محمد بهرامی
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
بیان رخداد:
کشور عراق به عنوان یکی از مهمترین کشورهای همسایه ایران، همواره نقش مهمی در معادلات سیاست خارجی ایران ایفا کرده است. این کشور با داشتن بیش از 1300 کیلومتر مرز مشترک و پیوندهای تاریخی، فرهنگی و مذهبی، از نقش برجستهای در پیگیری و دستیابی سیاستهای منطقهای ایران در زمینه مبارزه با تروریسم، حفظ صلح و امنیت منطقهای، ثبات اقتصادی و بسیاری از موضوعات مهم در جهان اسلام و عرب برخوردار است. از سوی دیگر، اشغال عراق از سوی بازیگران فرامنطقهای و رقابت بازیگران منطقهای برای اعمال نفوذ و تاثیرگذاری بر سیاستهای این کشور، موجبات اهمیت فزاینده این کشور در سیاست خارجی ایران را فراهم آورده است.
ایران به خوبی از قدرت نرم خود در عراق آگاهی دارد، قدرتی که در نتیجه ارزشها، فرهنگ و مذهب مشترک بین ایران و عراق و سیاست خارجی ایران در قبال مسائل عراق ایجاد شده و تأثیر و نفوذ قابل توجهی بر سیاستها و اقدامات دولت عراق داشته و همچنین بسترهای لازم را برای اجرای سیاست خارجی ایران مهیا کرده است. در این راستا، ایران از ابزارهای مختلفی برای افزایش تأثیر و نفوذ خود در کشور عراق استفاده میکند که مهمترین آنها، پخش برنامههای بینالمللی و استفاده از رسانهها به منظور جذب مخاطبین و همراه ساختن آنها با سیاستها و مواضع مورد نظر میباشد.
با درک اهمیت و نقش رسانهها در پیگیری سیاست خارجی کشور، ایران در سال 2003 شبکه ماهوارهای العالم را تأسیس کرد. هدف از تأسیس این شبکه، دسترسی به اهداف ملی، برجسته کردن موضوعات مورد توجه ایران از قبیل مبارزه با تروریسم، خروج نیروهای آمریکایی از منطقه و بهخصوص عراق، تقویت روابط فرهنگی بین دو ملت ایران و عراق و از بین بردن دیدگاهها و تبلیغات منفی نسبت به ایران میباشد.
تحلیل رخداد:
در این بخش ابتدا اهمیت کشور عراق در سیاست خارجی ایران مورد بررسی قرار میگیرد، سپس به شرح منابع قدرت نرم ایران در این کشور پرداخته میشود و در پایان، شبکه العالم به عنوان یکی از ابزارهای اعمال و افزایش قدرت نرم ایران در عراق تحلیل و بررسی میشود.
الف: اهمیت کشور عراق در سیاست خارجی ایران:
کشور عراق در مقایسه با سایر همسایگان ایران، بیشترین تاثیرگذاری را بر امنیت و منافع ملی ایران داشته است که این امر ناشی از وجود مشترکات فرهنگی، دینی و مرزهای طولانی بین دو کشور است. از این رو توجه به ساختار سیاسی و نوع حکومت حاکم در این کشور، از اهمیت ویژه ای برای سیاستگذاران ایرانی برخوردار بوده است. وجود دولتی متخاصم که جهتگیریهای سیاسی خصمانهای نسبت به ایران داشته باشد، پیامدهای ناگواری بر امنیت و منافع ایران بر جای خواهد گذاشت. حاکم بودن حزب بعث با ایدئولوژی پانعربیسم و ضد ایرانی در دوره صدام حسین، گواهی بر این مدعاست که نتیجه آن، تحمیل جنگ هشت ساله با تمام هزینههای هنگفت آن برای ایران بود.
