تحولات عمده امنیتی و سیاسی و ژئوپلیتیک اتحادیه عرب در سال 2022

فاطمه خادم شیرازی

پژوهشگر و مدرس دانشگاه

مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC

یکی از وقایع مهم در سال 2022 گردهمایی رؤسای جمهور عرب در سی و یکمین اجلاس سران کشورهای عربی در پایتخت الجزایر، بعد از سه سال وقفه به دلیل کرونا بود.اتحادیه عرب یک ماه  قبل از برگزاری اجلاس ، دستور کار نشست  را “اصلاح اتحادیه عرب” اعلام کرد.اما در یک چرخش موقعیت ،پرونده اصلاحات اتحادیه عرب در دستور کار اجلاس بعدی قرار گرفت.بنظر می رسد پاسخ به چرایی این تصمیم ریشه در تحولات و روندهای عمده ای در مسائل امنیتی و سیاسی و ژئوپلیتیک اتحادیه عرب در سال 2022 دارد. 

-تحولات و روند عمده سیاسی، امنیتی 

در سال 2022 یکی از مهم ترین تحولات  عمده سیاسی برگزاری اجلاس اتحادیه عربی در الجزایر بود.این اجلاس در روند میزان مشارکت و اولویت بندی مسائل سیاسی  ،امنیتی و ژئوپلتیک کشورهای عضو جهان عرب توجه تحلیلگران سیاسی جهان را به خود معطوف کرد.

میزبان اجلاس ،الجزایر رابطه خوبی با کشورهای حاشیه خلیج فارس ندارد ، و با عادی سازی روابط با اسرائیل مخالف است، و در اجلاس های قبلی  نیز در سطح بالایی شرکت نمی کرد. در همین راستا کشورهایی که به عادی سازی روابط با اسرائیل نزدیک شده اند، مانند عربستان، بحرین و مراکش، به نشانه عمل متقابل، در سطح رئیس جمهور شرکت نکردند.(1)

اتحادیه عرب قبل از تشکیل اجلاس دستور کار را اصلاحات در اتحادیه مطرح کرد. اما در شروع اجلاس ، پرونده اصلاحات اتحادیه عرب در دستور کار اجلاس بعدی قرار گرفت. این تغییر به خودی خود در اجلاس های قبلی، نتیجه اجماع کشورهای مختلف عربی است که از آن حمایت کردند اما در مورد بحث درباره آن تردید داشتند. کشورهای شرکت کننده انتظار داشتند که اجلاس الجزایر منجر به یک “محدودیت” حداقل اصلاحات شود.

بعضی تحلیل گران اصلاحات را فقط یک فرم و نقش بازی کردن در سطح منطقه نه در عرصه بین المللی توصیف کردند.آنها معتقدند ایده‌های اتحادیه عرب برای اصلاح در مورد تغییر موقعیت دبیرکل آن به «نقطه اختلاف» در اجلاس بعدی اتحادیه عرب تبدیل خواهد شد. بنابراین با توجه به تحولات ژئوپلیتیکی در جهان، باید چهره تاثیر گذاری  به اتحادیه عرب داده شود تا از منافع ملت‌های عرب دفاع کند.(2)

در راستای سیاست گذاری اتحادیه عرب  در این اجلاس محورهای بحران های غذایی، انرژی، آب ، زیست‌محیطی ، جنگ های نیابتی و جنگ اوکراین در کشورهای عربی منطقه بحث و گفت وگو شد.اگرچه مسئله فلسطین موضوع اصلی افکار عمومی عرب و یکی از دلایل موجودیت اتحادیه عرب است، اما این اجلاس به این موضوع به عنوان یک موضوع عادی برخورد کرد. (3)

اتحادیه عرب مانند گذشته ، خواستار تشکیل کشور مستقل فلسطین، عضویت کامل تشکیلات خودگردان فلسطین در سازمان ملل و برگزاری کنفرانس بین المللی برای حل مناقشه اعراب و اسرائیل شد.اتحادیه عرب هیچ موضعی در مورد توافق ابراهیم ،که نشان دهنده اختلافات بین اعراب است، اتخاذ نکرد.اجلاس الجزایر تا حد زیادی هنجارهای ثابت شده را تکرار کرد و از مسائل بحث برانگیز اجتناب کرد.(4)

تلاش‌های مسکو برای متقاعد کردن کشورهای عربی خلیج فارس برای بالا نگه داشتن قیمت نفت و عدم پیوستن به تحریم‌های غرب علیه آن، یک واقعیت سیاسی جدیدی را در سال 2022 ایجاد کرد. (5)کشورهای عربی که در داخل اوپک پلاس همکاری کرده اند به همراه روسیه تصمیم به کاهش تولید نفت گرفتند و آمریکا را در یک شوک انرژی قرار دادند.(6)

