883م – 1935م)، رهبر مبارزه چریکی با صهیونیسم در دهه 1930 در فلسطین، شهید عبد القادر الحسيني(۱۹۰۸-۱۹۴۸) فرمانده ارتش جهاد مقدس فلسطین، آیت الله العظمی شیخ محمد حسین کاشف الغطاء، محمدعلی جناح (رهبر استقلال پاکستان از بریتانیا)، محمد مصدق، جمال عبدالناصر، احمد سوکارنو (رهبر استقلال اندونزی از هلند)، هواری بومدین و احمد بن بِلا (رهبران استقلال الجزایر از فرانسه)، حافظ اسد، امام خمینی و ماهاتیر محمد (رهبر مالزی).

 مهمترین متفکران جهان اسلام در سده معاصر عبارتند:  محمد اقبال لاهوری، آیت الله العظمی شیخ محمد حسین کاشف الغطاء، مالک بن نبی، شیخ محمود شلتوت، شیخ عبدالحلیم محمود، ابوالاعلی مودودی، سید قطب، علی شریعتی، سید محمدحسین طباطبایی، مرتضی مطهری، فربتیوف شوان، محمدتقی جعفری، حسن حسن‌زاده آملی، عبدالله جوادی آملی، غلامحسین ابراهیمی دینانی،  سید حسین نصر و ویلیام چیتیک.

فرصت ها و تهدیدها

جهان اسلام با توجه به امتیازات مادی و معنوی خود، ظرفیت و فرصت تبدیل شدن به یک بلوک قدرت در جهان امروز را داراست. بلوک اسلامی می تواند نقش سازنده ای در برقراری صلح و امنیت جهانی بر اساس عدالت، شورا و معنویت ایفا کند.

امتیازات جهان اسلام

جمعیت: بر اساس گزارش سایت جمعیت جهان، جمعیت مسلمانان جهان در سال ۲۰۲۰ حدود یک میلیارد و 900 میلیون نفر است.[148] مسلمانان گرچه در سراسر جهان پراکنده اند، لیکن اکثر آنها در شمال و مرکز آفریقا، خاورمیانه و آسیای جنوب شرقی زندگی می کنند. در بسیاری از کشورهای این مناطق از جمله در مصر، افغانستان، سوریه، پاکستان، ترکیه و ایران بیش از 90 درصد جمعیت مسلمان هستند.

بیشترین جمعیت مسلمان در کشورهای اندونزی (231 میلیون نفر) – پاکستان (212 میلیون و 300 هزار نفر) – بنگلادش (153 میلیون و 700 هزار نفر) – نیجریه (95 – 103 میلیون نفر) – مصر (85 – 90 میلیون نفر) – ایران (82 میلیون و 500 هزار نفر) و ترکیه (74 میلیون و 432 هزار و 725 نفر) زندگی می کنند. بیشترین اقلیت مسلمان (حدود 200 میلیون نفر) در هند زندگی می کنند.[149] کلیه کشورهای اسلامی در «سازمان کنفرانس کشورهای اسلامی» عضویت دارند. «سازمان همکاری کشورهای اسلامی» (OIC)، دومین سازمان بین دولتی پس از سازمان ملل متحد است که ۵۷ کشور مسلمان عضو آن هستند.[150]

موقعیت ژئوپلیتیک: جهان اسلام کنترل مهم ترین تنگه های دریایی جهان مانند «تنگه هرمز»، «باب المندب»، «کانال سوئز»، «جبل الطارق»، «مالاکا»، «مرمره» و «داردانل» را در اختیار خود دارد. این تنگه ها به‌ دلیل‌ موقعیت‌ سوق‌ الجیشی‌، نقش‌ مهمی در جغرافیای‌ سیاسی‌ جهان‌ دارند و تقریباً در سراسر قلمرو اسلامی‌ از مغرب‌ تا مشرق‌ گسترده اند. اهمیت‌ سوق‌الجیشی‌ تنگه‌های‌ «جبل‌ الطارق»‌ در غرب‌ جهان ‌اسلام‌، «مرمره‌» و «داردانل»‌ در ترکیه‌، «سوئز»، «باب ‌المندب»‌ و «هرمز» در خاورمیانه‌ و «مالاکا» در آسیای‌ جنوب‌ شرقی‌ بیش از سایر تنگه هاست. این تنگه ها‌ نقش‌ تعیین‌ کننده‌ ای‌ در روابط بین الملل، مناسبات نظامی – اقتصادی و سرنوشت‌ جهان‌ دارند.

منابع و معادن: جهان اسلام دارای منابع ­و معادن نفت و گاز، آلومینیوم، فسفر، بوکسیت‌، سنگ ‌آهن و طلا‌  است. ‌ایران و قطر دارای بالاترین ذخایر گاز جهان هستند.

قدرت نظامی: مجموعه شش کشور برتر جهان اسلام (پاکستان، ترکیه، ایران، مصر، اندونزی و عربستان)[151] پس از آمریکا، چین، روسیه و اروپا، مهم ترین بلوک نظامی جهان هستند.

فرهنگ متعالی اسلام: «حکمت خالده» و «تعالیم اخلاقی و معنوی قرآن کریم» مهمترین سلاح نرم جهان اسلام در جهان پرآشوب امروز است.

تهدیدهای جهان اسلام

دشمن خارجی: از منظر مسلمانان؛ اسرائیل و آمریکا مهم ترین دشمن جهان اسلام هستند. به گزارش BBC «یکی از جامع ترین تحقیقاتی که در خاورمیانه و شمال آفریقا انجام شده نشان می‌دهد بیشتر مردم، اسرائیل و آمریکا را بزرگ ترین تهدید برای منطقه می‌دانند.»[152]

اختلافات داخلی: اختلافات سیاسی- امنیتی بین کشورهای اسلامی، موجب کاهش قدرت تأثیرگذاری آنها در مناسبات سیاسی، امنیتی، اقتصادی جهان شده است. به ویژه اختلافات ایران و عربستان به زیان جهان اسلام است.

اقتصاد: شیوه ‌های‌ نامناسب‌ عرضه‌ تولیدات‌ اقتصادی‌، خام فروشی منابع و معادن و عدم‌ همکاری‌ یا توافق‌ جمعی‌ در مسائل‌ کلان‌ اقتصادی، تداوم شکاف طبقاتی، بیکاری، تورم لجام گسیخته، عقب افتادگی تکنولوژیک نسبت به غرب، بهره وری پایین، عدم حاکمیت مالی و سوئیفت مستقل از غرب، از نقاط ضعف کشورهای اسلامی است.

بحران آب: در حال حاضر بحران آب، مهمترین بحران طبیعی جهان اسلام است که موجب ایجاد و تعمیق تهدیدات امنیتی در ابعاد اجتماعی و اقتصادی برای کشورهای اسلامی منطقه غرب آسیا می شود.

استبداد: حکومت های استبدادی و نیمه استبدادی در اکثر کشورهای جهان اسلام، از تهدیدهای مهم توسعه پایدار و همبستگی اجتماعی است.

ارتجاع، افراطی گری دینی و تروریسم: ارتجاع با هیچ تمدنی گفت و گو نمی کند، مخالف اجتهاد عصری و خردگرایی است. افراطی گری دینی نظیر طالبان و وهابیت مخالف حقوق زنان، حقوق بشر  و معتقد به اعمال  جباریت در اجرای شریعت هستند. تروریسم، آدمگشی بی گناهان خلاف اصول انسانی و ارعاب جامعه است مثل کارهای القاعده، داعش، سپاه صحابه، بوکو حرام، الشباب سومالی ، انصار الشریعه تونس، گومله و منافقین،  از تهدیدهای مهم داخلی جهان اسلام است. ملت ایران و سوریه مهمترین قربانیان تروربسم در سال های اخیر بوده اند.

 غرب زدگی: باور به این که سلطه غرب بر جهان یک واقعیت است، نمی توان با آن مبارزه کرد و باید آنرا پذیرفت، غرب زدگی سیاسی است. عقیده سخیف تنها راه توسعه، مدل و روش و منش غربی است، غرب زدگی اقتصادی است. این دو فکر جاهلانه سم مهلک استقلال و توسعه جهان اسلام است. غرب زندگی بر چند پایه استوار است. ۱- باور به این که مدل غرب بهترین راه تمدن و فرهنگ است. ۲- تنها راه توسعه پیروی از مدل غرب است. ۳- آمریکا قدرت مسلط بر جهان است و امکان مبارزه با آن نیست پس باید تسلیم آن شد یا با آن مماشات کرد.  آسیا گرایی در مقابل غرب گرایی است. داریوش شایگان نظریه  پرداز آسیا در برابر غرب است و ماهاتیر محمد مدل توسعه  اقتصادی آسیایی را در مالزی با موفقیت اجرا کرد.