عراق پس از 11 سپتامبر به نوعی دیگر منافع ایران را تحت تاثیر قرار میدهد. حضور نیروهای فرامنطقهای مانند ایالات متحده آمریکا که در منطقه منافعی متعارض با منافع ایران دنبال میکنند، میتواند منافع ملی ایران را با خطر مواجه سازد. همچنین شکلگیری و توسعه گروههای تروریستی متشکل از افراد باقیمانده از حزب بعث و گروههای وابسته به القاعده نیز به نوعی امنیت مرزهای ایران را تهدید میکند. لذا رقابتهای پنهان و آشکار دولتهای منطقهای و فرامنطقهای و همچنین منافع مشترک ایران و عراق در زمینه حفط امنیت خلیج فارس، مرزهای مشترک، و مبارزه با تروریسم در منطقه، موجب اهمیت یافتن نقش عراق در سیاستهای منطقهای و بینالمللی ایران گردیده است.
به طور کلی میتوان گفت که کشور عراق از چند جهت در سیاست خارجی ایران حائز اهمیت است: پیش از هر چیز، تحولات عراق نقش کلیدی در مسائل سیاسی-امنیتی ایران همچون نگرانیهای امنیتی در موضوعاتی مانند تروریسم، حفظ تمامیت ارضی و امنیت سرزمینی، حفظ امنیت خلیج فارس و مقابله با تهدیدهای بلافصل ایالات متحده نسبت به ایران (بهدلیل وجود نیروهای نظامی ایالات متحده در این کشور) دارد.
دوم اینکه اشتراکات فرهنگی، تاریخی و پیوندهای مذهبی، وجود اماکن مقدس مذهبی و حوزههای علمیه قم و نجف، به عنوان بزرگترین پایگاههای علمی مکتب تشیع، موجب اهمیت فرهنگی کشور عراق در سیاست خارجی ایران شده است. جنبه فرهنگی از آن جهت دارای اهمیت است که نقش تعیین کنندهای در افزایش قدرت نرم ایران ایفا میکند.
و در نهایت، مسائل اقتصادی موجبات اهمیت یافتن نقش کشور عراق در سیاست خارجی ایران را فراهم آورده است. کشور عراق یکی از عمدهترین کشورهای هدف ایران در زمینه صادرات غیر نفتی است که نقش مهمی در ثبات، امنیت و شکوفایی اقتصادی دو کشور خواهد داشت. باید توجه داشت بهرهبرداری از این موقعیت، مستلزم داشتن یک رابطه خوب و مبتنی بر حسن همجواری و همچنین حاکم بودن دولتی دوست و همپیمان با ایران است. این امر نیازمند بکارگیری دیپلماسی هوشمند و سیاستهای سنجیده از طرف دولت ایران و همراه ساختن دولت و ملت عراق با سیاستهای مورد نظر است.
ب- منابع قدرت نرم ایران در عراق:
جوزف نای در کتاب خود تحت عنوان “قدرت نرم؛ ابزاری برای موفقیت در سیاست جهانی” در سال 2004 به این موضوع اشاره میکند که قدرت نرم یک کشور در مقابل قدرت سخت قرار میگیرد و بر خلاف قدرت سخت که بر اجبار و زور متکی است، قدرت نرم بر اقناع تاکید دارد و در صدد جذب دیگران از طریق جذابیت است. در واقع قدرت نرم همان جذابیت کشور در نگاه دیگران است. نای به این موضوع اشاره میکند که اگر بتوان کاری کرد که دیگران آنچه را که ما میخواهیم بخواهند، دیگر نیازی به استفاده از زور و قدرت نظامی نداریم و این موضوع باعث کاهش هزینهها در پیگیری اهداف سیاست خارجی خواهد شد. به اعتقاد نای، قدرت نرم از ارزشها، فرهنگ و سیاست خارجی یک کشور ناشی میشود. در این راستا به عوامل زمینه ساز در افزایش قدرت نرم ایران در عراق اشاره میشود:
