فرزاد رمضانی بونش
مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC
بیان رخداد:
روابط میان افغانستان و امپراطوری عثمانی و بعد ترکیه تاریخی دیرینه دارد و تركها از زمان حكومت «اميرعبدلارحمان خان» همواره به دولت افغانستان كمك كرده اند،گذشته از این افغانستان هم در واقع پس از اتحاد شوروي سابق، دومين كشوري بود كه جمهوري جدید و نوپای تركيه را در سال 1921 مورد شناسايي رسمي قرارداد.در این بین تركيه با توجه به پیشینه عثمانی خود در جهان اسلام و نفوذ معنوی در افغانستان داراي موقعيت و اعتبار مناسبي بود و دو طرف بویژه کابل همواره می کوشید تا با تر کیه نوین روابط خوبی داشته باشد .در این حال باید گفت که مولفه ها و اشتراکات بسیاری در بین دو کشور مو جود بود که روابط را تقویت میکرد . در این راستا افغانستان و تركيه مرزهاي مشتركي وهمچنین منازعه مرزي وجود نداشته و در عین حال برخلاف بسیاری از کشور های عربی افغانستان هیچ گاه تحت تصرف عثمانی ها نبوده است .در این بین حتی تر کیه به عنوان وامدار عثمانی تا حد زیادی مورد احترام بخش هایی از جامعه افغانستان بوده است و دو کشور نیز در طول قرن بیستم تقریبا روابط خوبی با هم داشتند. در این بین دو عنصر اکثریت مذهبی سنی در افغانستان و بعد ها اقلیت تر ک زبان در این کشور شامل (ازبک هاو تر کمن ها )از علقه های مهم دیگری بود که مورد نظر ترکیه بود و این کشو میکوشید تا با افغانستان روابط مطلوبی داشته باشد .بعد از این ترکیه هر چند از جهاد افغانستان کناره گیری کرد ،اما در دو دهه گذشته تر کیه کوشیده است تا روابط و جایگاه نفوذ خود را در افغانستان حفظ و گسترش دهد. در این راستا در اين سال‌ها تركيه هر چندبا گروه طالبان در افغانستان گفت‌وگو هایی انجام داد اما رژيم طالبان را به رسميت نشناخت و دولت «برهان‌الدين رباني» را به رسميت مي شناخت و همچنان نیز به پیگیری سیاست خویش در حمایت و پشتیبانی پنهان و آشکار از تر ک زبانان این کشور بویژه شخص دوستم ادامه میداد. تر کیه پس از نابودي طالبان، دولت حامد كرزي را به رسميت شناخت و مشاركت فعالی در مسائل افغانستان پس از حوادث 11 سپتامبر انجام داد و به عنوان يكي از اعضاي ناتو با توجه به منافع ملی ،تعهداتي كه در قبال اين سازمان و همکاری و پیوند با سیاست های امریکا داشت، نيروهايي را به افغانستان اعزام نمود و کوشید تا با در نظرداشتن ملاحضات گوناگون سیاسی اقتصادی امنیتی و فر هنگی نفوذ خود را در این کشور گسترش دهد و از پتانسیل های همکاری با افغانستان نوین بهره گیرد. در این حال با روی کار آمدن تئورسین سیاست خارجی ترکیه در مقام وزارت خارجه داوود اوغلو و سیاست نگاه به شرق تر کیه توجه بیش از پیشی به افغانستان لحاظ شد و این کشور جدا از در نظرداشتن سیاست های قبلی خود در افغانستان می کوشد تا نقش و نفوذ خود را در افغانستان گسترده کند . در این میان در سال های اخیر این کشور میزبان چندین کنفرانس راجع به افغانستان بوده واعلام کرده است از هيچ اقدامي كه به تأمين صلح و ثبات در افغانستان كمك كند، دريغ نخواهد كرد.گذشته از این با برگزاری اجلاس های سه جانبه بین پاکستان و افغانستان و ترکیه کوشیده تا در جهت حل مسائل منطقه ای گام بردارد و مهمتر از همه اینک می خواهد در قامت میزبان ومیانجی گر برگزاري مذاكرات صلح دولت افغانستان با گروه طالبان عمل کند و حتی عبدالله گل رئیس جمهور تركيه تصریح کرده است در صورتی که دولت افغانستان با این طرح مخالفت نکند به درخواست گروه طالبان مبنی بر گشایش دفتر طالبان براي پیشرفت مذاكرات جواب مثبت خواهد داد.