فقدان بینش و رویکرد تمدن سازی: جهان اسلام علیرغم شیشرفت هایی که در صد سال گشذشته داشته است اما فقدان بینش و رویکرد تمدن سازی، رشد نامتناسب و نامتعادل ایحاد کرده است. جهان اسلام نا کنون از داشتن طرحی کلان برای ساختن تمدن اسلامی نوین و عملیاتی کردن آن غافل بوده است، یا ضعبف عمل کرده است.

فرجام سخن

جهان اسلام ظرفیت تبدیل شدن به یک بلوک مهم قدرت سیاسی، نظامی، فرهنگی، اقتصادی را داراست. یکی از مهمترین راه حل های عملی شدن این ظرفیت، تصویب برنامه کلان تمدن نوین اسلامی، همگرایی جهان اسلام و توسعه مبادلات و تعاملات اقتصادی، امنیتی، علمی، فرهنگی بین کشورهای اسلامی ، تاسیس سوئیفت مستقل از غرب برای مبادلات مالی است.[153] دولت ها، نخبگان فکری، تجار، هنرمندان و ورزشکاران نقش مهمی در تحقق همگرایی جهان اسلام دارند. توسعه دموکراسی در کشورهای اسلامی و تقریب مذاهب اسلامی اسباب رشد همه جانبه جهان اسلام می شود.

والسلام / مهر ۱۴۰۱ – لندن

=======================================================

منابع

وحدت جهان اسلام: چشم انداز آینده، سید یحیی صفوی، تهران، ۱۳۸۷.

جهان اسلام(۸ جلد)، سید یحیی صفوی، تهران، ۱۳۹۳.

گفتمان انقلابی در جهان اسلام، سید سلمان صفوی، قم، انتشارات سلمان – آزاده، ۱۳۹۶.

اهمیت تعالیم حکیم سیدحسین نصر، سید سلمان صفوی، لندن، آکادمی مطالعات ایرانی لندن، ۲۰۲۰.

Al-Yaqoubi, Muhammad. Refuting ISIS: A Rebuttal Of Its Religious And Ideological Foundations. Sacred Knowledge. 2015.

Burg, Steven L.; Shoup, Paul S. The War in Bosnia-Herzegovina: Ethnic Conflict and International Intervention (2nd ed.). M.E. Sharpe. (1999).

Esposito, John L. (Editor), The Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic World. Oxford. OUP. 2001.

Crowe, David M. War Crimes, Genocide, and Justice: A Global History. Palgrave Macmillan. 2013.

Esposito, John L.  The Oxford Dictionary of Islam (Oxford Quick Reference). Oxford. OUP. 2004.

The Oxford Encyclopedia of the Islamic World. Esposito, John L.  The Oxford Dictionary of Islam (Oxford Quick Reference). Oxford. OUP. 2009.

Esposito, John L. The Oxford Handbook of Islam and Politics. Oxford. OUP. 2013.

Esposito, John L. Islamophobia: The Challenge of Pluralism in the 21st Century. Oxford. OUP. 2011.

Fawaz A. Gerges, ISIS: A History. Princeton University Press. 2016.

Mansfield, Peter. A History of the Middle East: Fifth Edition. Penguin. 2013.

Nasr, S.H. The Heart of Islam. HarperCollins. 2004.

Nasr, S.H. Islam in the Modern World: Challenged by the West, Threatened by Fundamentalism, Keeping Faith with Tradition Hardcover. HarperOne. 2011.

Pelham, Nicolas. Holy Lands: Reviving Pluralism in the Middle East. Columbia Global Reports. 2016.

Seybolt, Taylor B. Humanitarian Military Intervention: The Conditions for Success and Failure. Oxford University Press. (2007).

Wiebes, Cees. Intelligence and the War in Bosnia, 1992–1995. Lit Verlag. 2003.

منابع اینترنتی

www.globalfirepower.com/

Mapping the Global Muslim Population

https://peace-ipsc.org/fa/

https://iranianstudies.org/fa/

========================================

پی نوشت ها

[1] نک: جهان اسلام (۸ جلد)، سید یحیی صفوی، تهران، 1387.

[2] بریتانیکا، مدخل جهان اسلام.

[3] محمد قزوینی پروین را «رابعه دهر» و «ملکه‌النسا الشواعر» توصیف می‌کند و قصاید او را با قصاید ناصر خسرو برابر می‌داند. نادر نادرپور پروین را نخستین زنی می‌داند که به معنای واقعی شاعر بوده‌است.[ یوسفی، چشمه روشن، ص ۵۲۸.] محمدعلی جمال زاده، شعر او را از لحاظ استقلال و اصالت از حافظ و صائب تبریزی بهتر می‌داند.( دادبه، اصغر (۱۳۸۳). «پروین اعتصامی». دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. ج. ۱۳. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.)

[4] محمد عبدالوهاب (1902 – 1991)، خواننده، بازیگر و آهنگساز برجسته مصری قرن بیستم بود. او بیشتر به خاطر آهنگ های میهنی عاشقانه و مصری اش شناخته شده است.او به خاطر آهنگ‌های ملی‌گرایانه و انقلابی مصری‌اش مانند «یا مصر تام الحنا» (ای مصر، شادی اینجاست)، «حی علا الفلاح» (ندای وظیفه)، «الوطن الاکبر» شهرت داشت. وطن بزرگ)، «مصر نادتنا فالبنا الندا» (مصر ما را صدا زد و ما جواب دادیم)، «اولو له مصر» (به مصر بگو)، «حب الوطن فرد علی» (وطن پرستی واجب من است)، «ساوت ال. گامهیر (آوای توده ها)، یا نسیم الحریه (ای نسیم آزادی)، سواعد من بلادی (دست های هموطن). او همچنین سرود ملی لیبی را ساخت که از سال 1951 تا 1969 و مجدداً از سال 2011 پذیرفته شد.

[5] نصرت فَاتِح‌علی خان، (۱۳۲۷ – ۱۳۷۶ش) خواننده و استاد سبک قَوّالی اهل پاکستان. نصرت فتح علی خان، از دریافت‌کنندگان جایزه پیکاسو است. از ترانه‌های مشهور وی می‌توان به «دل لگی»، «علی داملنگ» (سرمستِ علی ام)، «حق علی علی»  و «دم مست قلندر» اشاره کرد

[6] Aziz Mian Qawwal (1942 –2000) was a Pakistani traditional qawwal famous for singing ghazals in his own style of qawwali and is considered one of the greatest qawwals in South Asia.[ He holds the record for singing the longest commercially released qawwali, Hashr Ke Roz Yeh Poochhunga, which runs slightly over 150 minutes and. Aziz is known by sobriquets — “Shahenshah-e-Qawwali” (King of qawwali).

[7] Nouhad Wadie’ Haddad عربی: نهاد ودیع حداد، 1934، معروف به فيروز، خواننده لبنانی است. بسیاری او را یکی از خوانندگان برجسته و مشهورترین خوانندگان تاریخ جهان عرب می‌دانند. فیروز نماد موسیقی لبنان محسوب می شود و در بین مردم به عنوان «روح لبنان» شناخته می شود. آهنگ های معروف او: «لبیروت»، « زهرة المدائن،القدس لنا». مجموعه کارهای فیروز مجموعه عظیمی مشتمل بر بیش از ۱۵۰۰ قطعه را در بر می‌گیرد که از این تعداد نزدیک به ۸۰۰ قطعه منتشر شده. بیش از ۱۵۰ میلیون نسخه از آلبوم‌ های فیروز در سراسر جهان به‌ فروش رسیده ‌است.