در این اجلاس به تهاجم روسیه به اوکراین اشاره نشد، و تنها به شرایط استثنایی جهانی و چند قطبی ، و تاثیر آن بر امنیت غذایی کشورهای عربی عضو اتحادیه  پرداخته شد.علت عدم برجسته کردن جنگ روسیه علیه اوکراین وابستگی شدید کشور عربی به صادرات گندم اوکراین و روسیه است .لذا جهان عرب عمدتاً موضع بی طرفی در جنگ  را حفظ کرده اند.(7)

در بیانیه اجلاس به تقویت اقدامات مشترک اعراب برای حفاظت از امنیت ملی اعراب در همه ابعاد سیاسی، اقتصادی، غذایی، انرژی، آبی و زیست محیطی برای عبور کشورهای عربی از بحران اشاره شد. (8) نگرش اتحادیه عرب در سال 2022 بیشتر گرایش به همگرایی در بین اعراب و کشورهایی چون ایران ، سوریه و اسرائیل سوق داده شده است. از سوی دیگر، کشورهای عضو اتحادیه عرب از روندهای مشارکتی به سمت امنیت رویگردان شده اند و ترجیح می دهند به اصول خودیاری پایبند باشند و با قدرت های بزرگ معامله جداگانه ای انجام دهند.(9)

-معماری ژئوپلیتیکی جدید کشورهای نفت خیز اتحادیه عرب

مشکل ژئوپلیتیک  کشورهای عربی عضو اتحادیه عربی در خاورمیانه این است که همه این درگیری ها همزمان در هر یک از کشورها و به طور کلی در منطقه وجود دارد. برای هر درگیری، سیستم متفاوتی از اتحادها و مداخلات ممکن است ایجاد شود. همه این تضادهای مختلف در یک چارچوب قرار گیرند.

بنابراین، باید بین جنگ‌های محلی، جنگ‌های منطقه‌ای و جنگ‌هایی که بازتابی از رویارویی‌های جهانی هستند، تمایز قائل شویم.در سطح منطقه ای ، مناقشات اصلی اکنون بین اسرائیل از یک طرف و فلسطینی ها و جهان عرب به طور کلی از سوی دیگر است.(10)

در سال  2022چندین تحول به هم پیوسته بین کشورهای عضو اتحادیه عربی رخ داد. در سطح جهانی، بازیگران  اتحادیه عرب  به دلیل تغییر اولویت‌های آمریکا  در خاورمیانه، شاهد کاهش نقش وغیبت  سیاسی  و حضور نظامی قابل توجه آمریکا شدند.این تغییر موقعیت ،انگیزه ای برای برپایی یک معماری ژئوپلیتیکی جدید در بین کشورهای نفت خیز اتحادیه شد. (11)

  تغییر رفتار ابرقدرت‌ها، تغییر ژئوپلیتیک جهانی را به همراه داشت.این تغییرات به  پویایی‌های جدید قدرت منطقه‌ای، و همچنین تحولات ژئواکولوژیکی به تغییر چشم‌انداز خاورمیانه کمک کردند.لذا در راستای سیاست بقای کشورهای عرب در منطقه، از اهمیت ایدئولوژی کاسته و در عوض عصر جدیدی از عمل گرایی آغاز شد.(12)در واقع این معماری امنیتی جدید به طور ایده آلی و عاری از حضور و نفوذ آمریکا است. کشورهای عربی فرصت ایجاد معماری امنیتی جدیدی را به دست آورده اند که می توانند با چند قطبی شدن، از چرخه های مکرر خشونت در خاورمیانه جلوگیری کنند. (13)

محرکی که در سال 2022  به اتحادیه عرب  شکل داد، تأثیر رقابت بین آمریکا، چین، روسیه و اروپا و همچنین قدرت های نوظهور مانند هند است که برای ایجاد روابط در سراسر منطقه به روش های جدید تلاش کردند.

اکثر کشورهای عربی نفت خیز منطقه  خاورمیانه در حال حاضر از لحاظ استراتژیک به دنبال حفظ روابط خوب با همه این بازیگران خارجی در این رقابت گسترده تر هستند.این رقابت پی در پی میان قدرت های خارجی که به دنبال تأثیرگذاری بر روندهای تغییر ژئوپلتیک در کشورهای عربی خاورمیانه هستند، لایه دیگری از پیچیدگی را در امتداد خطوط گسل کلیدی، از جمله ایران و خلیج فارس، اسرائیل و فلسطین، و تنش ها در شمال آفریقا و شاخ آفریقا را اضافه کردند.

کشورهای عربی شمال آفریقا در سال 2022 با چالش های سیاسی، اقتصادی و امنیتی قابل توجهی روبرو شدند و این در بحبوحه بی اعتمادی درون منطقه ای و تغییر پویایی های ژئوپلیتیک انجام شد.با کاهش نفوذ آمریکا و اروپا در کشورهای عربی ، کشورهای خلیج فارس، ترکیه، چین و روسیه خود را در موقعیت‌های با نفوذ در سراسر منطقه قرار دادند.