1-مذهب تشیع: اکثریت مردم ایران و عراق مسلمان و پیرو مذهب تشیع میباشند. این امر تاثیر زیادی بر نوع نگرش مردم عراق نسبت به سیاستها و اقدامات ایران دارد و تا حدود زیادی موجب به وجود آمدن درک و اعتماد متقابل میان دولت ایران و ملت عراق شده است. اهمیت مذهب تشیع و تاثیرگذاری آن بر مردم، در این گفته فرانسیس فوکویاما به خوبی مشخص میشود که در کنفرانس اورشلیم با عنوان”بازشناسی هویت شیعه” می گوید «شیعه پرندهای است که افق پرواز آن بالاتر از تیرهای ماست. این پرنده دارای دو بال سرخ شهادت و سبز مهدویت است، که بال سرخ آن ریشه در کربلا دارد و شیعه را فناناپذیر میکند و بال سبز آن اعتقاد به مهدویت و عدالتخواهی است». ائتلاف ایران و عراق به عنوان دولتهای شیعی، نقش مهمی در تقویت جایگاه ایران در حفظ ثبات و امنیت منطقه خلیج فارس و منازعات منطقهای و رابطه با سایر کشورهای جهان اسلام و عرب خواهد داشت
2-وجود اماکن مقدس و مذهبی و همچنین روحانیون بلندپایه در ایران و عراق: اماکن مذهبی نقش مهمی در تبادلات فرهنگی و مذهبی بین دو کشور داشته است. هر ساله تعداد زیادی از زائران ایرانی و عراقی برای زیارت و انجام مراسم عبادی به زیارتگاههای دو کشور سفر میکنند. اینگونه مبادلات، نقش مهمی در ایجاد درک متقابل مردم از یکدیگر و افزایش پیوندها و روابط طولانی مدت دارد. همچنین وجود مراجع تقلید تشیع در دو کشور نیز نقش زیادی در نفوذ و تاثیرگذاری ایران در عراق دارد. به عنوان نمونه میتوان به حضور آیتالله سیستانی از بزرگترین مراجع جهان تشیع در عراق اشاره کرد. این مرجع عالیقدر تا کنون هیچگاه حاضر به ملاقات با مقامات آمریکایی نشده است. این در حالی است که زمانیکه کمال خرازی وزیر خارجه وقت ایران به عراق سفر کرد، با استقبال گرم ایشان روبرو شد؛ به گونهای که رسانههای آمریکایی از آن به عنوان یک ملاقات خانوادگی یاد کردند تا ملاقات سیاسی وزیر خارجه ایران با یک مقام بلند پایه مذهبی در عراق. این نشان از قدرت نرم ایران در عراق دارد که بهواسطه مذهب تشیع و روحانیون شیعی در عراق ایجاد شده است.
3- سیاست خارجی به عنوان منبع قدرت نرم در عراق: علاوه بر اشتراکات تاریخی و مذهبی که نقش مهمی در افزایش قدرت نرم ایران در عراق داشته است، میتوان به سیاست خارجی ایران نیز به عنوان منبعی که نقش مهمی در ارائه تصویر مثبت و موجه در میان افکار عمومی عراق ایجاد کرده، اشاره کرد. سیاستهایی همچون دیپلماسی کمک به آوارگان، حمایت از گروههای آزادیخواه، سیاستگذاری در جهت احقاق حقوق فلسطینیان، حمایت از خیزشهای مردمی در جهان اسلام و عرب، مشارکت فعال در زمینه کمکهای بشردوستانه، مقابله با سیاستهای منطقهای ایالات متحده و مخالفت صریح با حضور نیروهای خارجی در عراق و بطور کلی خاورمیانه، همگی سیاستهایی هستند که در میان ملتهای منطقه از پذیرش زیادی برخوردارند و اتخاذ چنین سیاستهایی در منطقه، ایران را به یک بازیگر کلیدی و مهم در جهان اسلام از نگاه ملتها تبدیل کرده و نقش مهمی در افزایش نفوذ ایران داشته است.
جمهوری اسلامی ایران در راستای توسعه نفوذ و تاثیرگذاری بیشتر و همچنین تشریح و تبیین سیاست خارجی خود در عراق از ابزارهای متعددی استفاده میکند. در این میان”رسانه” مهمترین ابزاری است که به منظور انتقال پیامها، تبیین سیاست خارجی، برجستهسازی موضوعات و نشان دادن اهمیت آنها بکار میرود. امروزه ارتباطات بطور عمده از طریق رسانه صورت میگیرد. ایران به خوبی از رسانه به عنوان ابزاری برای ایفای نقش منطقهای و بین المللی در سیاست خارجی استفاده میکند. در واقع کشورهایی که به نقش رسانهها بیتوجه باشند، در رقابت کنونی جهت تأثیرگذاری بر سایرین و تأمین اهداف و منافع ملی در دنیای آنارشیک ناموفق خواهند بود. ایران با درک این موضوع، اقدام به تأسیس شبکه ماهوارهای العالم به زبان عربی نمود .