متن تصنیف : « زهرة المدائن»

لأجلك يا مدينة الصلاة أصلي — لأجلك يا بهية المساكن يا زهرة المدائن

يا قدس يا قدس يا مدينة الصلاة — عيوننا إليك ترحل كل يوم

تدور في أروقة المعابد — تعانق الكنائس القديمة

و تمسح الحزن عن المساجد — يا ليلة الأسراء يا درب من مروا إلى السماء

عيوننا إليك ترحل كل يوم و انني أصلي — الطفل في المغارة و أمه مريم وجهان يبكيان

لأجل من تشردوا — لأجل أطفال بلا منازل

لأجل من دافع و أستشهد في المداخل — و أستشهد السلام في وطن السلام

سقط الحق على المداخل — حين هوت مدينة القدس

تراجع الحب و في قلوب الدنيا أستوطنت الحرب — الطفل في المغارة و أمه مريم وجهان يبكيان و أنني أصلي

الغضب الساطع آتٍ و أنا كلي ايمان — الغضب الساطع آتٍ سأمر على الأحزان

من كل طريق آتٍ بجياد الرهبة آتٍ — و كوجه الله الغامر آتٍ آتٍ آتٍ

لن يقفل باب مدينتنا فأنا ذاهبة لأصلي — سأدق على الأبواب و سأفتحها الأبواب

و ستغسل يا نهر الأردن وجهي بمياه قدسية — و ستمحو يا نهر الأردن أثار القدم الهمجية

الغضب الساطع آتٍ بجياد الرهبة آتٍ — و سيهزم وجه القوة

البيت لنا و القدس لنا — و بأيدينا سنعيد بهاء القدس

بايدينا للقدس سلام آتٍ»

[8] isna.ir/xkZDS

[9] نک: مقالات  سید سلمان صفوی در سایت مرکز بین المللی مطالعات صلح. و سایت گلوبال فایر پاور.

[10] https://www.globalfirepower.com/ . Retrieved 5 October 2022.

[11] Lapidus, Ira M. (2014). A History of Islamic Societies. Cambridge University Press (Kindle edition). pp. 829–834. ISBN 978-0-521-51430-9.

[12] Pew Research Centre. https://www.pewresearch.org

[13] https://www.pewresearch.org/religion/2009/10/07/mapping-the-global-muslim-population/ . Retrieved 6 October 2022.

[14] https://www.pewresearch.org/religion/2009/10/07/mapping-the-global-muslim-population/ . Retrieved 6 October 2022.

[15] https://www.wilsoncenter.org/publication/islam-russia-history-politics-and-culture  .Retrieved 6 October 2022.

[16] the Muslim population in Europe (defined here as the 28 countries presently in the European Union, plus Norway and Switzerland) as of mid-2016, estimated at 25.8 million (4.9% of the overall population) – up from 19.5 million (3.8%) in 2010.: https://www.pewresearch.org/religion/2017/11/29/europes-growing-muslim-population/ visited site:7 October 2022.

[17] https://www.pewresearch.org/religion/2009/10/07/mapping-the-global-muslim-population/ . Retrieved 6 October 2022.

[18] https://peace-ipsc.org/fa/

[19] https://peace-ipsc.org/fa/

[20] https://peace-ipsc.org/fa/     

[21] https://peace-ipsc.org/fa/   

[22]  نک سید سامان صفوی، سایت مرکز بین المللی مطالعات صلح.

[23] Mansfield, peter. A History of the Middle East: Fifth Edition. Penguine. 2013.

[24] Pelham, Nicolas. Holy Lands: Reviving Pluralism in the Middle East. Columbia Global Reports. 2016.

[25] Robinson, Francis. The Cambridge Illustrated History of the Islamic World. Cambridge University Press. 1996.

[26] Jansen, Jan C.; Osterhammel, Jürgen (2017). Decolonization: A Short History. Princeton .University Press. p. 165.

[27] Alice Cherki, Frantz Fanon. Portrait (2000), Paris: Seuil. David Macey, Frantz Fanon: A Biography (2000), New York: Picador Press. Nigel Gibson, Fanonian Practices in South Africa, University of KwaZulu-Natal Press, Pietermaritzburg, 2011.

[28] وقایع ‌نگاری ‌‎های الجزایر، آلبر کامو، ترجمه هانیه رجبی. تهران: نشر چشمه، ۱۳۹۸.

[29] نقد استراتژی آمریکا در أفغانستان، سید سلمان صفوی، قم، ۱۳۹۰.

[30] نبرد برای سارایوو، کریم لوچارویچ، ترجمه: سعید عابدپور، تهران، ۱۳۹۷. خداحافظ سارایوو، آتکا رید، توجمه عابده میرزایی، تهران، ۱۳۹۷. کارت‌ پستال‌ هایی از گور، امیر سولیاگیچ، ترجمه میقم مبرهادی، تهوان، ۱۳۹۹. لبخند من انتقام من است، جوا، آدویچ، ترجمه سید میثم میرهادی، تهران، ۱۳۹۶.

[31] Lacina, Bethany; Gleditsch, Nils Petter (2005). “Monitoring Trends in Global Combat: A New Dataset of Battle Deaths” (PDF). European Journal of Population. 21 (2–3): 154. doi:10.1007/s10680-005-6851-6. S2CID 14344770. Archived from the original (PDF) on 6 October 2014. Retrieved 10 Oct  2022.

[32] Klass, Rosanne (2018). “Genocide in Afghanistan 1978–1992”. Retrieved 10 Oct  2022.

[33] Reuben, Rafael; Prakash, Aseem (1999). “The Afghanistan war and the breakdown of the Soviet Union” (PDF). Retrieved 10 Oct  2022.

[34] USATODAY.com – Iran helped overthrow Taliban, candidate says. USA Today. Retrieved 10 Oct  2022.

[35] “Human and Budgetary Costs of Afghan War, 2001-2021” (pdf). Retrieved 10 Oct  2022.

[36] “Human and Budgetary Costs to Date of the U.S. War in Afghanistan, 2001-2022 | Figures | Costs of War”. The Costs of War. Retrieved 10 Oct  2022.

[37] Watkins, Andrew H. (November 2021). Cruickshank, Paul; Hummel, Kristina (eds.). “An Assessment of Taliban Rule at Three Months” (PDF). CTC Sentinel. West Point, New York: Combating Terrorism Center. 14 (9): 1–14. Archived (PDF) from the original on 29 November 2021. Retrieved 10 Oct  2022.

[38] درودیان، محمد، بررسی وقایع سیاسی ـ نظامی جنگ از زمینه‌سازی تهاجم عراق تا آتش‌بس، تهران، ۱۳۹۱. تاریخ شفاهی دفاع مقدس؛ روایت سید یحیی صفوی – جلد اول: از سنندج تا خرمشهر، حسین اردستانی، تهران، ۱۳۹۹.

[39] Saskia M. Gieling, “IRAQ vii. IRAN-IRAQ WAR,” Encyclopaedia Iranica, Online Edition,December 15, 2006, available at http://www.iranicaonline.org/articles/iraq-vii-iran-iraq-war. Visited 11 Oct 2022.

[40] isna.ir/xdGHKC

[41] isna.ir/xdMBzL .

[42] https://jdsharif.ac.ir/3028

[43] Wiebes, Cees (2003). Intelligence and the War in Bosnia, 1992–1995: Volume 1 of Studies in intelligence history. LIT Verlag. p. 195. ISBN 978-3-8258-6347-0. “Pakistan definitely defied the United Nations ban on supply of arms to the Bosnian Muslims and sophisticated anti-tank guided missiles were airlifted by the Pakistani intelligence agency, ISI, to help Bosnians fight the Serbs.”

[44] نبرد برای سارایوو، کریم لوچارویچ، ترجمه: سعید عابدپور، تهران، ۱۳۹۷.

[45] کارت‌پستال‌هایی از گور، امیر سولیاگیچ، ترجمه میقم مبرهادی، تهران، ۱۳۹۹.

[46] لبخند من انتقام من است، جوا، آدویچ، ترجمه سید میثم میرهادی، تهران، ۱۳۹۶.

[47] Wiebes, Cees (2003). Intelligence and the War in Bosnia, 1992–1995: Volume 1 of Studies in intelligence history. LIT Verlag. p. 195.

[48] Taylor Branch (2009). The Clinton Tapes: Wrestling History with the President. Simon and Schuster. p.31.

[49] Burg, Steven L.; Shoup, Paul S. (1999). The War in Bosnia-Herzegovina: Ethnic Conflict and International Intervention (2nd ed.). M.E. Sharpe. Pp.169–191

[50] Seybolt, Taylor B. (2007). Humanitarian Military Intervention: The Conditions for Success and Failure. Oxford University Press. P. 177.

