بررسی وضعیت سیاسی،اجتماعی، اقتصادی منطقه قره باغ

زهرا صادقی نقدعلی

دکترای علوم سیاسی

امروزه یکی از مناطقی که مورد توجه سیاست منطقه و بین الملل می باشد، منطقه قره باغ است. منطقه قره باغ به دلیل تقسیم بندی نادرستی که بعد از فروپاشی شوری و استقلال دو کشور ارمنستان و آذربایجان صورت گرفت از دو جمعیت ارمنی و آذری تشکیل شده است. آذربايجاني ها و ارامنه داراي رويكردهاي سياسي – فكري متفاوت و برداشت هاي كاملاً متمايز مي باشند که همین امر نیز موجب درگیری های بسیاری در این منطقه شده است.

مهمترین این درگیری ها به سال 1988 بر میگردد. زمانی که کمیته قره باغ تحت عنوان «جبهه مردمی قره باغ» شکل گرفت تا به وضعیت مردم قره باغ رسیدگی نماید. اما مسکو اعضای کمیته را به دلیل اتخاذ (سیاست‌های قدرت طلبانه و به دست گرفتن قدرت سیاسی)دستگیر کرد و به جای آن اداره ویژه برای امور قره باغ را در ۱۲ ژانویه ۱۹۸۹ میلادی تصویب نمود. طبق این قانون قره باغ کوهستانی موقتاً از حاکمیت آذربایجان خارج و تحت اقتدار یک کمیسیون ویژه به ریاست یک روس به نام آرکادی ولسکی قرار گرفت. در تابستان ۱۹۸۹ میلادی دو تحول مهم در ارمنستان و آذربایجان به وقوع پیوست که نقش مهمی در تشدید احساسات ملی‌گرایی ارمنی و آذربایجانی ایفا نمود. یکی تشکیل جنبش ملی ارمنیان در ارمنستان و دیگری تشکیل جبهه خلق آذربایجان در آذربایجان بود. هر دو تشکل بر استقلال خود و نیز حاکمیت بر قره باغ تأکید می کردند، تا اینکه در ۲۸ نوامبر ۱۹۸۹ میلادی شورای عالی اتحاد شوروی، قره باغ را تحت اساسنامه جدیدی که بر خودمختاری آن می‌افزود تحت حاکمیت آذربایجان قرار داد و هیئت جدیدی از سوی رهبری شورای عالی جمهوری آذربایجان تشکیل و برای اداره امور قره باغ اعزام شد.

پس از انتخابات شورای عالی آذربایجان در ۳۰ اوت و ارمنستان در ۲۱ سپتامبر ۱۹۹۱ میلادی رسماً اعلام استقلال نمودند. نتیجه فروپاشی اتحاد شوروی و استقلال این دو جمهوری بر تحولات قره باغ، افزایش شدید تنش و درگیری و رویارویی مستقیم و گسترده نظامی دو جمهوری در سال‌های ابتدایی دهه ۱۹۹۰ میلادی بود. بعد از استقلال ارمنستان و آذربایجان هر دو کشور درصدد بودند تا مناطقی که در اختیار کشور مقابل داشتند را باز پس بگیرند. بنابراین دوباره موضوع قره باغ مطرح شد و بر سر قره باغ میان ارمنستان و آذربایجان درگیری ایجاد شد تا اینکه در این سال همه پرسی صورت می گیرد که بر اساس آن قره باغ اعلام استقلال می نماید. در سال 1992 کشمکش بین ارمنستان و آذربایجان هنوز ادامه داشت و هر کدام از دو کشور سعی بر تسلط بر مناطق یکدیگر داشتند. این روند در سال 1993 با شتاب بیشتری صورت گرفت به طوری که شورای امنیت سازمان ملل در ۱۱ نوامبر ۱۹۹۳ میلادی چهارمین قطعنامه خود را درباره بحران قره باغ با عنوان قطعنامه ۸۸۴ صادر کرد که در نهایت در 8 می 1994 فرمان آتش بس اعلام شد. اگر چه آتش‌بس به طور محدود مورد خدشه قرار گرفت اما طرفین با تلاش فراوان آن را حفظ کردند و بدین ترتیب بدون دست یابی به راه حل قطعی، وضعیت نه جنگ و نه صلح میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان در منطقه قره باغ حاکم می‌باشد. این وضعیت آتش بس در سال 2016 شکسته شد و بین نیروهای ارمنستان و آذربایجان درگیری شدیدی صورت گرفت که در مدت زمان کمی بعد از آن نوعی از آتش بس شکننده حاکم شد که هر لحظه ممکن است این آتش توسط نیروهای ارمنی یا آذری شکسته شود.

