فرزاد رمضانی بونش
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
مقدمه:هر چند در دو دهه گذشته بارها خط لوله ترانس خزر و عبور آن از بستر آبهای دریای خزر مورد توجه مقامات ترکمنستان وغرب بوده است، اما اکنون به نظر میرسد مسئله انتقال منابع انرژی کشورهای آسیای مرکزی به بازارهای مصرف در اتحادیه اروپا بدون استفاده از خطوط لوله روسیه مورد مورد توجه بیشتری قرار گرفته است. در این راستا مقامات ترکمنستان و اتحادیه اروپا بیش از هر زمانی به احداث این خط لوله گاز از بستر دریای مازنداران و رساندن گاز آن به اروپا می اندیشند. امری که موافقان و مخالفانی عمده دارد. در این بین برای شناخت بیشتری از چشم انداز این طرح و نگاه بازیگران به ساخت این خط لوله به گفتگویی با فرهاد کلینی کارشناس ارشد مسائل استراتژیک پرداختیم:
مرکز بین المللی مطالعات صلح: در یک سال گذشته ما شاهد تحولاتی نوین و توجه افزون تر به خط لوله ترانس خزر از بستر دریای خزر بوده ایم و همچنین گفتگوها و سفرهایی از سوی اروپایی ها به منطقه را شاهد بوده ایم. در این بین نیز به نگاه شما نگاه اتحادیه اروپا به خط لوله ترانس خزر چیست ؟
اتحادیه اروپا همواره بدنبال تنوع بخشیدن به منابع انرژی خود بوده است ولی میزان پیگیری کشورهای مهم اروپایی از یک نظم مسلط برخوردار نیست و همواره بر اساس فرصت ها رفتار خود را تنظیم کرده اند. البته در این میان نیز از یک مبنای اقتصادی نیز برخوردار نبوده است و معمولا بر اساس نقشه راه بدون در نظر گرفتن مسیر های اقتصادی بوده است و برخی از اعضاء نیز بنحوی تعامل خود را سامان داده اند که باعث تحریک روسیه نیز شده است. روسیه نیز علاقه جدی به موفقیت این پروژه ندارد که کاملا طیبعی است زیرا علاقه مند است تا محوریت خود را در رهبری انرژی پدید آورد، لذا پروژه ترانس خزر بیش اینکه با هدف حل مسائل انرژی مرتبط شود عملا اسیر بازی های ژئوپلیتیکی و اهداف رقابتی قرار گرفته است.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: رهبران ترکمنستان همواره اعلام میکنند که ساخت خط لوله از بستر دریای خزر تنها با توافق آن كشورهایی صورت خواهد گرفت كه خط لوله از قسمتهای متعلق به آنها می گذرد. دراین حال با توجه به رایزنی ها ، مذاکرات و همچنین ساخت خط لوله شرق و غرب در این کشور و… تا چه حدی جمهوری ترکمنستان و جمهوری آذربایجان درصدد احداث این خط لوله گاز بدون توجه به مخالفت های کشورهای همسایه هستند ؟
آذربایجان و ترکمنستان هر یک دیدگاه خود را دارند و در تاریخ پسا شوروی بارها نسبت به مواضع یکدیگر بدبین بوده اند، اما در شرایط فعلی کشورهای غربی تلاش دارند تا حلقه وصل شوند. در این بین روسیه توان تحمل بازی مستقل بازی غرب را ندارد و همواره تذکرات جدی را به دولت های ترکمنستان و آذربایجان داده است و این حساسیت همواره از دریچه مطبوعات و گاهی نیز با زبان روسی و البته نامرئی به پایتخت های هر دو کشور ترکنمستان و آذربایجان منتقل شده است. در واقع میزان علاقه به پیگیری این پروژه از سوی ترکمنستان با آذربایجان متفاوت است و از شدت متفاوتی برخوردار است. هر دو کشور از عقلانیت انرژی برخوردار هستند و معمولا از اشتباه و ریسک های تخیلی پرهیز می کنند.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: با توجه به موضع گذشته و کنونی روسیه در قبال احداث خط لوله ترانس خزر، چه مولفه هایی را در رابطه با نگاه روسیه به احداث این خط لوله و تغییر احتمالی مواضع این کشور می توان در نظر گرفت ؟
با توجه به روند تحولات داخلی روسیه و نگاه آقای پوتین به ترتیبات جدید در حوزه یورواسیا و همچنین نوع چیدمانی که از هم اکنون ایشان دنبال می کند چنین احساس می شود که روسیه در آینده نزدیک با گارد باز بازی خواهد کرد. در این راستا روسیه خود را شش انرژی دنیا می داند (که خیلی اغراق آمیز نیست )و در شرایط جدید جهان جابجایی و وزن قدرت های رقیب را تشخیص می دهد و در صورتی که بر برخی از موانع داخلی پیروز و از مدیریت سالم کارآمدی برخوردار شود عملا افزیش نقش پیدا خواهد کرد.