[51] Phillips, R. Cody (2005). Bosnia-Herzegovina. Government Printing Office. P. 5.

[52] Haddad, Heidi Nichols (2011). “Mobilizing the Will to Prosecute: Crimes of Rape at the Yugoslav and Rwandan Tribunals”. P. 109. Crowe, David M. (2013). War Crimes, Genocide, and Justice: A Global History. Palgrave Macmillan. p. 343.

[53] Crowe, David M. (2013). War Crimes, Genocide, and Justice: A Global History. Palgrave Macmillan. p. 343.

[54] https://peace-ipsc.org/fa/   

[55] The London Central Mosque (also known as the Regent’s Park Mosque) https://iccuk.org/

[56] https://iranianstudies.org/fa/

[57] https://peace-ipsc.org/fa/

[58] shorturl.at/aDFJV

[59] Ahmed Rashid. Taliban, Third Edition: James Fergusson. The Power of Militant Islam in Afghanistan and Beyond. 2022. Taliban: the history of the world’s most feared fighting force. Corgi. 2011.

[60] “Afghanistan: Political Parties and Insurgent Groups 1978–2001” (PDF). ecoi.net. Australian Refugee Review Tribunal. 7 March 2013. pp. 18–19. Retrieved 17 August 2021. Most of the original Taliban leaders came from the same three southern provinces—Kandahar, Uruzgan and Helmand—and nearly all of them fought for one of the two main clerical resistance parties during the war against the Soviets: Hezb-e Islami (Khales) and Mohammad Nabi Mohammadi’s Harakat-I Ineqelab-ye Islami. The Taliban’s fighting ranks were mostly filled with veterans of the war against Soviet forces.

[61] “Pakistan: A Plethora of Problems” (PDF). Global Security Studies, Winter 2012, Volume 3, Issue 1, by Colin Price, School of Graduate and Continuing Studies in Diplomacy. Norwich University, Northfield, VT.

[62] Syed Saleem Shahzad . Inside Al-Qaeda and the Taliban: Beyond Bin Laden and 9/11. Pluto Press. 2011.

[63] https://worldcat.org/identities/lccn-no98-126907/

[64] Schmid, Alex (2014). “Al Qaeda’s “Single Narrative” and Attempts to Develop Counter-Narratives”. Terrorism and Counter-Terrorism Studies.

[65] “Security situation in Afghanistan” (PDF). www.europarl.europa.eu. Archived (PDF) from the original on April 9, 2022.

[66] Gerges, Fawaz A. (2016). ISIS: A History. Princeton University Press. pp. 21–22.

[67] Al-Yaqoubi, Muhammad (2015). Refuting ISIS: A Rebuttal Of Its Religious And Ideological Foundations. Sacred Knowledge. pp. xiii, 11, 18.

[68] Manne, Robert (3 November 2016). “The mind of Islamic State: more coherent and consistent than Nazism”. The Guardian. Archived from the original on 28 January 2017. There exists a more or less general consensus that the ideology of the Islamic State is founded upon the prison writings of the revolutionary Egyptian Muslim Brother Sayyid Qutb

[69] Al-Yaqoubi (2015), p. xii.

[70] https://iranianstudies.org/fa/1396/03/13/  

[71]  نک: گفتمان انقلابی در جهان اسلام، سید سلمان صفوی، قم، انتشارات سلمان – آزاده، ۱۳۹۶.

[72] تصوف در غرب افریقا، سید محمد شاهدی، فصل ششم: طریقت تیجانیه.

[73] An Anthology of Philosophy in Persia, (5 vols).

[74] The Study Quran, (2015).

[75] پیکتال در طول اقامتش در فلسطین،  به اسلام علاقه‌مند شد و در یکی از سفرهایش به سوریه نزد امام جماعت، مسجد جامع اموی دمشق به دین اسلام گروید. پیکتال بعدا به‌عنوان یکی از رهبران مسلمانان انگلیس انتخاب و در یکی از مساجد لندن به امامت جماعت منصوب گردید. او مخلف قرارداد ساکس- پیکو بود. او مترجم قرآن کریم به زبان انگلیسی است. تالیفات پیکتال:

All Fools – being the Story of Some Very Young Men and a Girl (1900)

Saïd the Fisherman (1903)

Enid (1904)

Brendle (1905)

The House of Islam (1906)

The Myopes (1907)

Children of the Nile (short story collection) (1908)

The Valley of the Kings (1909)

Pot au Feu (1911)

Larkmeadow (1912)

The House of War (1913)

Veiled Women (1913)

With the Turk in Wartime (1914)

Tales from Five Chimneys (1915)

Knights of Araby – the story of Yemen in the 5th Islamic Century (1917)

Oriental Encounters – Palestine and Syria (1918)

Sir Limpidus (1919)

The Early Hours (1921)

As others See us (1922)

The Cultural Side of Islam (1927).

The Meaning of the Glorious Koran: An Explanatory Translation (1930(

[76] آثار ترجمه شده به فارسی گنون: 

– بحران دنیای متجدد، ترجمه ضیاءالدین دهشیری، تهران: امیرکبیر، چاپ دوم، ۱۳۷۲.

– بحران دنیای متجدد، ترجمه حسن عزیزی، تهران: حکمت، چاپ اول، ۱۳۸۸.

– معانی رمز صلیب: تحقیقی در فن معارف تطبیقی، ترجمه بابک عالیخانی، تهران: انتشارات سروش، چاپ اول، ۱۳۷۴.

– نگرشی به حقایق باطنی اسلام و تائوئیسم، ترجمه دل‌آرا قهرمان، تهران: نشر آبی، چاپ اول، ۱۳۷۹.

– سیطره کمیت و علائم آخرالزمان، ترجمه علی‌محمد کاردان، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، چاپ چهارم، ۱۳۸۴.

– انسان و صیرورت او بنا بر ودانْتَه، ترجمه بابک عالیخانی و کامران ساسانی، تهران: انتشارات مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، چاپ اول، ۱۳۹۷.

– سمبول های بنیادین زبان جهان شمول علم مقدس، ترجمه دل آرا قهرمان، تهران: حکمت، چاپ اول، ۱۳۹۸.

[77] تیتوس بورکهارت (۱۳۷۴)، درآمدی بر آیین تصوف، تهران: مرکز ایرانی مطالعه فرهنگها.

تیتوس بورکهارت (۱۳۶۵)، هنر اسلامی؛ زبان و بیان، ترجمه مسعود رجب نیا، تهران: سروش.

تیتوس بورکهارت (۱۳۶۹)، اصول و روش های هنر مقدس، ترجمه جلال ستاری، تهران: سروش.

تیتوس بورکهارت (۱۳۸۹)، جهان‌شناسی سنتی و علم جدید، ترجمه حسن آذرکار، تهران: حکمت.

[78] https://www.bbc.com/persian/world-features-59331072

[79] “Archived copy” (PDF). faithcommunitiestoday.org. Archived from the original (PDF) on October 18, 2012. Retrieved 1 October 2022.

[80] Bagby, Ihsan (June 2, 2020). “The American Mosque 2020: Growing and Evolving”. Institute for Social Policy and Understanding. Retrieved 1 October 2022.

[81] Mohamed, Besheer (August 4, 2021). “Women are becoming more involved in U.S. mosques”. Pew Research Center. Retrieved 1 October 2022.

[82] “American Muslim Poll 2017 | ISPU”. Institute for Social Policy and Understanding. March 21, 2017. Retrieved 1 October 2022.

[83] “American Muslim Poll 2017 | ISPU”. Institute for Social Policy and Understanding. March 21, 2017. Retrieved 1 October 2022.

[84] “Women are becoming more involved in U.S. mosques”

[85] “The Diversity of Muslims in the United States – Views as Americans” (PDF). United States Institute of Peace. February 2006. Archived (PDF) from the original on July 1, 2017. Retrieved 1 October 2022.

[86] “Free Muslims Coalition”. Freemuslims.org. Archived from the original on June 12, 2008. Retrieved 1 October 2022.