مقامات منطقه قره باغ اگر چه خود را یک کشور مستقل می دانند، اما نه سازمان ملل و نه هیچ کشوری استقلال آنها را به رسمیت نمی شناسد مگر مناطق کوچکی مثل آبخازیا، اوستیای جنوبی و ترانس‌نیستریا (که خود نیز مشکل رسمیت دارند). عمده فعالیتهای اقتصادی قره باغ با این مناطق ذکر شده و مناطق ارامنه ‌ای است که خارج از قره باغ سکونت دارند، صورت می گیرد. قره باغ با وجود اینکه در بیشتر ادوار تاریخ درگیر جنگ بوده و یا توسط آذربایجان محاصره اقتصادی و نظامی می شد اما نسبت به جمهوری های دیگر ناحیه قفقاز از رشد و شکوفایی نسبی در امور اقتصادی برخوردار است. شاید بتوان دلیل آن را ادعای استقلالی است که منطقه قره باغ به خود نسبت می دهد. اما این منطقه محصور در خاک آذربایجان می باشد و اگر بخواهد به عنوان یک دولت مستقل به موجودیت خود ادامه دهد باید از نظر سیاسی و تقسیمات مرزی کاملاً از خاک آذربایجان جدا شود که آذربایجان نسبت به این امر هیچگاه راضی نمی شود و دلیل درگیری های اخیر را می توان ناشی از این اختلاف دانست.

منطقه قره باغ از سرمایه داران و چهره های بزرگی برخوردار است که از نظر اقتصادی و تجاری نفوذ بسیاری در منطقه و جهان تجارت دارند و این خود در رشد اقتصادی و سطح مبادلات تجاری قره باغ تأثیرات بسیار دارد. اما در پاره ای از ادوار قره باغ توسط آذربایجان از نظر اقتصادی و سیاسی در محاصره و تهدید قرار گرفته که این امر در وضعیت اقتصادی و تجاری قره باغ تأثیرگذار است.

قره باغ در کشاکش بین ارمنستان و آذربایجان وضعیت اقتصادی آن را می توان اینگونه تفسیر کرد که قره باغ به دلیل جمعیت ارمنی که دارد ممکن است در پاره ای از مسائل اقتصادی توسط ارمنستان مورد حمایت قرار گیرد اما در مقابل شرایط و وضعیت اقتصادی آذربایجان و نیز سطح مبادلات اقتصادی آن در منطقه از رشد بالایی برخوردار است که می تواند از این اهرم در مقابل ارمنستان استفاده کند و شرایط اقتصادی ارمنستان و منطقه قره باغ را در وضعیت ناپایداری قرار دهد.

کشور ارمنستان توسط روسیه در منطقه بسیار مورد حمایت قرار می گیرد از این رو تا زمانی که این حمایت وجود دارد سناریوی جدایی منطقه قره باغ از جمهوری آذربایجان وجود دارد. از طرف دیگر حمایتهایی که غرب بالاخص آمریکا از آذربایجان دارد، برای دست یابی به نفت و منابع انرژی باکو و نیز دور زدن روسیه در معاملات تجاری، سبب شده تا قدرتهای منطقه ای و فرامنطقه ای نسبت به بحران قره باغ سیاستی دو پهلو داشته باشند و آن را عرصه ای برای منفعت جویی خود تلقی کنند.