معادلات انرژی در ابعاد فسیلی و غیر فسیلی هنوز به پایان نرسیده است و متغییرهای جدیدی وارد ماتریس قیمت انرژی شده است، لذا ریسک روسیه بتدریج کاهش می یابد و این برای برخی از کشورها خوشایند نیست.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: در صورت دریافت چه امتیازاتی روسیه به احداث خط لوله گاز ترانس خزر تن خواهد دهد؟
این سوال را باید از مسکو سوال کرد.اما به طور خلاصه اشاره می کنم که روسیه درگذشته و در ابعاد اقتصادی پرگماتیسم روسی را نشان داده است، ولی امروزه سطح انتظار روسیه تغییر کرده است. امروزه روسیه هنوز با گفتگو در محور انرژی پایدار با اکراین همسایه و دوست کهنه هم کنار نیامده است و کماکان گپ قیمت بین طرفین در اشکال مختلف در جریان است.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: اگر به موانع احداث خط لوله ترانس خزر نگاهی داشته باشیم عدم حل رژیم حقوقی خزر، بی توجهی به قراردادهای 1921 و 1940 و احتمال بروز مسایل زیست محیطی تا چه اندازه ای می تواند انجام این پروژه را با شکست مواجه کند؟
موضوع حقوقی و محیط زیست در حاشیه این معادلات قرار ندارد، بلکه کاملا در متن است.بنابراین بایستی این موارد به دقت در نظر داشت چرا که اگر یک پروژه بزرگ از ابتدا موضوعات اصلی آن در نظر گرفته نشود بعد در میان راه هزینه ها خیلی افزایش پیدا خواهد کرد.لذا بنظر می رسد که بایستی ملاحظات و شرایط در در مطالعات اولیه کاملا منظور کرد. گذشته از این سرعت پیوند سازی انرژی نمی تواند بدون درک سازنده از شرایط حقوقی امتداد پیدا کند و بقول ما ایرانی ها احتیاط شرط لازم است.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: نگاه ایران به احداث این خط لوله چه بوده است و در صورت ساخت آن چه پیامدهایی بر روی منافع ملی و اقتصادی ایران خواهد داشت ؟
ایران در گذشته مسیرهای اقتصادی و کم هزینه ای را پیشنهاد کرده است، ولی امروزه با رفتار غیر منطقی برخی از کشورهای اروپایی از گذشته فاصله گرفته ایم. ایران همواره یک راه حل بوده است و با توجه به عمق نگاه خود با روسیه می تواند معدل مناسبی را پیگیری کند.
ایران مستقل مسیر خود را دارد و روسیه نیز قصد مقتدر شدن دارد. به هر حال دور زدن استراتژیک ایران و روسیه خیلی آسان نیست. فکر نمی کنم ایران تماشاگر باشد و سایر بازیگران در جلو چشمانش عمق ژئواکونومیکی و تاریخی ایران را تهی سازی کنند. اگر درک والایی شکل بگیرد حتی می توان فرمول همه جانبه ای را مطرح کرد که فعلا بیشتر یک خیال وسوسه انگیز جلوه میکند و نبایستی فراموش کرد که در عالم سیاست همه چیز قابل امکان است. ایران به دوستی احترام می گذارد و با توجه به منش استراتژیک خود اعتقادی به این ضرب المثل سیاسی که می گوید “در جهان سیاست دوستان دائمی وجود ندارند و صرفا منافع دائمی وجود دارد” ندارد. ایران اعتقاد دارد که می توان بر شرایط پاردوکسیکال پیروز شد. می توان دوست بود و منافع را تزاید بخشید و حتی میتوان رقیب بود و منافع مشترک تعریف کرد، ولی اگر خصمانه رفتارشد انتظار دوستی همزمان و کسب منافع غیرعقلانی است.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: راهکارهای پیشنهادهای شما در مورد ترانس خزر به مسئولان سیاست خارجی ایران چیست؟
صلاح مملکت خویش را خسروان دانند…لیکن در حد و جایگاه و تجربیات ناقص اینجانب این تجربه نهفته است که در ادبیات سیاسی و اقتصادی زبان تهدید الزما کارامد نیست، لذا بایستی دیپلماسی آفرید و با انبوه ایده وارد بازار سیاست شد. اگر بازی هوشمند نداشتی دیگران بازی برای شما تعریف خواهند کرد. اگر مسیر تلاش و کارامدی تضعیف شود بناچار متوسل به راه حل سخت خواهی شد و این دیگر یک انتخاب نیست، بلکه یک دشواری بزرگ است که خود در آن شریک هستی وخود کرده را تدبیر نیست و در مراحل بعدی دیگر ” دچار وضعیت ناخواسته ” هستی.
اگر به تاریخ مراجعه کنیم بخوبی میبینیم که خیلی از کشورها و یا حتی قدرت ها در ابتدا خواستار یک رقابت یا منازعه سخت نبودند، ولی به تدریج در یک شیب غیر ارادی قرار گرفتند وعملا صحنه آنها را مدیریت کرد. انشاء الله که این شامل کشورعزیزمان ایران نبوده، نیست و نخواهد بود .