پ- العالم ابزار قدرت نرم ایران در عراق:
شبکه العالم در 23 فوریه سال 2003 میلادی از طرف ایران بهمنظور اطلاعرسانی و پوشش خبرهای روزانه برای مردم عرب زبان تأسیس شد. این شبکه در تهران، بغداد و بیروت دارای دفاتر خبری است و برای حدوداً سیصد میلیون نفر بیننده عرب زبان برنامه پخش میکند. که عمدتاً در خلیج فارس و مدیترانه حضور دارند. در حال حاضر این شبکه از 52 خبرنگار در 40 کشور بهره میگیرد که غالب خواستههای مخاطبین جهان عرب و اسلام را منعکس میکند. جدیدترین نظرسنجیهایی که در زمینه وضعیت رسانههای خبری صورت گرفته، گواهی براین مدعاست. سایت شبکه جهانی بی بی سی در نظرسنجی تحت عنوان(گزارش رسانهای عربستان و سوریه) در فوریه 2009 نشان داد که شبکه العالم در سوریه در رتبه چهارم و در مرتبهای بالاتر از بی بی سی عربی قرار دارد. در عربستان نیز العالم بالاتر از بی بی سی عربی و در رتبه پنجم قرار دارد. نظرسنجی دیگری که توسط گروه مشاوران عرب انجام گرفت، نشان داد که این شبکه پنجمین شبکه خبری پر مخاطب است که توانسته گوی سبقت را از شبکههای دیگری مانند بی بی سی عربی و الحرا برباید. نظرسنجی های مشابه در سایر کشورها نیز بر مقبولیت این شبکه در رقابت با شبکههای عربی بی بی سی، الحرا و غیره که توسط دولتهای غربی تاسیس شدهاند، صحه می گذارد. جذب این تعداد از مخاطبین در کشورهای عربی تا حدود زیادی ناشی از این است که این شبکه توانسته منعکس کننده خواستهای مخاطبین عرب در منطقه باشد.
ایران از طریق شبکه ماهوارهای العالم، سعی در به دست آوردن اهداف زیر در روابط خود با کشور عراق دارد:
1-دسترسی به اهداف ملی و بینالمللی: امروزه کشورهایی که از رسانههای معتبر و قوی استفاده میکنند، در راستای رسیدن به اهداف خود با موانع کمتری روبرو میشوند. به دلیل آنکه رسانهها مانند دیپلماتهایی عمل میکنند که زمینهها و بستر مناسب را برای اجرای سیاست خارجی مهیا میکنند.
2-برجسته کردن اولویتهای ایران در عراق: رسانهها نقش مهمی در جلب توجه مردم نسبت به موضوعات مختلف دارند. در این راستا، شبکه العالم در برجستهسازی و مهم نشان دادن موضوعاتی مانند تروریسم و خروج نیروهای نظامی خارجی از عراق به عنوان منبع ناامنی و بیثباتی در این کشور، توجه توده مردم این کشور را به این موضوعات جلب کرده و این پیام را به آنها منتقل میکند که ایجاد یک نظام دموکراتیک و باثبات، نیازمند خروج سریع نیروهای اشغالگر از این کشور است. با انتقال و تبیین این پیامها به مردم عراق، زمینه مناسب به منظور دستیابی ایران به هدف استراتژیک مورد نظر در منطقه که خروج نیروهای آمریکایی از عراق است، تأمین میشود. شبکه العالم با پوشش گسترده خبرهای مربوط به زندان ابوغریب، نقش مهمی در افشاء نقض حقوق بشر و ارزشهای دموکراتیک توسط نیروهای آمریکا داشته و در تغییر نگرش مردم نسبت به ایالات متحده و نشان دادن سیاستهای واقعی آن از حضور در عراق سهم شایانی داشته است.