منطقه قره باغ با توجه به اصل تعیین سرنوشت ملت ها می تواند ادعای استقلال داشته باشند اما این عمل زمانی امکان پذیر می باشد که اصل تمامیت ارضی آذربایجان رعایت شود. بنابراین در زمینه حل بحران قره باغ از یک طرف می بایست دولتهای منطقه ای و فرامنطقه ای سیاست منفعت طلبی را کنار بگذارند و بر اساس شواهد و واقعیات، برای سرنوشت قره باغ تصمیم گیری کنند. از طرف دیگر نیز، کشورهای ارمنستان و آذربایجان سیاست دو گانه را کنار بگذارند و در عمل بر اساس آنچه که خواستار آن هستند عمل کنند. بنابراین تا جهت گیری دولتهای درگیر روشن نشود، وضعیت سیاسی مردم قره باغ خارج از تخاصم این دولتها قرار نمی گیرد.

وضعیت اجتماعی مردم قره باغ نیز تحت تأثیر این مناقشه قرار گرفته است، به طوری که تا قبل از این مناقشات مدت دار منطقه قره باغ یکی از سالم ترین و تمیزترین مناطق آن ناحیه به شمار می رفت. اما در سال 1990 آلودگی مداوم منابع آب مراکز ارمنی نشین ناگورنو قره باغ به [پیدایش] مردمانی مبتلا به سرطان در جنوب قفقاز منتج گردید.[ 1] از این گذشته در قره باغ و آرتساخ هیچ گونه مؤسسه ی صنعتی آلوده کننده ی آب و محیط زیست وجود نداشت و آن جا به خاطر طول عمر مردم و کسانی با سن صد سال یا بیشتر، مقام نخست را در اتحاد شوروی سابق به دست آورده بود.[2]

در حقیقت همه ی دانشمندان، زیست بوم و شیوه ی زندگی مردم قره باغ را عامل طول عمر آنان می دانستند. اما [اینک] شمار بیماران سرطانی منطقه سر به فلک می زند که این وضعیت برای کودکان و افراد پیر و میانسال این منطقه به ویژه آن هایی که در خرابه های ناشی از جنگ زندگی می کنند بسیار وحشتناک و دردناک می باشد.

از لحاظ اقتصادی نیز، وضعیت قره باغ را نمی توان خارج وضعیت جنگی در نظر گرفت. اگر چه برخی از سایتهای خبری، مثل سایت خبری “ NEWS.am ” ارمنستان وضعیت اقتصادی منطقه قره باغ را رو به رشد گزارش داده اند و در این ارتباط به اجرای طرح های بلندمدت نظیر احداث 13 نیروگاه آبی طی ده سال گذشته و ثبت سرمایه گذاری 160 شرکت خارجی به منطقه قره باغ و افزایش ظرفیت تولید برق این منطقه به میزان شش برابر اشاره کرده اند، اما با وقوع جنگ و درگیری در این منطقه راه های ارتباطی و شرایط جذب سرمایه گذاری های خارجی و افزایش تولید نیروی برق توسط دولت خودخوانده قره باغ کوهستانی، تحت تأثیر جنگ و درگیری ها این منطقه حائزه اهمیت قرار می گیرد. از طرف دیگر این نکته حائزه اهمیت است که کشورهای غربی و یا برخی از کشورهای منطقه با توجه به جهت گیری هایی که با دولت ارمنستان و آذربایجان دارند، سطح معاملات و سرمایگذاری خود را در منطقه قره باغ کاهش یا افزایش می دند. از این رو وضعیت اقتصادی قره باغ خارج از روابط دوستانه و خصمانه کشورهای درگیر(ارمنستان و اذربایجان) با دیگر سرمایه گذاران خارجی نیست. با این حال در کنار سرمایه گذاری خارجی که ممکن است توسط شرکتها در قره باغ صورت می گیرد می توان از سرمایه گذارن خارجی که به صورت شخصی نیز در این منطقه سرمایه گذاری می کنند، نیز اشاره کرد که آن را می توان ناشی از مهاجرت افرادی دانست که از این منطقه به دلیل درگیری به کشورهای دیگر مهاجرت کرده اند و پس از مدتی با به دست آوردن سرمایه شروع به سرمایه گذاری در منطقه قره باغ نمودند.

