مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
با به قدرت رسیدن ملک‌سلمان و فرزندش محمد بن‌سلمان، این کشور رویکرد محافظه‌کارانه خود را کنار گذاشته و تلاش می‌کند خود را کشوری مدرن، پیشرفته و قدرتمند نشان دهد. یکی از مهم‌ترین کارهایی که در این خصوص انجام داده، تدوین سند ۲۰۳۰ است. این سند به سفارش و هدایت شخص محمد بن‌سلمان با تأکید بر بعد اقتصادی تهیه شده است. امّا در صورت اجرا موفقیت آمیز آن هرچند بصورت نسبی، مسلماً پیامدهای گوناگونی خواهد داشت. گفتگوی زیر در همین زمینه است.
واژگان کلیدی: سند2030، عربستان سعودی، منافع ملّی، امنیت ملّی، امین آور
مرکز بین المللی مطالعات صلح: مؤلفه های اصلی سند 2030 بر چه مسائلی تأکید دارد؟
جایگاه برتر در جهان اسلام، به‌عنوان ستون جهان اسلام و امت عرب؛ توان سرمایه‌گذاری و ظرفیت اقتصادی؛ موقعیت ژئوپلیتیک و راهبردی عربستان در بین سه قاره؛ بکارگیری این قدرت در جهان اسلام و دنیای عرب در کنار آرمان‌های منطقه‌ای و جهانی، توان و ظرفیت اقتصادی و سرمایه‌گذاری ، استفاده از سرمایه نفت برای رسیدن به اقتصاد غیرنفتی، رسیدن به جامعه‌ای پویا، اقتصادی شکوفا و میهنی امیدوار؛ تنوع‌بخشی به اقتصاد، بهبود فضای کسب‌وکار، اصلاحات مالی و اجتماعی از مولفه های مهم سند 2030 است.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: انگیزه ها و دلایل اقتصادی عربستان از تدوین سند چیست؟
میتوان از انگیزه‌های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و بین‌المللی در تدوین این سند نام برد. این کشور در عرصه اقتصادی تاکنون وابستگی زیادی به نفت داشته است لذا بنا دارد و در حقیقت ناچار است به سمت اقتصاد بدون نفت حرکت کرده و در اقتصاد تحولات جدی صورت دهد.
رشد بالای جمعیت و حدود ۷۰ درصد جمعیت زیر 30 سال عربستان در وضعیتی است که اگر در بحث اقتصادی، تحولات جدی صورت ندهد، با معضلات بیکاری بالا روبه‌رو خواهد شد. همچنین مقابله با مطالبات اقتصادی و شغلی در کنار مطالبات اجتماعی و فرهنگی قشر جوان و رشد قابل توجه در قشر متوسط جامعه عربستان ، جوابگویی به مطالبات فرهنگی و اجتماعی و آزادسازی تدریجی فضای سیاسی و اجتماعی مد نظر است و موجب توجه به سند شده است.