کشورهای عربی شمال آفریقا به عنوان یکی از کمترین یکپارچگی اقتصادی و سیاسی در جهان، همچنان فاقد توانایی پاسخگویی به چالش های جمعی ناشی از بی ثباتی و ناامنی منطقه ای در سال 2022 بود.(14)

تحول مهم دیگر در سال 2022 در کشورهای اتحادیه عرب، توافق لبنان و اسرائیل با میانجی گری آمریکا برای ترسیم مرزهای دریایی مدیترانه شرقی و استخراج گاز طبیعی به عنوان شاهدی بر تغییر جدی ژئوپلیتیکی در جهان بود.. توافق دو کشور متعارض و عدم به رسمیت شناختن یکدیگر و عدم اعتراض حزب الله به این موضوع، یکی از تحولات جدی منطقه قبل از اجلاس سران بود. اتحادیه عرب در آخرین اجلاس ،همبستگی اعضا را با جمهوری لبنان برای حفظ امنیت و ثبات  این کشور اعلام کرد.اتحادیه ضمن حمایت از اقدامات لبنان برای استقرار حاکمیت بر سرزمین و فضای دریایی خود خواهان اصلاحات لازم و تشکیل پارلمان مجلس جدید شد.(15)

اما به دلیل این که مراکز ثقل سیاسی و مالی در اتحادیه عرب که با افزایش قیمت نفت تقویت شده اند، علاقه چندانی به درگیر شدن در باتلاق مشکلات اقتصادی و مالی لبنان  در سال 2022نداشتند. این عدم جذابیت ناشی از این تصور در میان کشورهای قدرتمند اتحادیه عرب است که ایران، از طریق حزب الله سهم غالبی از قدرت را در اختیار دارد ، بنابراین باید وارث مشکلات آن  هم باشد.(16)

-سخن پایانی

اتحادیه عرب در سال 2022  با توجه به مشکلات و ضعف‌های داخلی کشورهای شرکت‌کننده و ناسازگاری‌ها و حتی رقابت‌های بین خودشان، سبب محدودیت کارایی اتحادیه عرب در عرصه بین‌المللی شدند. اتحادیه عرب با وجود تشکیل اجلاس نتوانست راه‌حل‌هایی برای مسئله فلسطین یا مشکلاتی که در کشورهایی مانند یمن، سوریه و لیبی تجربه می‌شود ارائه دهد. همچنین نتوانست چشم‌انداز عربی را برای تحولات ژئوپلیتیک جهانی نشان دهد. اما با توجه به تغییرات و جابجایی قدرت های جهانی،می توان نشانه هایی از برخی تغییرات استراتژیک را در اتحادیه  مانند حمایت از عربستان سعودی و سایر کشورهای تولیدکننده نفت برای کاهش تولید نفت در اوپک ،حمایت از کشورهای عربی مانند مصر و تونس که نفت ندارند و همچنین واکنش به افزایش انتقادات به بهانه نقض حقوق بشر در غرب نسبت به جام جهانی در قطر، را مشاهده کرد.

واژگان کلیدی: تحولات عمده, امنیتی , سیاسی, ژئوپلیتیک, اتحادیه عرب , سال 2022

REFERENCE

1-https://www.orsam.org.tr/en/31st-arab-league-summit-in-an-environment-of-geopolitical-motion/

2-https://www.aljazeera.net/politics/2022/10/30/%d8%a5%d8%b5%d9%84%d8%a7%d8%ad

3-https://www.orsam.org.tr/en/31st-arab-league-summit-in-an-environment-of-geopolitical-motion/

4-https://www.brookings.edu/blog/order-from-chaos/2022/11/04/what-happened-at-the-2022-arab-league-summit-in-algeria/

5-https://www.washingtoninstitute.org/policy-analysis/middle-east-nato-fiction-fact

6-https://www.orsam.org.tr/en/31st-arab-league-summit-in-an-environment-of-geopolitical-motion/

7-https://www.dw.com/en/arab-league-leaders-meet-in-algeria-after-3-year-gap/a-63620121

8-https://www.africanewsagency.fr/summit-of-the-league-of-arab-states-algiers-declaration-call-for-unity-and-economic-cooperation/?lang=en

9-https://www.orsam.org.tr/en/31st-arab-league-summit-in-an-environment-of-geopolitical-motion/

10-https://www.iemed.org/publication/transitions-and-regional-geopolitics-in-the-arab-world/

11-https://jstribune.com/rabi-israel-and-the-arab-middle-east/

12-https://jstribune.com/rabi-israel-and-the-arab-middle-east/

13-https://www.atlanticcouncil.org/in-depth-research-reports/issue-brief/full-throttle-in-neutral-chinas-new-security-architecture-for-the-middle-east/

14- https://www.mei.edu/publications/2022-trends-and-drivers-watch-middle-east

15-https://www.africanewsagency.fr/summit-of-the-league-of-arab-states-algiers-declaration-call-for-unity-and-economic-cooperation/?lang=en

16-https://www.ispionline.it/en/publication/little-hopes-arab-league-global-crises-loom-36551