تظاهرات مردمی ترکیه و بحران رهبری حزب عدالت و توسعه

 مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC

مصطفی محمدی

بیان رخداد

بحران اخیر ترکیه که از حدود یک ماه پیش آغاز شده است، بزرگ ترین چالش رجب طیب اردوغان نخست وزیر و دبیرکل حزب عدالت و توسعه (آک پارتی) ترکیه از زمان روی کار آمدن او در ده سال گذشته می باشد. حزب عدالت و توسعه (آ.ک.پ) که آک به معنی روشن و پاک است، از تصویر یک لامپ روشنایی به عنوان نماد خود استفاده می کند. بحران اخیر تا حد زیادی حیثیت حزب حاکم را زیر سوال برده است. شهر استانبول که از آن به عنوان حیاط خلوت حزب عدالت و توسعه نام برده می شود، کانون اصلی اعتراضات و تحولات اخیر ترکیه است. اعتراضات اخیر به بهانه ی تغییر کاربری بخشی از پارک «گزی» و تبدیل آن از فضای سبز به فضای تجاری و فرهنگی در منطقه ی «تقسیم» استانبول آغاز شد. شهروندان و رسانه های ترکیه طی روزهای اخیر سیگنالها و واکنشهای متفاوتی را از سوی نخست وزیر و رئیس جمهور این کشور در قبال اعتراضات اخیر دریافت کرده اند. رجب طیب اردوغان و عبدالله گل از دو زاویه و رویکرد کاملا متفاوت نسبت به تحولات اخیر اظهار نظر می کنند. همین مسئله سبب شده است تا تحلیلگران مسائل ترکیه از اختلافات میان نخست وزیر و رئیس جمهور این کشور در قبال تحولات اخیر پرده بردارند. هر اندازه زمان می گذرد این اختلاف دیدگاه خود را بیشتر نشان می دهد.

از این رو نوشتار حاضر، به بررسی اعتراضات مردمی در ترکیه و واکنش و موضع گیری های رهبران حزب عدالت و توسعه نسبت به تظاهرات مردمی می پردازد و در صدد است، به این سوال پاسخ دهد که آیا تظاهرات مردمی موجب ایجاد بحران رهبری در حزب عدالت و توسعه خواهد شد یا نه؟

واژگان کلیدی: حزب عدالت و توسعه، ترکیه، تظاهرات مردمی، بحران رهبری، میدان تقسیم.

تحلیل رخداد

اعتراضات مردمی ترکیه به صورت یک راهپیمایی مسالمت آمیز و در اعتراض به قطع درختان پارک گزی استانبول به منظور تغییر کاربری آن از فضای سبز به یک مجموعه فرهنگی- تجاری آغاز شد و به سرعت به شهرهای مهم ترکیه و از جمله آنکارا گسترش یافت. هنگامی که هزاران ترکیه ای در شهرهای مختلف ترکیه به نشانه اعتراض راهپیمایی می کنند، آشکار است که چیزی بزرگتر از قطع درخت های پارک گزی استانبول که یک فضای سبز نه چندان با اهمیت در نزدیکی میدان تقسیم است باعث برانگیختن این ناآرامی ها شده است. در هفته ی اول اعتراضات، حزب حاکم سعی بر آن کرد که اعتراضات را کم اهمیت جلوه دهد. حتی اردوغان برای بی اعتنایی به آن به سفر چند روزه آفریقایی که از قبل برنامه ریزی شده بود رفت و فقط به ارسال چند پیام قناعت کرد. اما روز ورود او به فرودگاه استانبول، هواداران حزب عدالت و توسعه به استقبال او در فرودگاه رفتند و وی با بیان مواضع خود، مخالفان را تهدید کرد و در نتیجه دامنه ی اعتراضات گسترش یافت. در پی گسترش اعتراضات، حزب حاکم دو میتینگ بزرگ در شهرهای آنکارا و استانبول برگزار کرد تا قدرت حزب حاکم را به مخالفان نشان دهد ولی سخنان رجب طیب اردوغان در این دو میتینگ باز هم به تحریک بیش تر مخالفان انجامید. هر چند اردوغان سعی کرد که با گروهی از هنرمندان و نمایندگان متحصنین پارک گزی ملاقات چند ساعته ای را داشته باشد اما اعتراضات هم چنان ادامه یافت. معترضان سعی کردند با حضور شبانه روزی در پارک گزی و میدان تقسیم و برپا کردن چادرهای اقامتی در آن، خاطره ی میدان تحریر قاهره را تکرار کنند و واژه ی «بهار ترکی» را نیز به کار بردند.