تحلیل رخداد:
درواقع اگر به یکی از اهرم ها و پتانسیل ها مهم گسترش روابط تر کیه با افغانستان نگاه کنیم باید به حضور اقلیت تر ک زبان این کشور شامل ازبک ها و تر کمنها با جمعیتی در حدود 10 تا 15 در صد نگریست .در این بین باید گفت تر کیه در طول قرن بیستم همواره نگاهی مهم به استفاده از این پتانسیل برای نفوذ در افغانستان داشته است. در این حال طرفداران عقيده پان تركيسم در محافل رسمی و غیر رسمی تر کیه به دنبال فروپاشي اتحاد جماهير شوروي سعي كرده اند با استفاده از ويژگي هاي نژادي و زباني مشترك در افغانستان حضور بیشتری یابند که البته این سیاست در راستاي منافع تركيه و براي قدرت بخشيدن هرچه بيشتر به تركيه بوده است. اکنون نیز در سایه سیاست های دولت اسلام گرای اردوغان هر چند این مساله به تنها اهرم نفوذ سیاسی اقتصادی و فرهنگی ترکیه در افغانستان محدود نشده است ؛اما بدون شک از اهرم های پایدار در نفوذ منطقه ای ترکیه محسوب میگردد .در این راستا نیز حمایت دو دهه ای تر کیه از جنرال عبدالرشید دوستم و حزبش (جنبش ملی اسلامی افغانستان )قابل درکتر است، چنانچه دوستم قبلا گفته بود ما این گفته را که (ترک ها هیچ دوستِ غیراز ترک ها ندارند) آزموده ایم و ما ثابت کردیم که این درست است. در این راستا ترکیه در طول یک دهه گذشته کوشیده است تابا استفاده از این پتانسیل نفوذ سیاسی اقتصادی و فرهنگی خود را در افغانستان بهبود و گسترش دهد و جدا از مناطق ترک زبان این کشور برنامه های فرهنگی اقتصادی و بازسازی و سیاسی خود را در بویژه در مناطق ترک زبان افغانستان پیاده کند .در این حال مقامات آنکارا میگویند که ترکیه در امور داخلی افغانستان مداخله نمیکند و در این بین نیز تلاش میکنند تا نقش چند بعدی ترکیه باعث افزایش واکنش ها بر علیه این کشور در دولت و یا میان مردم افغانستان نگردد.در این حال اگر به نقش های متعدد تر کیه در افغانستان در سالهای گذشته نیک بنگریم میتوانیم چند گانگی نقش این کشور و روند رو به رشد حضور و نفوذ تر کیه را در افغانستان شاهد باشیم .در بعد فرهنگی ترکیه بعد از سقوط طالبان ترکیه در افغانستان شدیداً فعال شده ، مدارس افغان ترک افغانستان که ازسوی ترکیه حمایت میشوند ،تعداد بورس های تحصیلی ترکیه برای افغانستان در حال افزایش است و سالانه دانشجویان افغانی بویزه از ترک تباران به تعداد بیشتر ازپیش روانۀ ترکیه میشوند ، بنیاد فرهنگی ترکیه هم برای ترویج روابط فرهنگی فعالیت دارد. در بعد اقتصادی ترکیه در سالهای گذشته جدا از برنامه وسیع کمک های اقتصادی برای افغانستان (با هزینۀ دویست ملیون دلار) به طور گسترده ای در ساخت و ساز مدارس بیمارستان ها سرمایه گذاری و صادرات به بازار نوپای افغانستان و… فعال بوده است.در بعد نظامی هم در واقع در ميان اعضاي ناتو اين فقط تركيه بود که پتانسیل ها و اشتراکات متعددی را با افغانستان داشت و در طول سالهای گذشته نیز کوشید جدا از کمک به آموزش نیرو های افغان عملا نقش قابل احترامی را در این کشور این کشور به دست آورد . علاوه بر این نیز در سطح سیاسی آنکارا کوشیده است تا مدل سیاسی سکولار حکومت خود را (که تا حد زیادی نیز مورد حمایت امریکا و اروپا هست )به عنوان الگویی برای حکومتداری در افغانستان مطرح کند . در این حال نیز ترکیه کوشیده است تا با استفاده از دیپلماسی و توان خود در کاهش دو مشکل عمده افغانستان یکی نوع نگاه پاکستان به افغانستان و مساله جدید تر یعنی مذاکره با طالبان نقش قابل تو جهی بازی نماید .