3-تقویت روابط فرهنگی و مذهبی میان مردم ایران و عراق به خصوص شیعیان و همچنین از بین بردن دیدگاههای منفی نسبت به ایران که در زمان دولت پیشین در عراق و همچنین رسانههای متخاصم منطقه علیه ایران ایجاد شده بود، از دیگر اهداف شبکه ماهوارهای العالم بوده است.
در کل میتوان گفت که امروزه اهمیت رسانه در سیاست خارجی بر کسی پوشیده نیست. به قول کریس وانس «رسانهها در هدایت سیاست خارجی نقش مهمی ایفا میکنند. رسانهها میتوانند هم ایجاد کننده و هم شکننده سیاست خارجی باشند.»
دورنمای رخداد:
امروزه اهمیت قدرت نرم کشورها در پیگیری و دستیابی به اهداف و منافع ملی بر کسی پوشیده نیست. از سوی دیگر، با توجه به تحولات شکل گرفته در عرصههای سیاسی و انقلاب ارتباطات، اعمال قدرت نرم بیش از هر زمانی دیگر میسر شده است. در این راستا، کشورها سعی دارند منافع و اهداف ملی خود در دیگر کشورها را از طریق اعمال قدرت نرم و تاثیرگذاری بر افکار عمومی و بواسطه آن، همراه ساختن تودههای مردم با سیاستهای مورد نظر، تأمین کنند. در این میان، کشور عراق به عنوان کشوری استراتژیک، توجه بسیاری از بازیگران منطقهای و بینالمللی را به خود جلب کرده است و تبدیل به عرصه رقابتهای منطقهای و بینالمللی شده و بازیگران مختلف سعی دارند با نفوذ و تاثیرگذاری بر این کشور، سیاستهای مطلوب خود را در منطقه حساس خاورمیانه دنبال کنند.
ایران با داشتن اشتراکات مذهبی، فرهنگی و پیوندهای سیاسی با این کشور، از قدرت نرم قابل توجهی در این کشور برخوردار است که این موضوع ایران را در راستای پیگیری اهداف سیاست خارجی در آن کشور و همچنین در منطقه، توانمند ساخته است. همراه ساختن کشور عراق با سیاستهای منطقهای و بینالمللی ایران در زمینههایی مانند مبارزه با تروریسم، حفظ امنیت سرزمینی، مقابله با تهدیدهای ایالات متحده و برجسته ساختن نقش ایران در زمینه معادلات سیاسی جهان اسلام و عرب، نیازمند افزایش قدرت نرم ایران در این کشور و پذیرش سیاستها و مواضع ایران در میان افکار عمومی و همچنین سیاستگذاران عراقی است.
اما باید به این موضوع توجه داشت که سایر بازیگران منطقهای و بینالمللی نیز که گاهی منافع متعارضی با ایران را در این کشور و منطقه خاورمیانه دنبال میکنند، بیکار ننشستهاند و سرمایهگذاریهای زیادی در زمینه افزایش قدرت نرم انجام دادهاند. ایران برای حفظ موقعیت برتر خود در عراق نیازمند به کارگیری یک دیپلماسی هوشمند و فعال در این کشور است که عمدتاً از طریق فعالیتهای دیپلماسی عمومی و بهخصوص دیپلماسی رسانهای صورت میگیرد.
در واقع امروزه اقناع افکار عمومی تا حد زیادی تحت تأثیر رسانهها صورت میگیرد. بنابراین باید به این نکته توجه داشت که اقناع افکار عمومی که هدف اصلی قدرت نرم و دیپلماسی عمومی است، در حال حاضر عمدتاً از طریق جنگ رسانهای صورت میگیرد. بنابراین کشور ایران جهت حفظ جایگاه خود در عراق و همچنین مقابله با تهدیدهای احتمالی با سیاستهای خصمانه از سوی بازیگران منطقهای و بینالمللی، بیش از هر چیزی نیازمند این است که حضور چشمگیرتری در عرصههای خبری و رسانهای عراق داشته باشد که این امر میتواند زمینه موفقیت سیاست خارجی و دستیابی به اهداف حیاتی در این کشور مهم خاورمیانه را فراهم کند.