[87] https://en.wikipedia.org/wiki/Islam_in_Europe . https://www.pewresearch.org/religion/2017/11/29/europes-growing-muslim-population/

[88] “Religion in England and Wales: In 2019, an estimated 51.0% of the population reported their religion as Christian, making it the most prevalent religious group in England and Wales. However, numbers identifying as Christian have fallen by 8.3 percentage points since the 2011 Census (when 59.3% identified as Christian).The next most common responses in 2019 were No religion (38.4%), Muslim (5.7%) and Hindu (1.7%). The No religion group (combined with Not stated) increased by just over 6.1 percentage points from 2011.” At: https://www.ons.gov.uk/peoplepopulationandcommunity/populationandmigration/populationestimates/articles/populationestimatesbyethnicgroupandreligionenglandandwales/2019. Visited site:  7 Oct. 2002.

[89] http://shabestan.ir/detail/News/497766

[90] His works: The roots of the Islamic revolution/ Hamid Algar, London: Open prss, 1983 = ۱۳۶۲

Wahhabism: a critical essay

Surah Al-Fatihah: foundation of the Qur’an / a lecture by professor Hamid Algar; produced by Moin Shaikh.

Imam Abu Hamid Ghazali: an exponent of Islam in its totality

Sufism: principles and practice: a lecture

The sunna: its obligatory and exemplary aspects

The Naqshbandi order in republican Turkey: BIVS conference Berlin, 18-20 Dec. 81

Islam and revolution: writings and declarations of Imam Khomeini

An introduction to Islam

Jesus in the Quran: his reality expounded in the Qurʼan

Shi’i Islam: doctrines and history

God and his attributes: lessons on Islamic doctrine

An anthology of modern Arabic poetry

Draft constitution of the Islamic Republic of Iran.

Fundamentals of Islamic thought: God, man, and the universe

Resurrection and the hereafter: a decisive proof of their reality

Occidentosis: a plague from the West

Imamate and leadership: lessons on Islamic doctrine (book four)

On the sociology of Islam: lectures

Islam, politics, and social movements

Society and economics in Islam: writings and declarations of Ayatullah Sayyid Mahmud Taleghani

On the sociology of Islam: lectures

The perfect guide to the sciences of the Qur’an = Al-Itqān fī ‘Ulūm al-Qur’ān. Volume I

On the sociology of Islam: lectures by Ali Shari’ati

Resurrection judgement and the hereafter

An Islamic response to imperialism: political and religious writings of Sayyid jamāl ad-Dīn “al-_Afghānī”

Occidentosis: a plague from the West

Taṣawwuf and literature in Bosnia: three studies

Lost in action: a world war II soldier̀s account of a capture on Bataan and imprisonment by the Japanese.

The Nagshbandi Order in Republican Turkey.

On the sociology of Islam

The Path of God’s bondsmen from origin to return: a Sufi compendium.

[91] http://www.guardian.co.uk/commentisfree/2008/apr/05/appointmentwithfarce, Retrieved 2 October 2022.

[92] A Literary History of Persia. Volume I: From the Earliest Times until Firdawsi, 1902, 536pp., frontispiece

Volume II. From Firdawsi to Sa’di, 1906, 584pp., frontispiece.

Volume III. The Tartar Dominion (1265-1502), 1920, 602 pp., 12 illustrations.

Volume IV. Modern Times (1500-1924), 1924, 546 pp. 16 illustrations..

[93] https://www.encyclopedia.com/environment/encyclopedias-almanacs-transcripts-and-maps/massignon-louis

[94] «منحنی زندگی حلاج»: ماسینیون در منحنی زندگی حلاج به بررسی اجمالی و تحلیل ابعاد شخصیت حلاج و اوضاع دینی، سیاسی و اجتماعی عصر او پرداخته است. این کتاب که توسط روان فرهادی به فارسی ترجمه شده به سیر زندگی و افکار و علایق حلاج اختصاص دارد و نقطه ‌نظرات بزرگان عرفان چون عطار را در مورد حلاج به تفضیل مورد بحث و پژوهش قرار گرفته ‌است.  حلاج برای ماسینیون یک موضوع ساده تحقیق نبود. او با این عارف ایرانی ارتباطی شخصی برقرار کرد و شخصیت و زندگی او متاثر از حلاج گردید. کتاب «مصیبت حلاج، صوفی شهید اسلام» را ضیاءالدین دهشیری با عنوان مصایب حلاج به فارسی ترجمه کرد. در این کتاب و کتاب پیشین، ماسینیون شباهتی بین حلاّج و مسیح دیده از این رو داستان حلاج را پیگیری می کند. «سلمان پاک و نخستین شکوفه‌های معنویت اسلام در ایران»:  این کتاب درباره سلمان فارسی است که دکتر علی شریعتی آن را به فارسی ترجمه کرد.  ماسینیون کتاب های «نیایش ابراهیم در سدوم»، «هفت خفته افسس» (اصحاب کهف)، «شهر مردگان در قاهره»، «تفکرات در بنای اولیه تجزیه نحوی در زبان عرب» و «بررسی ریشه‌های فنی عرفان اسلامی» را به رشته تحریر در آورد و در نگارش دائره ‌المعارف اسلام نیز شرکت داشت. به عنوان مثال مقالات تصوّف، قرامطه و حسین بن روح در دائره ‌المعارف نوشته اوست. کتاب «الطّواسین» اثر حسین‌بن منصور حلاّج را هم ماسینیون به چاپ رساند.

[95] Arberry Works:The Rubai’yat of Jalal Al-Din Rumi: Select Translations Into English Verse (Emery Walker, London, 1949). The Rubai’yat of Omar Khayyam. Edited from a Newly Discovered Manuscript Dated 658 (1259–60) in the Possession of A. Chester Beatty Esq. (Emery Walker, London, 1949). Avicenna on Theology (London: John Murray, 1951). Omar Khayyam. A New Version, Based upon Recent Discoveries (London: John Murray, 1952) — based upon the Beatty and another forged manuscript. The Secrets of Selflessness (John Murray, London, 1953). Moorish Poetry: A Translation of ‘The Pennants’, an Anthology Compiled in 1243 by the Andalusian Ibn Sa’id (University Press, Cambridge, 1953). The Koran Interpreted (Allen & Unwin, London, 1955). The Seven Odes: The First Chapter in Arabic Literature (Allen & Unwin, London, 1955). Classical Persian Literature (1958). Dun Karm, poet of Malta. Texts chosen and translated by A.J. Arberry; introduction, notes and glossary by P. Grech. Cambridge University Press 1961. Muslim Saints and Mystics, A translation of episodes from the ‘Tazkirat al-Awliya’ (Memorial of the Saints) originally written by Farid al-Din Attar (Routledge & Kegan Paul, London, 1966). Javid Nama (Allen & Unwin, London, 1966). Discourses of Rumi, A translation of Fihi Ma Fihi, (Samuel Weiser, New York, 1972). Mystical Poems of Rumi, Translated by A. J. Arberry, (University of Chicago Press, 2009)

[96] پیکتال در طول اقامتش در فلسطین، علاقه‌مند به اسلام شد و در یکی از سفرهایش به سوریه نزد امام جماعت، مسجد جامع اموی دمشق رفت و به دین اسلام گروید. پیکتال بعدا به‌عنوان یکی از رهبران مسلمانان انگلیس انتخاب شد و در یکی از مساجد لندن به امامت جماعت منصوب گردید. او محالف قرارداد ساکس- پیکو بود.

[97] Avicenna and the Visionary Recital, Creative Imagination in the Sufism of Ibn ‘Arabi and Spiritual Body and Celestial Earth.

[98] En Islam Iranien: Aspects spirituels et philosophiques.

[99] The book has been (freely) translated into English under the title Discourses of Rumi by A. J. Arberry in 1961 and consists of 71 discourses. An authoritative translation by Bankey Behari was published in 1998 under the title Fiha Ma Fiha, Table Talk of Maulana Rumi (DK Publishers, New Delhi). A more recent and lucid translation into English, with commentary for each of the discourses, by Doug Marman (with the assistance of Jamileh Marefat, a direct descendant of Rumi) was published in 2010 under the title It Is What It Is, The Personal Discourses of Rumi (Spiritual Dialogues Project, Ridgefield, Washington). Another English translation, by W.M. Thackston, Jr, was published in 1994 under the title ‘Signs of the Unseen: The Discourses of Jalaluddin Rumi’ (Putney, VT: Threshold Books, 1994; republished by Shambhala Publications, 1999).