بعد از سخنرانی اردوغان در آنکارا، نیروهای پلیس با حمله به تحصن کنندگان در میدان تقسیم، آن ها را وادار به عقب نشینی به داخل پارک گزی کردند و بعد از سخنرانی اردوغان در اجتماع بزرگ هزاران نفری هواداران حزب عدالت و توسعه در استانبول و هشدار نسبت به مخالفان، پلیس اقدام به پاکسازی پارک گزی نیز کرد و لذا دامنه ی اعتراضات به سایر نقاط شهر استانبول و حتی به صورت اعتراضات شبانه با کوبیدن قاشق و قابلمه از پنجره و بالکن خانه ها و روشن و خاموش کردن چراغ ها و بوق ممتد ماشین ها و شعار علیه اردوغان ادامه یافت.

تظاهرات مردمی و رجب طیب اردوغان: نخست وزیر

رجب طیب اردوغان نخست وزیر ترکیه از همان ابتدا نسبت به معترضین و شعارهای آنها موضعی سلبی داشته است. او حتی حاضر نشد از اقدام خود و دولت متبوعش در راستای تخریب پارک معروف میدان تقسیم (در شهر استانبول) عقب نشینی کند و صرفا علیه معترضین موضع گیریهای تندی اتخاذ کرد. نخست وزیر ترکیه تظاهرات‌های ضد دولتی را شورش‌های گسترده دانسته و معترضان را همدست تروریست‌ها خوانده است. این در حالیست که اردوغان در روز نخست شکل گیری اعتراضات اعلام کرده بود که اوضاع کشور ترکیه رو به بهبودی می رود. او حزب رقیب یعنی جمهوریخواه خلق به رهبری کمال قلیچ داراوغلو را متهم به ایجاد ناامنی در کشور کرده است. اردوغان معتقد است که حزب جمهوریخواه خلق  احزاب رادیکال و طرفهای خارجی در پی ایجاد ناامنی در کشور و ایجاد تحرکات اعتراضی علیه دولت آنکارا هستند. اردوغان اعلام کرده است که میان تحولات کشورهای عربی و آنچه در کشورش می گذرد وجه تشابهی وجود ندارد.

موضع گیری های رجب طیب اردوغان در قبال معترضین و اصرار وی بر تکرار سیاستهای قبلی در حالی صورت می گیرد که بسیاری از معترضین فارغ از تعلق خاطر به گرووهای مختلف سیاسی، خواستار اصلاح خط مشی سیاست خارجی آنکارا در قبال تحولات خاورمیانه مخصوصا کشورهای سوریه و عراق هستند. همچنین بسیاری از معترضین رویکرد اردوغان در قبال حزب کارگران کرد(پ.ک.ک) را غیر قابل توجیه می دانند. در چنین شرایطی اردوغان صرفا معترضین به سیاستهای خود را همدستان تروریستها می نامد! از سوی دیگر، اردوغان نباید فراموش کند که بسیاری از طرفداران حزب عدالت و توسعه نیز نسبت به سیاستهای این حزب در قبال کشورهای منطقه معترض هستند. این افراد مخالف اگرچه در مخالفت با اردوغان و حزب حاکم آنکارا به خیابانها نیامده اند اما اعتراض کلی آنها به قوت خود باقیست. در چنین شرایطی نخست وزیر ترکیه نمی تواند با فرافکنی و تحقیر معترضین شرایط موجود در ترکیه را آرام سازد.