با این حال آمارهایی در دست می باشد که می توان وضعیت اقتصادی منطقه قره باغ را ارزیابی کرد: در سال 1999، رقم تولید ناخالص داخلی 59 میلیون دلار گزارش داده شده که در سال 2005 به 114 میلیون دلار بوده است که نسبت به سال 2001 دو برابر رسیده است چیزی شبیه 14 درصد رشد اقتصادی[ 3] و در سال 2009 260 میلیون تولید ناخالص ملی که در سال 2010 به 320 میلیون دلار رسیده درواقع 1.6 میلیارد دلار در سال 2010 افزایش یافته است[ 4].

براساس برآوردهای رسمی از خدمات آماری قره باغ، تولید ناخالص داخلی در حال حاضر به قیمت بازار در سال 2001 و 2007 ، 116 درصد بوده است. درواقع حدود 60 درصد رشد واقعی تولید ناخالص ملی در این شش سال داشته است. بخش کشاورزی 16 درصد تولید ناخالص ملی، صنایع تولدی 15 درصد، ساخت و ساز 9 درصد و بخش خدمات 57 درصد تولید ناخالص داخلی داشته اند. البته سهم کشاورزی در تولید ناخالص ملی از 33 درصد در سال 2002 به 16 درصد در سال 2007 کاهش داشته است در حالی که سهم تولید و خدمات افزایش یافته است [5].

بیشترین سرمایه گذاری در ارتباطات، استخراج طلا، الماس مخرب مدارهای، طلا و جواهر و کشاورزی می باشد. در اتحاد جماهیر شوروی، قره باغ بزرگترین سرانه تولید کننده انگور را داراست[6].

در امور جاده سازی و انرژی و امور بانکی نیز این منطقه توانسته رشد و توسعه بسیاری داشته باشد. با این حال این شرایط توسعه و پیشرفت ممکن است تحت تأثیر درگیری و جنگ قرار بگیرد و سطح رشد و توسعه را به مخاطره بیندازد.

پی نوشت:

1.Data On Oncological Deceases in 1990-1991, Bulletin of the Oncological Center of the NKR (Nagorno Karabakh Republic) Ministry of Health, Stepanakert, 1992.

2. Atlas of the Azerbaijani Soviet Socialist Republic, Central Department of Geodesy and Cartography under the Council of Ministers of the USSR, Moscow, 1979, p.5; Izvestiya Newspaper, April 1, 1961, p.2; Statistical Digest “Health Care of the USSR”, Moscow, 1960, p.25; Boziyan Kh., ‘Humans Should Live Longer’, Azerbaijani State Publishing House, Baku, 1971, pp.17-21, 56

3. Karabakh hopes for recognition — from investors 2000-10-07

4. Nagorno-Karabakh: ‘There is no going back for us’, by Thomas Cromwell on DiplomaticTraffic.com

5. Statistical Yearbook of Nagorno-Karabakh 2002-2007, National Statistical Service of Nagorno-Karabakh Republic.a

6. Artsakh-Alco Brandy Company.

واژگان کلیدی:وضعیت قره باغ، وضعیت سیاسی منطقه قره باغ، وضعیت اقتصادی منطقه قره باغ، منطقه قره باغ، ارمنستان، ارمنی