هدف اصلی این سند، تبدیل اقتصاد نفتی عربستان به یک اقتصاد غیر نفتی و غیر وابسته به نفت است. در وهله‌ی اول، بر توسعه اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی تأکید دارد. توسعه سیاسی بخش مهم نادیده گرفته شده در این سند است که تقریباً عمدی بوده است؛ چرا که عربستان به دنبال مدلی از نوسازی است که قدرت سیاسی متمرکز و از لحاظ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی از تکثر و پویایی برخوردار باشد.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: انگیزه‌های سیاسی و امنیتی تدوین سند 2030 چیست؟
محمد بن‌سلمان می کوشد نشان دهد، شخصی است که می‌تواند عربستان را از جامعه و کشوری با فضای سنتی، به کشوری مدرن هدایت کند. لذا به دنبال تثبیت قدرت خود در داخل کشور و کسب مشروعیت بین‌المللی است. از سوی دیگر مورد دیگر، افزایش فعالیت بخش تولیدات نظامی داخلی است. (سالانه بیش از ۵۰ میلیارد دلار سلاح و مهمات می‌خرد ) و تقویت بنیه ساختارهای تولیدات نظامی داخلی و استفاده از شرکت‌های بزرگ تولیدات نظامی خارجی، در داخل عربستان، در دستورکار است. در بعد دیگری همچنین افزایش محبوبیت در بین جوانان و قشر نوگرا و در عرصه بین‌المللی مد نظر است. در این میان باید توجه داشت که آمریکا در تدوین، اجرا و پیشبرد این سند، تأثیر قابل توجهی دارد . بسیاری از اتاق‌های فکر و رهبران آمریکایی تأکید دارند که عربستان با وضعیت کنونی نمی‌تواند یک متحد دائمی برای آمریکا در منطقه باشد. لذا اصلاحات را مطرح کردند، تا کشور را به فضای مدرن و جدید هدایت کنند.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: یکی از موضوعات مطرح شده در سند ۲۰۳۰ قرار گرفتن عربستان در ردیف ۱۵ کشور برتر اقتصادی جهان است این امر تا چه میزانی قابل دسترس است؟
افزایش سهم صادرات غیرنفتی از ۱۶ درصد کنونی به ۵۰ درصد تا سال 2030 در کنار مولفه هایی چون صندوق ذخیره ارزی با اعتبار ۲۰۰۰ میلیارد دلار یا بزرگترین صندوق ذخیره ارزی جهان ، افزایش عواید نفتی به میزان ۶ برابر، از طریق حذف بسیاری از حمایت‌ها و یارانه‌های دولتی، گسترش توریسم مذهبی و افزایش میزان زائران حج عمره از ۸ میلیون نفر کنونی به ۳۰ میلیون نفر در سال ۲۰30 ، افزایش توریسم غیر زیارتی از طریق انجام اصلاحات فرهنگی و ایجاد زیرساخت‌های ،گردشگری در حاشیه‌ی دریای سرخ و امکان سفر به ۵۰ جزیره در حاشیه‌ی دریای سرخ می تواند به گرفتن عربستان در ردیف ۱۵ کشور برتر اقتصادی جهان کمک کند، اما این امر به نوبه خود با موانعی نیز روبرو است.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: بستر‌ها، توانمندی‌ها عربستان در راه اجرایی کردن سند2030 چیست؟
منابع عظیم نفتی، سهام شرکت آرامکو، همچنین ذخیره ارزی 500 میلیارد دلاری این کشور و حرکت به سوی یکدست شدن حاکمیت در عربستان می‌تواند پشتوانه اجرای این سند باشد. همچنین محمد بن‌سلمان با اراده و دارای قدرت ریسک‌پذیر است. همچنین در روابط بین‌المللی عربستان با بسیاری از کشورهای پیشرفته، ارتباطات خوبی دارد و قادر است سرمایه‌ها و تکنولوژی‌های مدرن را جذب کند . در واقع عربستان مدل امارات را در بخش توریسم، در پیش گرفته و توان جذب توریسم مذهبی با پتانسیل جذب ۳۰ میلیون زائر عمره را دارد. همه این موارد به اجرایی کردن سند2030 کمک می کند.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: موانع عربستان در راه اجرایی کردن سند2030 چیست؟
سال گذشته، شاهد اصلاحات اجتماعی مهمی درخصوص زنان در این کشور بودیم؛ از جمله: حق رانندگی زنان و … که همگی در جهت بسترسازی برای حضور و شرکت فعال زنان در بازار کار و بخش‌های اقتصادی ایجاد شده است. اما باید توجه داشت که جامعه عربستان تقریباً سنتی است و سند با وضعیت اجتماعی کنونی عربستان انطباق لازم را ندارد و واقعیت‌های اجتماعی جامعه این کشور در کنار مشکلات فرهنگ مقوم توسعه کار در این کشور نیست. همچنین موانع اجتماعی مشارکت زنان مهم است و نفوذ نسبی علمای وهابی در عربستان و توان مخالفت و ممانعت‌های علمای وهابی در اجرای سند موجود است. به علاوه رفاه‌زدگی در جامعه عربستان و یارانه پرداختی خود مانع سیاست‌های ریاضت اقتصادی از سوی دولت است و ممکن است نارضایتی و خشم عمومی به همراه داشته باشد.