تظاهرات مردمی و عبدالله گل: رئیس جمهور

در نقطه مقابل رجب طیب اردوغان، فردی به نام عبدالله گل قرار دارد. طی یک دهه اخیر همواره نامهای عبدالله گل و اردوغان در کنار یکدیگر قرار داشته است. عبدالله گل مدتی وزیر امور خارجه ترکیه بوده است و از این رو نسبت به عواقب و تبعات بین المللی آنچه در کشورش می گذرد آگاه است. در چنین شرایطی عبدالله گل ادبیات اردوغان و نحوه رفتار وی با معترضین را به هیچ عنوان قبول ندارد. عبدالله گل بر خلاف اردوغان، تصمیم گرفته است امتیازاتی به حزب جمهوریخواه خلق و معترضین دهد تا بتواند مانع از گسترش درگیری ها در کشورش شود. رئیس جمهور ترکیه در تازه ترین اظهارات خود اعلام کرده است که پیام معترضین را دریافت کرده است. این اظهار نظر عبدالله گل با عصبانیت و خشم اردوغان رو به رو شد. نخست وزیر ترکیه در واکنش به اظهارات عبدالله گل اعلام کرده است که وی، بر خلاف رئیس جمهور ترکیه هیچ پیامی را در یافت نکرده است! این اظهارات اردوغان معنایی جز خشم و نارضایتی نخست وزیر ترکیه از رویکرد رئیس جمهور این کشور در قبال اعتراضات ندارد. از سوی دیگر، در جریان اعتراضات اخیر ترکیه عبدالله گل به شدت نگران از دست رفتن وجهه بین المللی کشورش است. او از معترضین خواسته است تا به منازل خود باز گردند و بیش از این آبروی کشورشان را در محافل بین المللی نبرند!.

درونمای رخداد

هنوز بحث بر سر اختلافات «عبدالله گل» رییس جمهوری و «رجب طیب اردوغان» نخست وزیر بر سر تغییر ساختار حکومتی ترکیه و گذر به سیستم ریاستی و موضوع آزادی گروهی از نمایندگان مجلس که در زندان به سر می برند تازگی خود را حفظ می کند، سیاست های مصالحه جویانه عبدالله گل رئیس جمهور و برخورد تند رجب طیب اردوغان نخست وزیر با معترضان در تحولات اخیر در ترکیه نشان از عمیقتر شدن اختلاف نظرهای سیاسی میان نخست وزیر و رییس جمهوری ترکیه دارد.

بدون شک موضع گیری متفاوت عبدالله گل و اردوغان نمایانگر وجود دو دیدگاه متفاوت در راس حزب عدالت و توسعه است. طرفداران حزب عدالت و توسعه نیز ای این اختلاف دیدگاه مصون نخواهند ماند. هم اکنون برخی طرفداران و وابستگان حزب عدالت و توسعه مواضع اردوغان در قبال معترضین را قبول نداشته و حتی آن را خطرناک می دانند. در مقابل، عده ای دیگر از اعضای حزب عدالت و توسعه با مواضع رئیس جمهور این کشور یعنی عبدالله گل مخالف بوده و معتقدند باید به سخت ترین نحو ممکن با معترضین برخورد کرد. اظهارات رئیس جمهور و نخست وزیر ترکیه در قبال اعتراضات اخیر این کشور نشان می‌دهد که در حزب عدالت و توسعه بر سر تحلیل وضعیت بحرانی موجود در استانبول و دیگر شهرها نوعی شکاف جدی پدید آمده است و نتیجه عینی ادامه این روند شکل گیری بحران رهبری در حزب عدالت و توسعه است.