[100] https://www.amazon.co.uk/Wisdom-Throne-Introduction-Philosophy-Translations/dp/0691064938/ref=sr_1_1?crid=1V0CROTAETORN&keywords=james+morris+mulla+sadra&qid=1664961634&s=digital-text&sprefix=james+mrris+mulla+sadra%2Cdigital-text%2C75&sr=1-1 . The Wisdom of the Throne: An Introduction to the Philosophy of Mulla Sadra (Princeton Library of Asian Translations) Princeton University Press (21 Dec. 1981),

[101] https://www.amazon.co.uk/Path-Bondsmen-Origin-Return-translated-ebook/dp/B011POABTE . The Path of God’s Bondsmen: From Origin to Return. Islamic Publications International. North Haledon, New Jersey (1980).

[102] The Niche of Lights, al-Ghazali,Translated by David Buchman. Brigham Young University, 1008. https://press.uchicago.edu/ucp/books/book/distributed/N/bo3629884.html

[103] https://press.uchicago.edu/ucp/books/book/distributed/P/bo3641907.html . The Philosophy of Illumination

Shihab al-Din Suhrawardi, Translated by John Walbridge and Hossein Ziai. University of Chicago Press; Illustrated edition (2000).

[104] https://press.uchicago.edu/ucp/books/book/distributed/E/bo3612745.html

[105] https://press.uchicago.edu/ucp/books/book/distributed/M/bo3622795.html

[106] https://press.uchicago.edu/ucp/books/book/distributed/M/bo16881535.html , Metaphysical Penetrations

A Parallel English-Arabic Text. Brigham Young University; Bilingual edition (2014).

[107] https://www.goodreads.com/author/show/5108717.Paul_Smith

[108] https://www.encyclopedia.com/environment/encyclopedias-almanacs-transcripts-and-maps/corbin-henry . https://iranicaonline.org/articles/corbin-henry-b

[109] Avicenna and the Visionary Recital. Princeton University Press, 1960.

Histoire de la philosophie Islamique. Gallimard, 1964. (Re-issued by Kegan Paul in 1993 as History of Islamic Philosophy ISBN 0-7103-0416-1..)

Creative Imagination in the Sufism of Ibn ‘Arabi. Princeton University Press, 1969. (Re-issued in 1998 as Alone with the Alone.)

En Islam Iranien: Aspects spirituels et philosophiques (4 vols.). Gallimard, 1971–73.

Spiritual Body and Celestial Earth: From Mazdean Iran to Shi’ite Iran. Princeton University Press, 1977.

Le Paradoxe du Monothéisme. l’Herne, 1981.

Cyclical Time and Ismaili Gnosis. KPI, 1983.

L’Homme et Son Ange: Initiation et Chevalerie Spirituelle. Fayard, 1983.

Face de Dieu, Face de l’homme: Hermeneutique et soufisme. Flammarion, 1983.

Temple and Contemplation. KPI, 1986.

The Man of Light in Iranian Sufism. Omega Publications, 1994.

Swedenborg and Esoteric Islam. Swedenborg Foundation, 1995.

[110] https://vista.ir/m/a/kddm7/

[111] The Transcendent Unity of Religions, Faber & Faber, 1953; revised edition, Harper & Row, 1975; introduction by Huston Smith, Quest Books, 1984, 1993.

Spiritual Perspectives and Human Facts, Faber & Faber, 1954; Perennial Books, 1969; new translation, Perennial Books, 1987; new translation with selected letters, World Wisdom, 2007.

Gnosis: Divine Wisdom, Perennial Books, 1959, 1978; revised, Perennial Books 1990; new translation with selected letters, World Wisdom, 2006.

Language of the Self: Essays on the Perennial Philosophy, introduction by Venkataraman Raghavan, Ganesh Madras, 1959; Select Books Bangalore, 1998; revised and augmented, World Wisdom, 1999.

Stations of Wisdom, John Murray, 1961; Perennial Books, 1980; new translation, World Wisdom, 1995, 2003

Understanding Islam, Allen & Unwin, Penguin, Unwin Hyman, Routledge, 1963, 1964, 1965, 1972, 1976, 1979, 1981, 1986, 1989, 1993; World Wisdom, 1994, 1998, 2003; new translation with selected letters, foreword by Annemarie Schimmel, World Wisdom, 2011.

Light on the Ancient Worlds, Perennial Books, 1965; World Wisdom, 1984; new translation with selected letters, World Wisdom, 2006.

Logic and Transcendence, Harper & Row, 1975; Perennial Books, 1984; new translation with selected letters, World Wisdom, 2009.

Esoterism as Principle and as Way, Perennial Books, 1981, 1990; new translation with selected letters, World Wisdom, 2019.

Sufism, Veil and Quintessence, World Wisdom, 1981; new translation with selected letters, foreword by Seyyed Hossein Nasr, World Wisdom, 2006.

From the Divine to the Human, World Wisdom, 1982; new translation with selected letters, World Wisdom, 2013.

Castes and Races (this book’s 3 chapters are also included in Language of the Self), Perennial Books, 1982; World Wisdom, 1999.

Christianity/Islam: Perspectives on Esoteric Ecumenism, World Wisdom, 1985; new translation with selected letters, World Wisdom, 2008.

Survey of Metaphysics and Esoterism, World Wisdom, 1986, 2000.

In the Face of the Absolute, World Wisdom, 1989, 1994; new translation with selected letters, World Wisdom, 2014.

The Feathered Sun: Plains Indians in Art & Philosophy, introduction by Thomas Yellowtail, World Wisdom, 1990.

To Have a Center, World Wisdom, 1990; new translation with selected letters, World Wisdom, 2015.

Roots of the Human Condition, introduction by Patrick Laude, World Wisdom, 1991, 2002.

The Play of Masks, World Wisdom, 1992.

The Transfiguration of Man, World Wisdom, 1995.

The Eye of the Heart, foreword by Huston Smith, World Wisdom, 1997; new translation with selected letters, World Wisdom, 2021.

Form and Substance in the Religions, World Wisdom, 2002.

Primordial Meditation: Contemplating the Real, The Matheson Trust, 2015 (translated from the German).

[112] Her Selected works: Mohammad Iqbal, Poet and Philosopher: A Collection of Translations, Essays, and Other Articles. Karachi: Pakistan-German Forum, 1960.

Islamic Calligraphy. Evanston, Ill.: Adler’s Foreign Books, 1970.

Islamic Literatures of India. Wiesbaden: Otto Harrassowitz Verlag, 1973.

Mystical Dimensions of Islam (512 pages). Chapel Hill: University of North Carolina Press, 1975.

Classical Urdu Literature: From the Beginning to Iqbal. A History of Indian Literature, v. 8. Wiesbaden: Otto Harrassowitz Verlag, 1975.

Pain and Grace: A Study of Two Mystical Writers of Eighteenth-Century Muslim India. Leiden: Brill, 1976.

A Dance of Sparks: Imagery of Fire in Ghalib’s Poetry. New Delhi: Ghalib Academy, 1979.

We Believe in One God: The Experience of God in Christianity and Islam, edited by Annemarie Schimmel and Abdoldjavad Falaturi; translated by Gerald Blaczszak and Annemarie Schimmel. London: Burns & Oates, 1979.

The Triumphal Sun: A Study of the Works of Jalaloddinn Rumi. London: East-West Publications, 1980.

As Through a Veil: Mystical Poetry in Islam (376 pages). New York: Columbia University Press, 1982.

Das Mysterium der Zahl (310 pages). Munich: Eugen Diederichs Verlag, 1983. English edition, The Mystery of Numbers (314 pages). New York: Oxford University Press, 1993.

And Muhammad Is His Messenger: The Veneration of the Prophet in Islamic Piety (367 pages). Chapel Hill: University of North Carolina Press, 1985.

Gabriel’s Wing: Study into the Religious Ideas of Sir Muhammad Iqbal. Karachi: Iqbal Academy, 1989.

Calligraphy and Islamic Culture. New York University Press, 1990.

Islamic Names: An Introduction (134 pages). Edinburgh University Press, 1990.

Islam: An Introduction (166 pages). Albany: State University of New York Press, 1992.

A Two-Colored Brocade: The Imagery of Persian Poetry. Chapel Hill: University of North Carolina Press, 1992.

Deciphering the Signs of God: A Phenomenological Approach to Islam (314 pages). The 1991–1992 Gifford Lectures. Albany: State University of New York Press, 1994.