در بعد دیگری نداشتن نیروی انسانی و متخصص لازم برای اجرای سند؛ ابهام ثبات سیاسی؛ رقابت‌های جریان حاکم در عربستان، بحران‌ها و هزینه‌های منطقه‌ای عربستان؛ به نوعی می تواند تأثیر منفی بر اجرای سند بگذارد.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: پیامدهای اجرای این سند برای منافع ملّی جمهوری اسلامی ایران چیست؟
اگر عربستان در اجرای این سند تا حد زیادی پیشرفت کند، به‌عنوان یک کشور رقیب اقتصادی و منطقه ای قدرتمند و بدخیم، برای جمهوری اسلامی ایران مطرح خواهد شد که با عربستان کنونی (که مشکلاتش برای ایران کم نیست) متفاوت خواهد بود. در این بین افزایشفضای کسب‌وکار داخلی ، جذب سطح بالای از سرمایه‌های خارجی در قیاس با ایران، می‌تواند پیامدهای منفی گسترده برای ایران در بسیاری از جهات از جمله سیاسی – امنیتی داشه باشد. ضمن اینکه با بهره‌گیری اقتصادی از زنجیره‌ی ارزش تولید فرآورده‌های نفتی می‌تواند بر توان پتروشیمی ایران تأثیرگذار منفی گذارد. اجرای سند 2030 فاصله ایران با عربستان در را در رشد علمی و فناوری هم به نفع ریاض زیاد خواهد نمود.
به علاوه اصلاحات فرهنگی، اجتماعی و آموزشی، کاهش قدرت علمای وهابی و کاهش سلطه وهابیت در دراز مدت ممکن است به نفع منطقه بوده و افراط‌گرایی را کاهش دهد.
همچنین اگر عربستان بتواند۵۰ تا ۶۰ درصد از اهداف سند را محقق نماید، از لحاظ اقتصادی قدرتمند شده وتوانایی تبدیل به کشوری مدرن و نیمه مدرن را دارد؛ در این بین باید توجه داشت که لازمه اجرای سند ۲۰۳۰ عربستان کاهش تنش این کشور با کشورهای منطقه است و ریاض ممکن است ناچار به تغییر در رویکردهای سیاسی خود در منطقه برای توجه به اقتصاد باشد؛ این مورد را می توان از محدود موارد مثبت سند قلمداد نمود.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: اجرای سند 2030 چه تأثیری بر اقتصاد و امنیت ملّی جمهوری اسلامی ایران خواهد داشت؟
توسعه اقتصادی و دستیابی به جایگاه اقتصاد پسانفتی، تمرکز بر اقتصاد غیرنفتی به حوزه اقتصاد مبتنی بر درآمدهای غیرنفتی و توریسم، تغییر دیدگاه جهان نسبت به خود و تغییر و ارائه تصویری از دولت مدرن بر افزایش جایگاه این کشور در محیط بین الملل کمک خواهد نمود.
همچنین عربستان به‌عنوان یکی از کشورهای سنتی منطقه مورد توجه بوده و عمدتاً سیاست‌های محافظه‌کارانه‌ای را در دستور کار خود قرار داده است. با این وجود، با روی کار آمدن کادر جدید سیاسی در این کشور، بسیاری از سیاست‌های داخلی و منطقه‌ای آن دستخوش تغییر خواهد شد. بر این اساس در حوزه داخلی، عربستان سعودی تلاش کرد تا خود را مطابق استانداردهای بین‌المللی نشان دهد. یکی از این حوزه‌ها، ایجاد تغییراتی در چند محور پتانسیل اقتصادی بالای نفت و ذخایر غنی کشور می باشد؛ تلاش‌های برای نوسازی اقتصادی ، ارتباطات و روابط بین‌المللی قدرتمندتر، حضور بیشتر در بحران‌های منطقه‌ای؛ و.. میتوان به ضرر ایران تلقی گردد و عربستان را به اصلی‌ترین بازیگران محیط امنیتی پیرامونی ایران تبدیل نموده و بر امنیت ملّی جمهوری اسلامی ایران مؤثر دانست.