دور نمای رخداد:
در واقع اکنون میتوان شرایط را برای حضور و نفوذ تر کیه در افغانستان مناسب ترین زمان ممکن در چند دهه گذشته دید .در این بین قدرت اقتصادی و سرمایه گذاری تر کها و دیپلماسی رو به جلو این کشور در سایه نگاه مثبت محافل سیاسی کابل به نقش تر کیه در افغانستان بویژه در دوسال اخیر و حتی در بین برخی اسلام گراییان تندرو اینک این شرایط را برای تر کیه فراهم کرده است تا حضور و نفوذ چند بعدی خود رادر افغانستان گسترش دهد .در این حال اگر بخواهیم دورنمایی از این روابط را متصور شویم باید به دو نوع نگاه در داخل افغانستان به نقش تر کیه در افغانستان نیز بپردازیم . در این راستا مدافعان حضور و افزایش نقش تركيه در افغانستان با تاکید بر اشتراکات مذهبی و حتی زبانی با ترک زبانان معتقدند که حضور ترکیه خواه نظامي يا غيرنظامي براساس احترام كامل به ملت افغانستان پي‌ريزي شده است و تركيه از موضع سلطه وبه عنوان اشغالگر به افغانستان نگاه نمي‌كند.در این حال موافقان با توجه به سرمایه گذاری های ترکیه معتقدند که میتوا ن از توان این کشور در بهبود شرایط اقتصادی آموزشی و.. افغانستان بهره گرفت . از سوی دیگر آنان بر این نظرند که ترکیه به عنوان کشور بی طرف متهم به دخالت در امور داخلی افغانستان و یا حمایت مستقیم از جناح خاص نیست و در صورتی که ترکیه بخواهد طرح مذاکره با طالبان را میزبانی کند گام مثبتی برای حل مشکلات امنیتی افغانستان است .گذشته از این نیز نقش ترکیه در ناتو به عنوان حلقه اتصال افغانسان با غرب نیز مد نظر است و جدا از آن نیز الگو گیری از نوع نظام سیاسی در ترکیه از نگاه سکولارهای افغانستان و حتی برخی اسلام گرایان و حتی استفاده از نقش تر کیه به عنوان وزنه تعادل در برابر نقش ایران و پاکستان در افغانستان نیز مدنظر است. در این راستا در جهت نقش میانجیگری بین دولت افغانستان وگروه طالبان اکنون چشم امید به ترکیه دوخته شده است.
در سوی دیگر مخالفان حضور فزاینده تر کیه در افغانستان و گسترش آن در آینده بر این عقیده اند که ترکیه برای پشتیبانی همه جانبه سیاسی ، اقتصادی و فرهنگی از گروههای پان ترکیست در افغانستان تلاش میکند .از این نگاه افزایش فعالیت مکاتب افغان ترک و پخش سریالهای ترکی و… از ابعاد ديپلماسي عمومي تركيه به شمار می آید که در جستجوی سکولاریزه کردن و کاهش نقش مذهب در جامعه است .لذا در این نگاه حضور و نقش بیشتر تر کیه در افغانستان با بدبینی نگریسته میشود .آنچه مشخص است حضور و نقش آفرینی بیشتر ترکیه در افغانستان بسته به متغیر های متعددی از جمله نگاه دولت کابل و مذهب ،زبان ، اقتصاد و . …است .در این حال اکنون به نظر میرسد دولت افغانستان از تلاش های ترکیه در امر بازسازی اقتصادی و فرایند باز گرداندن صلح وثبات استقبال میکند ؛لذا میتوان متصور شد که تر کیه در آینده نقش بیشتر اقتصادی ،دیپلماتیک و سیاسی را در افغانستان بر عهده خواهدگرفت .دراین بین نیز باید در نظر داشت این نقش چند گانه هیچ گاه نمی تواند از سطح خاصی بالاتر رود چه اینکه با توجه به پیشینه نقش تر کیه و مساله مهم حضور وتوازن قدرت های منطقه ای از یک سو میتواند باعث مخالفت کشور های منطقه ای صاحب نفوذ در افغانستان ازافزایش نقش ترکیه گردد و هم اینکه اقوام و احزاب غیر ترک زبان را علیه افزایش حضور تر کیه بسیج نماید. در این حال به نظر میرسد با توجه به حساسیت های منطقه ای دولت های منطقه و اقوام و احزاب داخل افغانستان نه ترکیه در جستجوی نقشی حداکثری در افغانستان است نه دولت کابل در این اندیشه است .