Nightingales under the Snow: Poems. London and New York : Khaniqahi Nimatullahi Publications, 1994.

Anvari’s Divan: A Pocket Book for Akbar. New York: Metropolitan Museum of Art, 1994.

Introduction to Cats of Cairo: Egypt’s Enduring Legacy, with photographs by Lorraine Chittock. New York: Abbeville Press, 1995. Reissued as Cairo Cats: Egypt’s Enduring Legacy (96 pages). American University in Cairo Press, 2005.

My Soul Is a Woman: The Feminine in Islam (192 pages). New York and London: Continuum, 1997.

Look! This Is Love. Boston: Shambhala Centaur Editions, 1996.

I Am Wind, You Are Fire: The Life and Work of Rumi. Boston: Shambhala Publications, 1997. Reissued as Rumi’s World : The Life and Works of the Great Sufi Poet. Boston: Shambhala Publications, 2001.

The Empire of the Great Mughals: History, Art, and Culture (352 pages). London: Reaktion Books, 2004.

Make a Shield from Wisdom: Selected Verses from Nasir-I Khusraw’s Divan (112 pages), translated and introduced by Annemarie Schimmel. London: I.B. Tauris, in association with the International Institute of Ismaili Studies, 2001.

Islam and the Wonders of Creation: The Animal Kingdom. London: Al-Furqan, Islamic Heritage Foundation 2003.

[113] https://iranianstudies.org/fa/1397/12/20/

[114] فهرست آثار چیتیک که به زبان فارسی ترجمه شده است:  من و مولانا (زندگانی شمس تبریزی و ارتباط او با مولانا جلال الدین)، پدیدآورنده: محمدبن علی شمس تبریزی، آنه ماری شیمل (مترجم)، ویلیام چیتیک (مترجم)، شهاب الدین عباسی (مترجم)، ناشر: مروارید -.۱۳۹۰

– عشق الهی (سیر به‌سوی خدا در متون اسلامی)، سید امیرحسین اصغری (مترجم)، ناشر: علمی و فرهنگی، ۱۳۹۴.

– عوالم خیال: ابن عربی و مسئله اختلاف * ، قاسم کاکایی (مترجم)، ناشر: هرمس، مرکز بین‌المللی گفتگوی تمدنها – ۰۶ آذر، ۱۳۹۰.

– رجال الغیب، تأملی در آرای سیدحسین نصر، همراه با پاسخ نصر، ترجمه سیدامیرحسین اصغری، تهران، انتشارات مسافر، ۱۳۹۱.

– عوالم خیال ابن عربی و مسئله کثرت دینی، سیدمحمود یوسف ثانی (مترجم)، مسعود صادقی علی‌آبادی (مترجم) ناشر: پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی – ۱۳۸۳.

– درآمدی بر تصوف و عرفان اسلامی، جلیل پروین (مترجم)، ناشر: پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی- ۱۳۸۲.

– طریق صوفیانه عشق، مهدی سررشته داری (مترجم)، ناشر: مهراندیش – ۲۱ اردیبهشت، ۱۳۸۴.

– راه عرفانی عشق: تعالیم معنوی مولوی، شهاب الدین عباسی (مترجم)، ناشر: پیکان – ۱۳۸۹.

– علم جهان، علم جان: ربط جهان‌شناسی اسلامی در دنیای جدید، سیدامیرحسین اصغری (مترجم)، ناشر: اطلاعات – ۱۳۸۸.

– شرح سرفصل‌های فصوص الحکم، حسین مریدی (مترجم)، ناشر: الهام، کلمات – ۲۸ دی، ۱۳۸۸.

– عوالم خیال، نجیب الله شفق (مترجم)، ناشر: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی – ۱۳۸۶.

– الصحیفه الکامله السجادیه (عربی – انگلیسی)، ناشر: انصاریان – ۱۳۸۴.

– اصول و مبانی عرفان مولوی، جلیل پروین (مترجم)، ناشر: بصیرت – ۱۳۹۰.

– ایمان و تجدد، پدیدآورندگان: ویلیام چیتیک، سیدحسین نصر، نینیان اسمارت، گرشوم گرهارد شولم، محمد ارکون، هیوستن اسمیت، ولفگانگ اشمیت، دیویدامانوئل سینگ، اوا ارثمان، کوجیرونا ناکامورا، مرضیه سلیمانی (مترجم)، ناشر: علم – ۱۳۸۹.

– طریق عرفانی معرفت از دیدگاه ابن عربی، مهدی نجفی افرا (مترجم)، ناشر: جامی – ۱۳۹۰.

– درآمدی به تصوف، محمدرضا رجبی (مترجم)، ناشر: حوزه علمیه قم، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب – ۱۳۸۸.

– سلوک معنوی ابن عربی، پدیدآورندگان: ویلیام چیتیک، جان جی سولیوان، حسین مریدی (مترجم)، ناشر: جامی -۱۳۹۷ .

– ابن عربی وارث انبیاء، هوشمند دهقان (مترجم)، ناشر: پیام امروز – ۱۳۹۳.

– ابن‌عربی میراثدار پیامبران، مترجمان: دکتر محمد سوری و دکتر اسماعیل علیخانی، ویراستاری علمی و مقدمه: دکتر قاسم کاکایی، ناشر: علمی و فرهنگی، ۱۳۹۳.

[115]  نک: مقاله «فریتیوف شوان و سنت اسلامی»، سید حسین نصر، مجله اطلاعات حکمت و معرفت – ۱۳۸۷ – سال ۳ – شماره ۲.

[116] نک: «اهمیت تعالیم حکیم سیدحسین نصر، سید سلمان صفوی، لندن، آکادمی مطالعات ایرانی لندن، ۲۰۲۰.

[117] Nasr, S.H. The Heart of Islam. HarperCollins. 2004.

[118] https://harperone.com/9780061905810/islam-in-the-modern-world/

[119] https://harperone.com/9780061125881/the-study-quran/

[120] https://iranianstudies.org/fa/1395/11/09/   

[121] Islamophobia: The Challenge of Pluralism in the 21st Century. Esposito, John L. Oxford. OUP. 2011.

[122] Esposito, John L. The Oxford Handbook of Islam and Politics. Oxford. OUP. 2013.

[123] In Search of the Lost Heart: Explorations in Islamic Thought. An anthology of Chittick’s writings (from 1975 to 2012) edited by Mohammed Rustom, Atif Khalil, and Kazuyo Murata (Albany: State University of New York Press, 2012).

[124] The Sufi Doctrine of Rumi: An Introduction (Tehran: Aryamehr University Press, 1974). A new edition, The Sufi Doctrine of Rumi, released in 2005 .

The Sufi Path of Love: The Spiritual Teachings of Rumi (Albany: State University of New York Press, 1983).

The Sufi Path of Knowledge: Ibn al-‘Arabi’s Metaphysics of Imagination (Albany: State University of New York Press, 1989).

Imaginal Worlds: Ibn al-‘Arabi and the Problem of Religious Diversity (Albany: State University of New York Press, 1994).

The Self-Disclosure of God: Principles of Ibn al-‘Arabi’s Cosmology (Albany: State University of New York Press, 1998).

Sufism: A Short Introduction (Oxford: Oneworld, 2000).

The Heart of Islamic Philosophy: The Quest for Self-Knowledge in the Teachings of Afdal al-Din Kashani (Oxford: Oxford University Press, 2001).

Ibn ‘Arabi: Heir to the Prophets (Oxford: Oneworld, 2005).

The Sufi Doctrine of Rumi: Illustrated Edition (Bloomington, IN: World Wisdom, 2005).

Science of the Cosmos, Science of the Soul: The Pertinence of Islamic Cosmology in the Modern World (Oxford: Oneworld, 2007).

With Sachiko Murata and Tu Weiming, The Sage Learning of Liu Zhi: Islamic Thought in Confucian Terms (Cambridge, MA: Harvard University Asia Centre, 2009).

Divine Love: Islamic Literature and the Path to God (New Haven: Yale University Press, 2013). It has been translated into Persian (2016).

Rumi et Shams: la voie spirituelle de l’Amour. A collection of Chittick’s writings translated into French by Jean Annestay (Paris: Editions i Littérature, 2021)..

[125] Muhammad Husayn Tabataba’i, A Shi’ite Anthology (Albany: State University of New York Press, 1981).

Javad Nurbakhsh, Sufism [I] : Meaning, Knowledge, and Unity (New York: Khaniqahi-Nimatullahi, 1981).

Fakhr al-Din ‘Iraqi, Divine Flashes. Translated with P.L. Wilson (New York: Paulist Press, 1982).

Javad Nurbakhsh, Sufism [II]: Fear and Hope, Contraction and Expansion, Gathering and Dispersion, Intoxication and Sobriety, Annihilation and Subsistence (New York: Khaniqahi-Nimatullahi, 1982).

Ali ibn Abi Talib, Supplications (Du’â), (London: Muhammadi Trust, 1982).

Zayn al-‘Abidin, The Psalms of Islam. Translated and introduced (London: Muhammadi Trust, 1988). Reprinted as The Psalms of Islam: English Version (UK: al-Mahdi Institute, and Marsta, Sweden: Me’raj Educational Publishers, 2007).

Javad Nurbakhsh, Sufism IV: Repentance, Abstinence, Renunciation, Wariness, Humility, Humbleness, Sincerity, Steadfastness, Courtesy (London: Khaniqahi-Nimatullahi, 1988).

William Chittick (editor), Faith and Practice of Islam: Three Thirteenth Century Sufi Texts (Albany: State University of New York Press, 1992).

‘Abd al-Rahman Jami, Gleams. Translated in Sachiko Murata, Chinese Gleams of Sufi Light: Wang Tai-yu’s Great Learning of the Pure and Real and Liu Chih’s Displaying the Concealment of the Real Realm (Albany: State University of New York Press, 2000).

Mulla Sadra, The Elixir of the Gnostics. Translated, Edited, and Introduced (Provo: Brigham Young University Press, 2003).

Shams al-Din Tabrizi, Me and Rumi: The Autobiography of Shams-i Tabrizi. Annotated and Translated (Louisville, KY: Fons Vitae, 2004).[13]

Ibn ‘Arabi, select translations from The Meccan Revelations. Translated by Michel Chodkiewicz (ed.), The Meccan Revelations (New York: Pir Press, 2004).

Sadr al-Din al-Qunawi, The Texts. Translated in Seyyed Hossein Nasr and Mehdi Aminrazavi (eds.), An Anthology of Philosophy in Persia, vol. 4 (London: I.B. Tauris in association with The Institute of Ismaili Studies, 2012). Note: The translation of this text in this volume is slightly abridged. For the complete translation, see https://www.academia.edu/8101330/Sadr_al-Din_Qunawi_The_Texts_al-Nusus_

Aqa Muhammad Rida Qumsha’i, On the Oneness of Existence, or Rather, the Existent and Addendum to the Ringstone on Seth from ‘The Ringstones of Wisdom’: On the Topics of Friendship. Translated in Seyyed Hossein Nasr and Mehdi Aminrazavi (eds.), An Anthology of Philosophy in Persia, vol. 5 (London: I.B. Tauris in association with The Institute of Ismaili Studies, 2015).

Rashid al-Din Maybudi, select translations from The Unveiling of the Mysteries and the Provision of the Pious (Louisville: Fons Vitae, 2015). Also available online at Altafsir.com.

Aḥmad Samʿānī, The Repose of the Spirits: A Sufi Commentary on the Divine Names. Translated and Introduced (Albany: State University of New York Press, 2019).

[126] https://iranianstudies.org/fa/category/%d9%85%d8%ac%d9%84%d9%87-%d9%87%d8%a7/transcendent-philosophy-journal/

[127] کتاب های  سید سلمان صفوی به انگلیسی  درباره ملاصدرا: «ادراک از دیدگاه ملا صدرا»، «علیت از دیدگاه ملاصدرا»، «نفس از دیدگاه ملا صدرا»، «مطالعات مقایسه ای بین فلسفه اسلامی و غربی»، «فلسفه و زندگی ملا صدرا». این آثار به انگلیسی در لندن و پنسلوانیا منتشر شده اند. در کتاب های مذکور به تفصیل اختلاف مبنایی در مسائل خداشناسی، ادراک، علیت و نفس در فلسفه صدرایی و یونانی و مدرن تیین شده است. آدرس کتب فوق در سایت آمازون:

“Perception According to Mulla Sadra”  

“Mulla Sadra & Comparative Philosophy on Causation”

” A Comparative Study On Islamic and Western Philosophy”

“Soul from the Perspective of Mulla Sadra’s Philosophy”

“Life and Philosophy of Mulla Sadra”

[128] https://www.cgie.org.ir/fa/news/    

[129] The Heritage Of Sufism. Edited: Leonard Lewisohn and David Morgan.

[130] https://www.routledge.com/Spiritual-Purification-in-Islam-The-Life-and-Works-of-al-Muhasibi/Picken/p/book/9781138780279

[131] https://www.amazon.co.uk/Wine-Wisdom-Poetry-Philosophy-Khayyam/dp/1851685049

[132] https://www.routledge.com/Al-Hallaj/Mason/p/book/9780700703111

[133] https://www.routledge.com/Abdullah-Ansari-of-Herat-1006-1089-Ce-An-Early-Sufi-Master/Farhadi/p/book/9780700703135

[134] https://sunypress.edu/Books/A/Ahmad-al-Ghazali-Remembrance-and-the-Metaphysics-of-Love

[135] Radical Love: Teachings from the Islamic Mystical Tradition translated and edited by Omid Safi. New Haven: Yale University Press, 2018. Contains a selection of al-Kharaqani’s poetry in English.

[136] https://www.routledge.com/Ruzbihan-Baqli-Mysticism-and-the-Rhetoric-of-Sainthood-in-Persian-Sufism/Ernst/p/book/9780700703425

[137] https://www.routledge.com/Ibn-al-Arabi-and-Islamic-Intellectual-Culture-From-Mysticism-to-Philosophy/Dagli/p/book/9781138780019

[138] Helmut Ritter, The Ocean of the Soul: Men, the World and God in the Stories of Farid Al-Din ‘Attar. (Brill, 2003). Peter Avery, The Speech of the Birds, Mantiqu’t-Tair, of Faridu’d-Din ‘Attar / Farid ad-Din Attar, 560 p. (The Islamic Texts Society, Cambridge, UK, 1998).

[139] https://sunypress.edu/Books/R/Rumi-s-Mystical-Design

[140] https://www.routledge.com/Perspectives-on-Early-Islamic-Mysticism-The-World-of-al-akim-al-Tirmidhi/Sviri/p/book/9780415302838

[141] https://www.routledge.com/Suhrawardi-and-the-School-of-Illumination/Aminrazavi/p/book/9780700704125

[142] https://sunypress.edu/Books/T/The-Mystical-Teachings-of-al-Shadhili2

[143] A standard modern English edition of Hafez is Faces of Love (2012) translated by Dick Davis for Penguin Classics. Beloved: 81 poems from Hafez (Bloodaxe Books, 2018) is a recent English selection noted by Fatemeh Keshavarz (Roshan Institute for Persian Studies, University of Maryland) for preserving “that audacious and multilayered richness one finds in the originals”.

Peter Avery translated a complete edition of Hafez in English, The Collected Lyrics of Hafiz of Shiraz, published in 2007. It was awarded Iran’s Farabi prize.

[144] https://www.routledge.com/Routledge-Sufi-Series/book-series/SE0491?gclid=Cj0KCQjwkOqZBhDNARIsAACsbfIzQ3YJFhvVoqopA51TbJpcEoqqnDv9fSafg8kzaR60FV6gel_nZNEaAmJ4EALw_wcB

[145] https://sunypress.edu/Series/S/SUNY-series-in-Islam

[146] Dick Davis

[147] https://www.penguin.co.uk/books/296485/shahnameh-by-ferdowsi-abolqasem/9780143108320

[148] https://worldpopulationreview.com/country-rankings/religion-by-country

[149] https://worldpopulationreview.com/country-rankings/muslim-population-by-country

[150] https://www.oic-oci.org/

[151] نک: مقالات  سید سلمان صفوی در سایت مرکز بین المللی مطالعات صلح. و سایت گلوبال فایر پاور.

[152] https://www.bbc.com/persian/world-features-48745423

[153] نک: وحدت جهان اسلام: چشم انداز آینده، سید یحیی صفوی، تهران، ۱۳۸۷.